भ्लादिमिर पुटिनको सदावहार सत्ता रहस्य

A+ A A-

भ्लादिमिर पुटिन लामो समय स्थिर सत्ता सञ्चालन गर्न माहिर राजनीतिज्ञका रूपमा चिन्छन् । महँगो मोटरसाइकल हाँक्नु, जुडोमा आफ्ना प्रतिद्वन्द्वीलाई सहजै पराजित गर्नु, साइबेरियामा बिना सर्ट घोडचढी, डाइभिङ सुट लगाएर समुद्रमा गोताखोरी या फाइटर जेट उडाएर आकाशको उचाइमा पुग्नु पुटिनका विशेषता हुन् ।

राजनीति र राज्य सञ्चालनबाहेक यति धेरै क्षमता राख्नु संसारका कुनै पनि देशका राष्ट्रप्रमुखका लागि सहज विषय होइन । हरेक मोर्चामा पोख्त छन्, पुटिन । खेल क्षेत्रमा उनी जति पोख्त छन्, त्यत्तिकै पोख्त सत्ता सञ्चालनमा छन् । गुप्तचर पृष्ठभूमिका पुटिन २ दशकभन्दा लामो समयदेखि निर्वाध रूपमा विश्वकै ठूलो देश रूसको सत्ता सञ्चालन गरिरहेका छन् ।

रूसमा सबैभन्दा लामो समय सत्तामा रहने नेता जोसेफ स्टानिल हुन् । उनीपछि दोस्रो लामो समय सत्तामा रहने कीर्तिमान पुटिनकै नाममा छ । स्टालिन सोभियत संघका पर्याय थिए भने पुटिन रूसको पहिचान बनेका छन् । उनको अहिलेको कार्यकाल २०२४ सम्म छ । तर त्यसको चार वर्षअघि नै गत महिना संविधान संशोधन गर्ने जनमत प्राप्त भएको छ ।

जसअनुसार पुटिन आगामी १६ वर्षसम्म सत्तामा रहन सक्नेछन् । यसै कारण रूसभित्र र बाहिर रहेका उनका विरोधी तथा आलोचकहरूले पुटिनको संवैधानिक सुधारको एजेन्डामाथि निरन्तर प्रश्न उठाइरहेका छन् । उनी रूसी सत्तामा यति लामो समय टिक्नुका पछि उनले रूसको राजनीतिलाई स्थिरता प्रदान गर्दै चालेका केही कदमहरू छन्, जसले उनको सत्तालाई बलियो बनाएको छ ।

घरेलु मोर्चामा पुटिनको उदय

‘उनको प्रष्ट विचार छ, देशको शासनको बागडोर धेरै जनाको हातमा हुनु हुँदैन । विगतलाई आधार मान्ने हो भने पनि कुनै प्रकारको समानान्तर सत्ता देशभित्र कलहको कारण बन्छ । यसअघि सोभियत संघले यसको पीडा भोगिसकेको छ । उनी राजनीतिक टकराव, गृहयुद्ध र यस्तै प्रकारका घटना नदोहोरिऊन् भन्ने चाहन्छन् ।’

यो भनाइ हो, विशेषज्ञ दिमित्री ट्रेनिनको । उनी कारनेगी मस्को सेन्टरका निर्देशक हुन् । दिमित्रीका अनुसार देशभित्रको स्थिरता पुटिनको पहिलो प्राथमिकता हो ।

उनी भन्छन्, ‘क्षेत्रीय स्तरमा जुन ठूला नेता छन्, जो गभर्नर छन्, उनीहरू कुनै सम्प्रभु शासककै रूपमा व्यवहार गर्छन् । यस कारण पुटिनले उनीहरू सबैलाई संघीय कानुनको दायरामा ल्याए । ‘रसियन स्टेट अथोरिटी’ उनले दोस्रो पटक कायम गरे । यो सबै उनले पारम्परिक रूपमा गरे ।’

घरेलु मोर्चामा पुटिनसामु अर्को चुनौती थियो, ‘अल्ट्रा रिच’ अर्थात् अत्यन्तै धनी मानिसको । सन् १९९१ मा सोभियत संघ विघटनपछि बोरिस येल्तसिनले रूसका प्राकृतिक संशाधन र राजनीतिक शक्ति मुट्ठीभर मानिसलाई बाँडिदिए । यसको बदलामा उनीहरूले बोरिस येल्तसिनलाई दोस्रो पटक राष्ट्रपति बन्नका लागि सहयोग गरे ।’

‘यस्ता मानिसलाई कमजोर बनाउनु पुटिनको प्राथमिकता थियो । जसले केही प्रकारले रूसमाथि शासन गरिरहेका थिए । उनले सबै वस्तु एकीकृत पारेर निजीकरण गरिदिए । यिनीहरू व्यापारी मात्रै नभएर राजनीतिक शक्ति पनि उनीहरूको हातमा थियो । पुटिनले उनीहरूलाई प्रष्ट भनिदिए– व्यापार गर या राजनीति । दुवै एकसाथ गर्न पाउँदैनौँ ।’

तर जसले मानेनन्, उनीहरूका लागि स्थान जेलमा थियो, उनीहरूलाई निर्वासित गरियो या उनीहरू संसारमा रहेनन् । यसबाट राजनीतिक शक्ति व्यापारीको हातमा जानबाट उनले रोके । जसबाट व्यापारमा राजनीतिक लाभ लिने र त्यसलाई पुनः राजनीतिका लागि प्रयोग गर्ने गलत संस्कार अन्त्य भयो ।

सोभियत संघको विघटनबाट रूसको शक्ति जसरी क्षीण बनेको थियो, मानिसमा पुटिनमाथि विश्वास जागेर आयो । पुटिनले पनि रूसी जनताको शक्तिलाई कहिल्यै पनि कमजोर सोचेनन् ।

‘सय वर्षको इतिहासमा दुई पटक रूसी जनताले रातारात सत्ता परिवर्तन गरिदिए । सन् १९१७ मा जार शासनको अन्त्य भएर रातारात लेनिन नेतृत्वमा कम्युनिस्ट पार्टीको सोभियत सत्ता स्थापना भएको थियो भने १९९१ मा सोभियत संघको पतन भयो ।

यी दुवै समयमा सत्तामा बस्नेले जनताले आफूहरूलाई सत्ताबाट कसरी ढाल्दै छन् भन्ने सोच्नसमेत पाएनन् । पुटिनले रूसको इतिहासको यो सवकलाई राम्रोसँग सिकेका छन् ।

रूसको गुमेको शक्ति फिर्ता

‘पुटिन जब पहिलो पटक सत्तामा आए, त्यसबेला रूसभित्र र बाहिर पनि धेरै आशा गरिएको थियो । त्यसबेला उनी युवानेता थिए, ऊर्जा थियो । उनी रूसका लागि केही गर्न तत्पर थिए । घरेलु मोर्चामा यो सत्य थियो ।’ यो भनाई अर्का विशेषज्ञ मेभी डिजेस्कीको हो ।

उनी पूर्वविदेश मामिलाका संवाददाता हुन् । उनी केही दशकदेखि रूसको राजनीतिलाई नजिकबाट नियालिरहेका छन् । उनका अनुसार पुटिन सुरूवाती चरणमा विदेशी मोर्चामा असफल भएका थिए ।

उनी भन्छन्, ‘रूसबाहिर समीकरणमा तीव्र फेरबदल आयो । त्यसका केही कारण थिए । मेरो विचारमा पुटिनको अन्तर्राष्ट्रिय अनुभव नहुनु पनि यसको कारक थियो । उनले पूर्वसोभियत युनियनबाट कुनै अनुभव हासिल गरेका थिएनन् ।’

रूसमा त्यसबेला मानिसहरूलाई खतरा मडारिइरहेको छ, जस्तो लाग्थ्यो । पूर्वसोभियत ब्लकका देशलाई युरोपेली संघको सदस्य बनाइँदै थियो । नेटो पनि उनीहरूसँग नजिक भइरहेको थियो ।

‘खासगरी अमेरिका, पश्चिमी युरोपका देश, कमजोर भइसकेको रूसबाट फाइदा उठाइरहेका थिए । उनीहरू रूसको सिमान्त इलाकामा आफ्नो सीमा बढाइरहेका थिए । जब तपाईं नक्सा देख्नुहुन्छ, तब मात्रै त्यसलाई रूसलाई कति कठिन अवस्था थियो र चिन्ता कति बढेको थियो भन्ने थाहा पाउनुहुन्छ,’ उनी भन्छन् ।

रूसी जनतालाई आफूहरूमाथि अन्याय भइरहेको महसुस भएको थियो । उनीहरू पुटिनले केही गरेनन् भने रूसमाथि थप अन्याय हुन्छ भन्नेमा विश्वस्त थिए ।

‘रूसलाई लाग्यो कि पश्चिमा देश केवल विस्तारवादी मात्रै भइरहेका छैनन्, बरू विचारधाराको स्तरमा पनि रूसमाथि हस्तक्षेप गरिहेका छन् । रूससँग सीमा जोडिएको पूर्वसोभियत राष्ट्र युक्रेनमा ‘ओरेन्ज रिभोल्युसन’ भयो । युक्रेनमा भएको घटनाक्रममा विदेशीको हात भएको रूसलाई त्यसबेलै लागेको थियो ।’

‘ओरेन्ज रिभोल्युसनको ४ वर्षपछि जर्जियासँगको युद्धका क्रममा पुटिनलाई थाहा भयो कि रूसको सीमा पश्चिमा देशसँग कति नजिक भइरहेको छ ?

‘लड्न गएका रूसी सैनिकले जर्जियाका सैनिकसँग अत्याधुनिक हतियार रहेको पत्ता पाए । उनीहरूको लड्ने तरिका पनि अलग थियो । पश्चिमी देशले उनीहरूलाई सहयोग गरेका थिए । त्यसबेला रूसलाई आफ्नो रक्षा प्रणाली सुधार गर्नुपर्ने महसुस भयो । त्यस समयमा तेलको मूल्य महँगो थियो, रूसको अर्थव्यवस्थामा सुधार आएको थियो, जसबाट उसले रूसको रक्षा प्रणालीमा आधुनिकीकरण गर्न सक्थ्यो,’ डिजेस्की भन्छन् ।

यसबाट पुटिनलाई रूसका साथै आफ्नो पनि प्रतिष्ठा बढाउन सहयोग पुग्यो । तत्कालै उनले सिरियाको गृहयुद्धमा हस्तक्षेप गरेर बसर अल असदलाई सहयोग गर्ने निर्णय लिए ।

रूसले पश्चिमी देशको हस्तक्षेपबाट इराक र लिबियामा भएको क्षति देखेको थियो । यस प्रकारको अस्थिरताका कारण रूसको हितमा पनि खतरा उत्पन्न हुने पुटिनलाई लाग्यो । यसमा चेचन पनि सामेल थिए, जो इलामी कट्टरपन्थीसँग लड्नका लागि सिरिया गएका थिए । रूसले यसलाई ठूलो खतराका रूपमा लियो । चेचेन्या, रूस र पृथकतावादीका बीच लामो लडाइँको केन्द्र बनेको थियो ।

मेभी डिजेस्कीका अनुसार पुटिन रूसलाई संसारका सामु एक शक्तिका रूपमा पेस गर्न सफल भए । यदि रूसको पछिल्लो ५० वर्षको इतिहास पल्टाएर हेर्ने हो भने त्यहाँ कति उथलपुथलकारी घटना भए र अव्यवस्था कस्ताे थियो भन्ने प्रष्ट बुझ्न सकिन्छ । त्यो पुटिनले पनि नजिकबाट नियालेका थिए ।

पुटिनको विदेश नीति

रूसी विदेश नीतिकी जानकार तथा जर्ज टाउन विश्वविद्यालयकी प्रध्यापक एन्जेला स्टेन्ट भन्छिन्, ‘उनको मुख्य लक्ष्य अमेरिकी समाजमा जुन ध्रुवीकरण छ, त्यसलाई बुझ्नु र त्यसको फाइदा उठाउनु थियो । जहाँ एकै मुद्दामा दुई विरोधी समूहबीच टकराव थियो । रूसले अमेरिकी समाजमा मतभेद पैदा गरेन तर जुन मतभेद थियो, त्यसबाट प्रशस्त फाइदा लियो ।’

उनका अनुसार पुटिन रूसका विरोधीलाई कमजोर पार्न र त्यसको फाइदा उठाउने कुनै मौका छाड्दैनन् । ‘कुनै पनि कमजोरीलाई पहिचान गर्न र मौकालाई सदुपयोग गर्नमा पुटिन माहिर छन् । जस्तो राष्ट्रपति बनेपछि डोनाल्ड ट्रम्पले जब नेटो र आफ्ना युरोपेली सहयोगीप्रति जस्तो आलोचनात्मक रवैया अपनाए, त्यसबेला उनले कुशलतापूर्वक यसको फाइदा उठाए । उनले युरोपेली संघको आलोचना गर्ने पार्टीलाई समर्थन गरे र आवश्यक आर्थिक सहयोगसमेत गरे,’ उनी भन्छिन् ।

एन्जेला स्टेन्ट स्मरण गर्छिन्, ‘राष्ट्रपति बन्नुभन्दा अघि उनी गुप्तचर एजेन्सी केजीबीमा काम गर्थे र त्यहाँ उनले जुन जुक्ति सिके, त्यसलाई आजसम्म पनि कुशल ढंगले पालना गरिरहेका छन् । चीनसँगको निकटताको सम्बन्धलाई उनको विदेश नीतिको सफलताका रूपमा हेरिएको छ । दुई देश व्यापारिक साझेदार हुन्, जहाँ पश्चिमी जगतको कुनै भूमिका हुँदैन ।’

पुटिनको विदेश नीतिमा अफ्रिका पनि महत्त्वपूर्ण छ । ‘अफ्रिकामा हेर्ने हो भने रूसी मसिनरी सरकार बनाउन सहयोग गरिरहेका छन् । रूसी सैनिक तालिम दिइरहेका छन् । अफ्रिकी देशलाई पनि आर्थिक मोर्चामा चीनको दबदबा बढेको समयमा रूसको दबदबाले त्यसलाई सन्तुलन गरेको विश्वास छ । अमेरिकी नियतमा अफ्रिकीहरू विश्वास राख्दैनन् । अफ्रिकामा प्राप्त अवसरलाई पुटिन भरपूर फाइदा उठाइरहेका छन्,’ उनी भन्छिन् ।

सम्पत्ति र सत्ताको मेल

‘मलाई हरेक त्यो तर्कले निराश पार्छ, जसमा पुटिनलाई जेम्स बोन्डको फिल्ममा देखिने ‘ब्लोफेल्ड’ जसरी प्रस्तुत गरिन्छ । जो एक ‘सुपर चेयर’ मा सेतो बिरालो लिएर बस्छन्, जसको एक स्वीच थिच्दा टाढाको कुनै देशमा विस्फोट हुन्छ,’ पत्रकार ओलिभर बुलो भन्छन् । उनी मस्कोमा बस्दै आएका छन् ।

पुटिनले सत्तामा आफ्ना पुराना साथी र सहयोगीलाई फाइदा पनि पुर्‍याइरहेका छन् । उनीहरू सबै मिलेर रूसी अर्थव्यवस्थाको ठूलो हिस्सा नियन्त्रण गर्छन् । यसको अर्थ पुटिनले उनीहरूलाई कुनै पनि समयमा जे भन्न सक्छन् । उनमा यो शक्ति छ र वास्तममा असली सम्पत्ति त्यही हो ।’

पुटिन पछिल्लो २० वर्षदेखि लगातार रूसी सत्तामा छन् । कहिले प्रधानमन्त्री त कहिले राष्ट्रपतिका रूपमा सधैँ सत्ताको केन्द्रमा छन् । उनले तत्कालै त सत्ताबाट विश्राम लिन चाहेर पनि पाउने अवस्था छैन ।

‘जो पुटिनका निकट छन्, उनीहरूका लागि पुटिन सत्तामा रहन आवश्यक छ, ताकि जुन सम्पत्ति उनीहरूको नियन्त्रणमा छ, त्यो उनीहरूको हातबाट बाहिर नजाओस् । को कसका लागि काम गरिरहेको छ भन्ने चाहिँ निकै रमाइलो छ । यो आफैँले बुनेको जालमा फस्ने जस्तो छ । पुटिनविना उनीहरू खतरामा पर्नेछन्, त्यसैले पुटिन सत्ताबाट बाहिर नजाऊन् भन्ने चाहन्छन्,’ उनी दाबी गर्छन् ।

यसै कारण रूसको हालैको संवैधानिक सुधारमा सबैको ध्यान छ । यसै संवैधानिक सुधारका आधारमा उनी अब १६ वर्षसम्म रूसको सत्तामा रहनेछन् । शायद कुनै मोडमा पुटिनले पनि १९९१ मा बोरिस येल्तसिनले गरेजस्तै गर्न सक्छन् ।

त्यस समयमा उत्तराधिकारीको खोजी यस्तो समयमा आएर भयो, जब बोरिस येल्तसिनको परिवारलाई कुनै खतरा नहुने सुनिश्चित भयो । बाँकी सबै कुरामा पुटिनले मोलमोलाइ गरे तर उनी कहिल्यै पनि येल्तसिन या उनको परिवारका पछि लागेनन् ।’

रूसमा अझै पनि पुटिन अपराजित छन् । तमाम विवादका बाबजुद, संवैधानिक सुधारमा समर्थन प्राप्त भयो । उनले आफ्नो शिरमा रूसी जनताको हात रहेको भन्दै व्याख्या गरेका छन् । पुटिन जबसम्म विदेशी मोर्चामा डटिरहन्छन्, तबसम्म उनी घरेलु मोर्चामा कायम रहनेछन् । (बीबीसी र समाचार एजेन्सीको सहयोगमा )

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन २, २०७७ १७:४३