अन्तिम दिन बुबाले भन्नुभो : म मर्ने बेला भो, अब दियो बाल

A+ A A-

छोरालाई पढाउनुपर्छ, देशपरदेश पठाउनुपर्छ, देशपरदेश घुम्यो भने छोरो परिपक्व हुन्छ, छोरी देशपरदेश गरी भने बिग्रन्छे, छोराले पढ्दा विकास हुन्छ र छोरीले पढ्दा विनाश ....जस्ता तत्कालीन सामाजिक संस्कारले मथिङ्गल हल्लाएपछि सत्य के हो त भन्ने खोजीमा लगभग तीन दशकअगाडि घर छोडेर परदेशिएकी म ।

सानैदेखि बुबाको विश्वास जित्न सफल म बुबाका कारोबारसँग नजिक थिएँ । पेरुङ्गोमा बाँधेर राखेका आर्थिक कारोबारका लिखत पढ्नदेखि लेनदेन उठाउन टाढाटाढासम्म मलाई नै पठाउनुहुन्थ्यो बुबाले ।

बस्नचाहिँ बुबाको काखमा बस्ने अनि कुराचाहिँ कारोबारका गर्ने अचम्मको बानीले बुबाको विश्वास अनि भरोसाकी पात्र बनेकी थिएँ शायद । समाजमा रहेको छोरा र छोरीप्रतिको भेदभाव देखेर मैले सानैदेखि प्रण गरेकी थिएँ– म छोरी भएर नै बुबा आमाको सेवा गर्छु तर अंश र दाइजोको नाममा कहिल्यै एक पैसा पनि नलिईकन जन्मदाताको सेवा अनि भाइबहिनीको अभिभावकत्वको भूमिका निर्वाह गर्छु, सकिन्छ कि सकिँदैन, हेरौँ’ ।

गर्दै जाँदा मैले गरेको प्रण कार्यान्वयनमा के कसो भयो, त्यो मैले बोल्ने कुरा होइन, समाजले नियाल्ने कुरा हो, नियाल्दै होला । सकेको प्रयास गरिरहेँ । प्रयास गर्ने क्रममा फुर्सदका कतिपय मान्छेहरूलाई कुरा गर्ने मसला पनि बनेँ हुँला ! तर त्यतातिर वास्ता गरिनँ, किनकि यात्रीलाई यात्राका क्रममा अनेकौँ भुस्याहा कुकुरले भुकेर झम्टिन्छन् तर यात्री त्यहाँ अलमलिनु हुँदैन, यदि अलमलियो भने गन्तव्यमा पुगिँदैन भन्ने राम्रो हेक्का थियो मलाई ।

विगत दुई वर्षदेखि बुबा बिरामी हुनुहुन्थ्यो । प्रोस्टेट, पत्थर, बोसो जमेको, युरिक एसिड, प्रेसर हाई, दिमागको नसा सुक्न थालेको जस्ता रोगहरूले आक्रमण गरेपछि डाक्टरको सल्लाहअनुसार अप्रेसन गर्न उमेरले नहुने, अनि औषधिले मात्रै काम नगर्ने हुँदा निदाउने दबाई खान दिँदै कुरेर बसेका थियौँ । बुबाको ऐयाऐया सुन्न नसकेर कहिलेकाहीँ विक्षिप्त हुन्थ्यौँ, कहिले भक्कानिएर सँगै रुन्थ्यौँं तर पनि सेवामा समर्पित भइरह्यौँ ।

आमा आफैँ पार्किन्सनको बिरामी, उठ्नबस्न नै गाह्रो थियो । भाइले कर्मभूमि कालेङपुङलाई बनाएको हुँदा सँगै हुन सम्भव थिएन । बुबाआमाको स्याहार गर्ने जिम्मा छोराको हो भनेर हामी अर्घेलो पनि बनेनौँ । किनकि जसलाई अनुकूल मिल्छ, उसैले सेवा गर्ने हो भन्ने ज्ञान हामीलाई थियो । बुबा दुखाइको पीडा सहँदासहँदै ९७ वर्षको उमेरमा यही १० असारमा स्वर्गे हुनुभयो ।

लगभग हप्ता दिनअगाडिदेखि नै सङ्केत दिन थाल्नुभएको थियो बुबाले । उहाँले बैंकबाट पैसा निकाल्न लाउनुभयो, आफन्त सबैलाई बोलाउन भन्नुभयो । सबै व्यवस्था मिलाएर अन्तिम दिनमा पनि अब दियो बाल, म मर्ने बेला भयो भन्नुभयो । दियो बालिदियौँ, तुलसी चोबेर गङ्गाजल केही थोपा मुखमा राखिदिएपछि अलिकति वान्ता गर्नुभयो, अनि हामीलाई टुहुरो बनाएर बुबा कहिल्यै नफर्किने गरी बिदा हुनुभयो । यसरी सकेको जति स्याहार सम्भार गर्दागर्दै हाम्रै काखमा बुबाको प्राण गयो ।

हेर्दाहेर्दै नाटकजस्तो बन्यो माहौल ! हामी भावविह्वल भयौँ तर पनि परिस्थितिसँग सामना नगरी सुखै थिएन । आमालाई सम्हाल्नु र बुबाको दाहसंस्कार गर्नु हाम्रो कर्तव्य थियो । थापाजी शववाहनलाई कल गर्दै हुनुहुन्थ्यो, सहकर्मी भाइहरू अन्य सवारीसाधनको व्यवस्था मिलाउँदै थिए । काका मोबाइलमा भाइसँग कुरा गर्दै गरेको सुनिन्थ्यो ‘तँ अनुमति दिन्छस् भने म यहाँ दाजुको काम गर्छु ।’ काकाले दाहसंस्कारको काम भन्नुभएको होला शायद !

बाँचुञ्जेल हेरचाह गर्ने हामी छोरीहरूको केही वास्तै नगरी टाढा भएको छोराको मात्रै, त्यो पनि फोनमार्फत एकल अनुमति माग्दै गरेको प्रसङ्गले दिदीबहिनीहरू मेरो मुख हेरिरहेका थिए ।

तत्काल प्रतिक्रिया दिइहाल्न उचित लागेन र म केही बोलिनँ । किनकि काका त एउटा प्रतिनिधि पात्र हुनुहुन्थ्यो, उहाँको बोलीमा हाम्रो सामाजिक संस्कार अनि मूल्यमान्यता निस्किरहेको सजिलै आभाष हुन्थ्यो । बुबाको शव पशुपति आर्यघाट पुर्‍याएपछि दाहसंस्कारका विधिहरू हुन थाले ।

झापाबाट गोमा (दिदीको) छोरी फोनमै भनिरहेकी थिइन् ‘सानिमा, हजुरबुबाको दाहसंस्कार हजुरहरूले गर्नु है, मामा हुनुहुन्न भनेर अरूले गर्लान् फेरि ! छोरा र छोरी उस्तै हो, जसले गर्दा नि हुन्छ, परिवर्तन आफैँबाट गर्नुपर्छ, साहस गर्नुस् है सानिमा, यो त एउटा ठूलो संस्कार हो, यसले समाजमा ठूलो महत्त्व राख्छ । त्यसैले हिम्मत गर्नुस् सानिमा.....!’ यस्तैयस्तै शब्दले मलाई उनी सम्झाइरहेकी थिइन् ।

दाहसंस्कारका विधिहरू हुँदै गएपछि जब दागबत्ती दिने समय आयो, दागबत्तीको सामग्री काकाको हातमा थियो । भाइसँग माग्नुभएको अनुमति शायद यही कामका लागि थियो होला ।

मैले सोधेँ, ‘काका, हामी छोरीहरूले दागबत्ती दिन मिल्दैन बुबालाई ?’

काकाले ‘हुन्छ’ भन्नुभयो र तुरुन्तै ती सामग्री मेरो हातमा थमाइदिनुभयो । चितामा राखिएका बुबालाई तीन फन्का घुमेर आमा र हामी छोरीहरूले दागबत्ती दियौँ । जब हाम्रो परिवारको धरोहरलाई जलाउन सुरु गर्‍यो आगोले, तब हामी श्वासप्रश्वास अवरुद्ध हुँदै मूर्च्छित भइरह्यौँ ।

करिब १ घन्टा कुरेपछि बुबाको अस्तु प्राप्त भयो, बागमतीमा सेलायौँ र हामी फर्कियौँ । भाइ टाढा थियो, यतै झिकाएर बुबाको काममा सँगै बस्ने सोच्यौँ र पहल गर्‍याैँ । तर, अहिलेको प्रतिकूल समय नजरअन्दाज गर्नै नसकिने थियो । त्यसैले फेरि भाइलाई जहाँ छौ, त्यहीँ बस भनेर सुझाव दियौँ । बुबा गुमाएर शोकमा छौँ फेरि भाइलाई पनि पीडामाथि पीडा दिन उचित लागेन । जहाँ बसेर भए पनि शोक मान्ने हो, सोचेर शोकमाथि शोक थप्न चाहेनौँ । कसले के भन्छ भन्नुभन्दा पनि मैलेचाहिँ के गर्दै छु भन्नेमा सचेत रहनुपर्छ भन्ने हेक्का राख्दै कर्म गर्न सल्लाह गर्‍यौँ ।

अहिलेको प्रविधिलाई सदुपयोग गर्दै भिडियोमार्फत गतिविधि सेयर गर्दै बुबाको १३औँ दिनसम्मको कर्म समापन गर्‍यौँ । कतिपय कुराका खेती गर्नेलाई मसला पनि थियो, छोरीले ५ दिनभन्दा बढी बार्‍यो भने भारा लाग्छ भन्ने । कतिपय शुभचिन्तकहरू भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘छोरी भएर पनि छोरासरह कर्म गर्नुभयो, साह्रै राम्रो काम गर्नुभयो ।’

म चकित हुन्थेँ– कस्तो भारा हो, त्यो छोराले गर्दा नलाग्ने, छोरीले गर्दा मात्र लाग्ने ? वास्तवमा सन्तानले आफ्नो मृत्युपश्चात् गर्ने यी कर्मभन्दा बाँचुन्जेल गर्ने रेखदेखले चाहिँ विशेष महत्त्व राख्छ मेरो विचारमा । मृत्युपश्चात् गर्ने यी कर्मले के प्राप्ति हुन्छ, म अनभिज्ञ छु र मैले मेरा सन्तानलाई भन्नुपर्दा बाँचुन्जेल राम्रो गरेको देख्न पाऊँ, मरेपछि जो अगाडि छ, त्यसैले अन्त्यष्टि गर्नू । सँगै भए सबै सन्तानले सँगै दागबत्ती दिनू, नभए जो छ अगाडि उसैले दिनू, त्यहाँ छोरा र छोरी भनेर बहस चलाइरहनु ब्यर्थ छ ।

मृत्युपश्चात् गरिने यी यावत कर्मप्रति आफू अनभिज्ञ हुँदाहुँदै पनि आमाको आत्मसन्तुष्टिका लागि हामीले यति गर्नैपर्थ्याे । किनकि आमाको पुस्ता, हुर्किएको समाज, अनि संस्कारलाई हाम्रो पुस्ताले लत्याउन मिल्दैन । जे गर्दा आमालाई आत्मसन्तोष हुन्छ, त्यही गर्नुपर्छ । किनकि अब हामीले आमाको मनोविज्ञान बुझेर उहाँको खुसीका लागि कर्म गर्नुपर्छ, ता कि उहाँलाई अलिकति पनि पीडा नहोस् । उहाँको पुस्ताको मूल्यमान्यतालाई जबर्जस्त नकार्न खोज्यौँ भने बाहिर नबोले पनि भित्रभित्रै आमालाई दुख्न थाल्छ अनि विरक्तिने खतरा हुन सक्छ । त्यसैले आमा पुस्ताको मनोविज्ञान बुझेर पनि कतिपय देखावटी संस्कार गर्नैपर्छ । यही सोचेर यी कर्महरू गर्‍यौँ ।

शैय्यादानपश्चात् टीका लगाइदिँदै गुरु भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘तपाईं त छोरा नै हो, बाँचुन्जेल पनि त्यस्तो राम्रोसँग हेरचाह गर्नुभयो, मरेपछि पनि छोराले गर्ने सबै कर्म गर्नुभयो ।’

मेरो भने मथिङ्गल घुमिरहेको थियो– आफ्ना जन्मदाताप्रति गर्नुपर्ने कर्तव्यमा पनि किन यति ठूलो विभेदको खाडल खनिएको होला ? छोरा होस् कि छोरी, दुवै सन्तान बराबरी होइनन् र ? जन्मदाताप्रति जिम्मेवार वा कर्तव्यपरायण हुनु दुवैले पर्दैन र ? उस्तै प्रक्रियाबाट जन्मेका अनि हुर्केका सन्तानमा पनि किन महत्त्व कम र बढी ? सृष्टिका लागि पो छोरा र छोरी लिङ्ग छुट्याइएको हो, जन्मदाताका लागि त सबै सन्तान उस्तै होइनन् र ?

छोरा र छोरी नभनी सन्तान भनेर उस्तै कर्मको भूमिका निर्वाह गर्दा हुँदैन र ? गर्दा नहुने र नसक्ने भन्ने कुरा नै के छ र ? अलि निर्भीक नीडर भएर निर्णय गर्दै कर्म गर्दा किन छोरीलाई पनि छोरा भनिन्छ ? के छोरीले गर्न सक्दैनन् र ? छोरीले गरेको कामलाई पनि सम्मान गर्ने हो भने जतिसुकै जटिल कर्म गरे पनि यो छोरी नै हो भनेर किन गर्वका साथ भन्न सक्दैनन् ? छोरीलाई निरीह रूपबाट हेर्दा सालीन, निर्भीक रूपबाट हेर्दा विद्रोही देखिन्छ हो ? सगरमाथाको टुप्पोमा गएर संसारले सुन्ने गरी चिच्याउन मन छ– म छोरा होइन, छोरी हो......।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार २६, २०७७ १७:११