मिथिलाञ्चलमा नवविवाहिताहरू मधुश्रावणी पर्व मनाउँदै

A+ A A-

मैथिल महिलाहरूको प्रमुख पर्व मधुश्रावणी शुक्राबारदेखि सुरु भएको छ । १३ दिनसम्म चल्ने सो पर्वमा नवविवाहित महिलाहरू भगवान् शिव र विषहर अर्थात् नाग देवताको पूजा गर्छन् । यो विशेष अनुष्ठानमा नवविवाहित महिलाहरू भगवानसँग आफ्नो भावी सुखी जीवनको मंगल कामनाको प्रार्थना गर्ने गर्छन् ।

मधुश्रावणी पूजाको समयमा नवविवाहित महिलाहरू लोकगीत गाउँदै आफ्ना साथीहरूको समूह बनाएर साँझको समयमा बगैँचाबाट फूल-पात तोडेर ल्याउँछन् । तोडिएका सोही फूल-पातले भोली पल्ट बिहान भगवानको पूजा गर्ने गर्छन् ।

यस अवधिमा महिलाहरूले पूजा र अनुष्ठान गर्दै देवी पार्वती (गौरी), सूर्य, चन्द्र, नवग्रह, नागको विधिवत पूजा गर्छन् । पूजापश्चात् कथा सुनाइन्छ । सोही समयमा महिलारू भजन र लोकगीतसमेत गाउँछन् ।

मधुश्रावणीको अन्तिम दिन नवविवाहिता व्रतालु महिलाको ससुरालीबाट पूजन सामग्रीका साथै पकवान र नववस्त्र उपहार आउँछ, सोही पूजन सामग्रीबाट पूजा समापन गर्ने परम्परा रहेको छ । पूजाको प्रारम्भ र अन्त्यमा महिलाहरूलाई प्रसादस्वरूप गुलियो खाना दिइने गरिन्छ ।

साउनको महिना आएलगत्तै मिथिलाञ्चलमा संस्कृतिले भरिएका मधुश्रावणीका गीतहरूसमेत गुञ्जिन थालेको छ । यो महिना आउनुभन्दा अगावै नवविवाहित महिलाहरू यस पर्वको तयारीमा लागि सकेका हुन्छन् ।

श्रीमानको दीर्घायुको कामनाका साथ मनाइने यो पर्व मिथिलामा मात्रै हुन्छ । मैथिल संस्कृतिअनुसार विवाह भएको पहिलो वर्षको साउन महिनामा नवविवाहिताहरू मधुश्रावणीको व्रत गर्छन् । साउन महिनाको कृष्ण पक्षको पञ्चमी तिथिबाट यो व्रत सुरु हुन्छ । महिलाहरूलाई जीवनमा एक पटक मात्रै विवाह भएको पहिलो वर्षमा मधुश्रावणी पर्व मान्नुपर्ने परम्परा रहेको छ ।

नवविवाहिता महिलाहरू मधुश्रावणी अवधिमा सात्विक भोजन ग्रहण गर्छिन् । यो पूजा लगातार १३ दिनसम्म साउन महिनाको शुक्लपक्षको तृतीया तिथिमा विशेष पूजा अर्चना गर्दै समापन हुन्छ । यो अवधिमा नवविवाहिताहरू व्रत बसी गणेश, माटो र गोबरबाट बनाइएका विषहर एवं गौरी–शंकरको विशेष पूजा गरी महिला पुरोहितबाट कथा सुन्ने गर्छिन् । कथाको प्रारम्भ विषहरको जन्म एवं राजा श्रीकरबाट हुन्छ ।

यो व्रतको माध्यमले महिलाहरू अखण्ड सौभाग्यवतीका साथै श्रीमानको दीर्घायुको कामना गर्छिन् । व्रतको प्रारम्भिक दिनमा नवविवाहिताहरूको ससुरालीबाट १३ दिनको व्रत सामाग्री तथा सूर्यास्त हुनु अगाडी प्रतिदिन हुने भोजन सामग्री पनि त्यहीँबाट आउँछ ।

व्रतको सुरु र अन्तिम दिनमा व्रतालुहरूद्वारा समाज र परिवारका सदस्यहरूलाई बदाम बाँड्ने परम्परासमेत रहेको छ । व्रतालु महिलाहरू पूजाको समयमा भगवती गीत तथा पर्वसँग सम्बन्धित गीतहरू गाउँछन् र साँझको समयमा कोहबर तथा साँझ गीत गाउने परम्परा रहेको छ ।

पर्वको अन्तिम दिन टेमी दाग्ने (नवविवाहित महिलाको घुँडामा दियोको टुपीले दाग्ने) परम्परा रहेको छ । जुन व्रतालुको घुँडामा सो टुपीले दाग आउँछ उसको पतीको आयू त्यती नै लामो हुने जनविश्वाससमेत रहेको छ । धार्मिक दृष्टिले मधश्रावणी पर्व शैव धर्मसित सम्बन्धित बुझिन्छ । शिव आशुतोष र मनोवाञ्छित फल प्रदान गर्ने देवताका रूपमा रहेका छन् । यसका साथै यस पूजामा तन्त्रको पनि प्रभाव रहेको देखिन्छ ।

शिवलाई तान्त्रिक दृष्टिले महत्वपूर्ण मानिन्छ । तन्त्रशास्त्रलाई शिवप्रणीत भनिन्छ । गौरीलाई शिवकी शक्तिका रूपमा मिथिलामा स्वीकार गरिएको छ । प्रत्येक सधवा महिलाले गौरपुज्न गर्दा शिवसहित गौर्ये नमः जस्ता मन्त्र उच्चारण गर्ने गर्दछिन । गौरीलाई सौभाग्यप्रदायिनी देवी मानिएको छ ।

गौरीलाई दाम्पत्य जीवनको संरक्षिका र नागलाई नारीको पतिका रूपमा वंशलाई सामाप्त पार्ने प्रवृत्तिको जीव मानिएकाले यस पर्वमा गौरी तथा नाग–नागिनको विशेष पूजा आराधना गर्ने गरिएको पाइन्छ । वैदिक भावनानुकूल र सांस्कृतिक परम्परामा आधारित यो पर्वको उद्देश्य सुखी एवं दीर्घ दाम्पत्य जीवनका लागि गौरीका दाम्पत्य जीवनका प्रसङ्गका माध्यमले जीवनलाई सुखी बनाउने र मनकामना पूर्णका लागि उत्प्रेरित गर्नु हो ।

मधुश्रावणी व्रतको प्रारम्भ

गौरीलाई दाम्पत्य जीवनको संरक्षिका र नागलाई नारीको पतिका रूपमा वंशलाई समाप्त पार्ने प्रवृत्तिको जीव मानिएकोले यस पर्वमा गौरी तथा नाग–नागिनको विशेष पूजा आराधना गर्ने गरिएको संस्कृतिविद् चन्द्रमोहन झा पडवाले बताए । गौरी दाम्पत्य जीवनलाई सुखी बनाउने मात्र होइन मनकामना पूर्ण गर्ने देवी पनि हुन् । मिथिलाकी राजकुमारी सीताद्वारा गौरी पूजन गरिएकाले नै भगवान् श्रीरामजस्ता पति पाइन् भन्ने धार्मिक विश्वास रहेको पाइन्छ । वाल्मीकि रामायणका अनुसार गौरी पूजनका लागि सीताले फूल टिप्ने क्रममा रामसँग पहिलो भेट भएको थियो ।

पर्वमा कतिपय कथा शिव पार्वतीको वैवाहिक, रोमाञ्चक प्रसङ्ग एवं ठट्यौली भरिएका कारण नारी जीवनमा पति प्रतिको स्नेह, सौहार्दतालाई प्रगाढ बनाउन प्रेरित गर्दछ भने सर्पकी आमा विसहरा र उनको वंशका बारेमा चर्चित कथाहरूले नागको पूजा गर्ने भावनालाई अभिप्रेरित गर्ने जनविश्वाससमेत पाइन्छ ।

यो पर्व कहिलेदेखि सुरु गरिएको हो भन्न सकिने तथ्य नरहे पनि शिव पुराणको प्रसङ्गअनुसार मधुश्रावणी नामक नवविवाहिताले शिवलाई आफ्नो पतिलाई कुष्ठरोग भएको व्यथा सुनाउँदा शिवले तिनलाई यस प्रकारको व्रत गर्न सुझाव दिए ।

उनको सुझावअनुसार उनले व्रत गरेपछि पति निको भई स्वस्थ भए । त्यसै दिनदेखि प्रत्येक नवविवाहिताले यसलाई वैधव्य रक्षार्थ अनुपालन गर्दे परम्परागत रूपमा मनाउँदै आएको बुझिन्छ ।

मधुश्रावणीमा विषहरको किन पूजा गरिन्छ ?

यो पर्वमा प्रत्येक दिन अलग अलग कथाहरू सुनाइन्छ । जसमा मैना पञ्चमी, विषहरी, बिहुला, मनसा, मङ्गला गौरी, पृथ्वीजन्म, समुद्र मंथन, सतीको कथा व्रती महिलाहरूलाई सुनाइन्छ ।

भगवान् शिव र माता पार्वतीसँग सम्बन्धित कयो पर्वहरू मनाइने गरिन्छ । साउन महिनामा मधुश्रावणी नामको पर्व मनाइने गरिन्छ । यो पर्वका दिन भगवान शिव र माता पार्वतीको पूजा गरिन्छ ।

मधुश्रावणी पर्वको एक कथाअनुसार एक पटक भगवान शिव, माता पार्वतीसँगै जलक्रीडा गरिरहेका थिए । सोही समयमा भगवान शिवको वीर्य स्खलन भयो । भगवान शिवले सो वीर्यलाई एउटा रूखको पातमा राखे । सोही वीर्यबाट पछि पाँच कन्याहरूको जन्म भयो । ती पाँच कन्याहरूको नाम जया, विषहर, शामिलबारी, देव र दोतलि राखियो ।

यी कन्याहरूको जन्म भएपछि भगवान शिव त्यहाँबाट गइहाले । तर, समय समयमा आफ्ना छोरीहरूलाई भेट्नका लागि आइरहे । यो क्रम धेरै दिनसम्म चलि रह्यो त्यस पछि माता पार्वतीलाई शंका लाग्यो । उनले एक दिन भगवान शिवको पछि-पछि लागे । भगवान शिव फेरी सोही तलाउमा आफ्ना छोरीहरूलाई भेट्न आए ।

शिवजी तलाउमा सर्परूपी आफ्ना छोरीहरूसँग खेली रहेका थिए । भगवान शिवलाई उनीहरूसँग खेलिरहेको देखेर माता पार्वती क्रोधित भइन् । उनले ती सर्पहरूलाई मार्ने प्रयास पनि गरिन् । त्यसपछि भगवान शिवले माता पार्वतीलाई ती सर्पहरूको कथा सुनाए । उनीहरूको कथा सुनेपछि माता पार्वती हाँस्न थालिन् ।

शिवजीको यो कथा सुनेर माता पार्वती सर्प रूपी छोरीहरूलाई मारिनन् । त्यसपछि महादेवल भने ‘साउन महिनामा जो कोही सर्पको पूजा गर्छ, उसलाई सर्पबाट भय हुँदैन ।’ यही कारण हो मधुश्रावणी पर्वमा विषहरको पूजा गर्ने गरिन्छ । वर्षा ऋतुमा सर्पको भूमिमा आगमगन र विचरणले मानव जीवन त्रस्त हुनुले नाग–नागिन र प्रकृतिका प्रतीक हुने कारणबाट पनि प्रेरित यो पर्व मुख्यतः शिव, पार्वती तथा नाग–नागिनको पूजामा केन्द्रित रही मनाइने चलन छ ।