भारत–चीन युद्धविरामको कूटनीतिक संकेत

A+ A A-

५ मेमा भारत–चीन सीमाक्षेत्रको वास्तविक नियन्त्रण रेखामा दुई देशका सेनाबीच मुक्कामुक्की परेपछि लगातार तनाव बढ्दै जाँदा जून १५–१६ मा चिनियाँ सेनासँग गलवान घाँटीमा भएको भिडन्तमा २० जना भारतीय सैनिक मारिए ।

यो घटनापछि दुई देशबीच तनाव बढ्ने अनुमान गरिएका बेला भारतले रहस्यपूर्ण मौनता साध्यो र दुवै देश यो तनावलाई वार्ताबाटै हल गर्ने दिशामा अघि बढेका छन् । तनाव कम गर्नका लागि दुवै देशले सहमतिमा पुगेको बताएका छन् । भारत–चीन सीमा विवादको ६३ दिनपछि सीमाक्षेत्रबाट सैनिक फिर्ता गर्न थालेको संकेत गरेका छन् ।

यसअघि सन् २०१७ मा डोकलाम क्षेत्रमा भारत र चीनका सेनाबीच ७३ दिन तनावको अवस्था बनेको थियो । एसियाका दुई शक्तिराष्ट्रबीचको यो सीमा विवादबीच भारतमा गुप्तचर भूमिकालाई लिएर प्रश्न उठेको छ भने विगतमा पाकिस्तानसँगको सैनिक हमलामा एकजुट हुने भारतमा चीनसँगको सीमा समस्यामा प्रतिपक्षी भारतीय कांग्रेस सरकारप्रति आक्रामक रूपमा प्रस्तुत भयो ।

प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी चीनसँगको विवादमा करिब मौन देखिए भने भारतमा शरणमा रहेका तिब्बती धार्मिक गुरु दलाई लामाको जन्मदिनमा समेत शुभकामना दिएनन् । मोदीको मौनतालाई लिएर भारतमा आलोचना भएको छ ।

Chinese troops blacktopping track in disputed 'finger' area in ...

गत मार्चसम्म भारतीय सैनिक गुप्तचर प्रमुख रहेका अमरजित बेदीले त चीनसँगको विवाद अन्त्यपछि गुप्तचरमाथि नै समीक्षा आवश्यक रहेको बताएका छन् ।

‘भारतीय सेना गलवान घाँटीमा चिनियाँ सैनिकसँग लडिरहेका थिए । उनीहरूमा गुप्तचर जानकारीहरू पर्याप्त मात्रामा पुग्न आवश्यक थियो,’ जनरल बेदीले बीबीसीसँगको अन्तर्वार्तामा भनेका छन्, ‘यो संकट अन्त्य भएपछि हाम्रा सैनिकलाई किन गुप्तचर जानकारी दिइएन भन्नेबारे गुप्तचर भूमिकाबारे पूरै जाँच हुन आवश्यक छ । भविष्यमा आफ्नो प्रणालीको सुधारका लागि पनि यो आवश्यक छ । यस विषयमा सेनाभित्र र गुप्तचरभित्र पनि छानबिन हुनुपर्छ । यो प्रकारको जाँच हामीले कारगिल युद्धपछि पनि गरेका थियौँ । जसका लागि विशेष टास्क फोर्स बनाइएको थियो ।’

भारतमा चीनसँगको सीमा विवादमा २० जना भारतीय सेना मारिएपछि त्यसबाट भारतको आन्तरिक राजनीतिमा परेको प्रभावको विभिन्न कोणबाट समीक्षा भइरहँदा आइतबार चिनियाँ विदेशमन्त्री वाङ यी र भारतका राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार अजित डोभालबीच सो क्षेत्रबाट सेना फिर्ता गर्ने महत्त्वपूर्ण समझदारी भयो ।

चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता झाओ लिजियान भन्छन्, ‘चिनियाँ र भारतीय सैनिकले ३० जूनमा कमाण्डरस्तरको तेस्रो वार्ता गरेका छन् । दुवै पक्षबीच सीमा क्षेत्रमा बढ्दो तनावलाई कम गर्न प्रभावकारी भूमिका खेल्ने सहमति भएको छ ।’

सहमति र पालनामा शङ्का

यो सहमतिमा दुवै देशका सेना फिर्ता गर्ने विषय उल्लेख छ । गत १५–१६ जूनमा भएको भिडन्तमा २० भारतीय सैनिक मारिँदा चीनले आफ्नो सीमाक्षेत्रमा प्रवेश गरेका कारण भिडन्त भएको र यसमा भारतीय सेना जिम्मेवार रहेको बताएको थियो ।

भारतीय सेनाले भने आफ्नो फौज चिनियाँ क्षेत्रमा प्रवेश नगरेको बताएको छ । दुवै देशका सेना आफ्नो सीमाक्षेत्रभित्रै भएको भए किन पछि हट्नुपर्ने अवस्था आयो भन्ने प्रश्न उठिरहेको छ । सहमतिअनुसार दुवै देशका सेना गलवान, गोगरा र हट स्प्रिङ्सजस्ता स्थानबाट पछि हट्न थालेका छन् ।

दुवै देशले आफ्ना सेना केही पछि हटाएपछि अब आमने सामनेको अवस्था तत्काललाई टरेको छ । कतिपयले यसलाई दुई देशबीच तत्काल थप तनावको सम्भावना अन्त्य भएको रुपमा उल्लेख गरेका छन् । तर, दुई देशबीच सेना फिर्ता गर्ने सहमतिमा गलवान, गोगरा र हट स्प्रिङ्सको नाम उल्लेख भए पनि अझै देपसाङ र पेङगाेङ त्सो ताल क्षेत्रमा रहेका सेना फिर्ता गर्ने विषय उल्लेख गरिएको छैन । दुई देशका सैनिक कमाण्डरबीच ३० जूनमा चुसुलमा भएको बैठकले सैनिक फिर्ता गर्नेबारे महत्त्वपूर्ण सहमति बनेको हो ।

भारतीय विदेश मन्त्रालयको आधिकारिक बयानमा दुवै पक्षले एलएसी (लाइन अफ एक्चुअल कन्ट्रोल) मा जारी ‘डिस–इन्गेजमेन्ट’ को प्रक्रिया तत्काल सुरु गर्नुपर्नेमा जोड दिइएको छ ।

दुवै देशले एकअर्को देशका सैनिक फिर्ता हुन थालेको बताएका छन् । तर, उनीहरूले आफ्ना सेना फिर्तीबारे मौनता कायम राखेका छन् । भारतीय विदेश मन्त्रालयले जारी गरेको वक्तव्यमा यो सहमतिका आधारमा चिनियाँ सेना गलवान, गोगरा र हट स्प्रिङ्स क्षेत्रबाट पछि हट्न थालेको उल्लेख गरिएको छ ।

तर, भारतीय सेना पछि हटेको विषयमा विज्ञप्ति मौन छ । चिनियाँ सेना अक्साई चीन क्षेत्र र पेङगाेङ त्सो ताल र देपसाङ क्षेत्रमा यथास्थानमा छ ।

China ramps up military presence in friction points in Ladakh ...

गलवानबाट चिनियाँ सेना हट्यो ?

भारतीय पक्षले गलवान क्षेत्रबाट चिनियाँ सेना फिर्ता हुँदै गरेको दाबी गरेको छ । जबकि चीनले यो क्षेत्रमाथि सन् १९६२ को भारत–चीन युद्धपछि यो क्षेत्रमा लगातार उसको नियन्त्रण रहँदै आएको छ ।

गलवान क्षेत्रमा भारतीय दाबीलाई चीनले सधैँ अस्वीकार गर्दै आएको छ । भारतीय दाबी सही नै हो र चिनियाँ सेना यो क्षेत्रबाट किन हट्यो भन्ने प्रश्नको उत्तर नरेन्द्र मोदीको लेह भ्रमणसँग जोडिएको बताउँछन्, भारतकै वरिष्ठ पत्रकार तथा चीनबारे केही पुस्तकसमेत लेखेका प्रेम शंकर झा ।

उनी भन्छन्, ‘चीन संकेतहरूलाई अत्यन्तै राम्रो तरिकाले बुझ्छ । प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी लेह गए र आफ्ना सैनिकको हौसला बढाए, तर उनले चीनको नाम उच्चारण गरेनन् । चीनले यसबाट भारत तत्काल युद्धमा जान नचाहेको चीनले बुझ्यो । कूटनीतिमा इशारा धेरै सानो हुन्छ र त्यसलाई बुझ्न सक्नुपर्छ । चीनले यसलाई बुझ्यो । तर, हामीले सम्झिनुपर्छ कि यो समस्या समाधान नभएर सुरुवात हो ।’

चीन–भारत सम्बन्धका जानकार जेएनयू विश्वविद्यालयका प्राध्यापक स्वर्ण सिंह यसलाई चिकित्सकीय भाषामा बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘दुई देशका सेनाबीच वार्ता जारी रहँदा बन्दोबस्तीका सामान पुर्‍याउने क्रम जारी छ । सरकारले कुनै वक्तव्य नदिँदा स्थिति असामान्जस्य र तनावपूर्ण रहन्छ । त्यसैले यो अवस्था डाक्टरले भनेजस्तै ‘स्थिर तर गम्भीर’ हो । अर्थात् सन्तुलित तर खतरनाक छ ।’

Intriguing facts about Pangong Lake to bowl you over | Times of ...

पेङगाेङ त्सो र देपसाङमा सैनिक उपस्थिति

गलवान घाँटीमा भारतीय र चिनियाँ सेनाबीचको दूरी बढेको विषयमा प्रतिक्रियाहरू आउने क्रम जारी छ । तर वरिष्ठ पत्रकार प्रेमशंकर झा यो अवस्थालाई सकारात्मक मान्न सकिए पनि समस्या समाधान भएको रूपमा हेर्न नहुने बताउँछन् । किनकि चिनियाँ सेनाको उपस्थिति देपसाङ र पेङगाेङ त्सो ताल क्षेत्रमा यथावत् छ ।

उनी भन्छन्, ‘देपसाङमा चिनियाँ सेनाको उपस्थितिले कराकोरमलाई लिएर धेरै चिन्तित रहेको देखाउँछ । रणनीतिक रूपमा चीन पेङगाेङ त्सो ताल इलाकामा आफ्ना उपस्थिति बलियो बनाएको छ ।’

यो क्षेत्रमाथि चीनले १९६२ को युद्धपछि नै नियन्त्रण कायम गरेको हो । भारतले यसलाई आफ्नो क्षेत्र दाबी गर्छ । त्यसैले जबसम्म यो क्षेत्रमा रहेको सीमा विवाद हल हुँदैन, तबसम्म भारत–चीन सीमा क्षेत्रमा तनाव जारी रहन्छ ।

चिनियाँ सेनाले पेङगाेङ त्सो ताल क्षेत्रको फिंगर–४ मा नियन्त्रण कायम गरेको छ । भारत फिंगर ८ सम्म आफ्नो भएको दाबी गर्छ । चारवटा पर्वत शृङ्खलामा चिनियाँ सेनाको बलियो उपस्थिति छ र यो क्षेत्र विवादित छ ।

भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीले चिनियाँ सेना भारतीय भूमिमा नआएको दाबी गरेका थिए । उनको अभिव्यक्तिको संकेत चिनियाँ सेना भारतीय भूमिमा आएको नभएर दुई देशबीचको विवादित क्षेत्रमा आएको छ भन्ने बुझिन्छ ।

जमिन हत्याउने खेल कि शक्ति प्रदर्शन

भौगोलिक स्तरमा हेर्ने हो भने देपसाङको मैदानी क्षेत्र र पेङगाेङ त्सो ताल क्षेत्रमा चिनियाँ सेनाको बाक्लो उपस्थिति छ । पछिल्लो ३ महिनामा झनै बलियो बनेको छ । यो उपस्थितिलाई कतिपय भारतीयले नै जमिनमाथि कब्जा गर्ने उद्देश्य मात्रै नभएको स्वीकार गर्छन् । उनीहरु दुवै देशसँग प्रशस्त जमिन रहेको र यो क्षेत्रमा देखिएको टकराव सीमा समस्यासँगै रणनीतिक सन्देशका रूपमा हेर्नुपर्ने बताउँछन् ।

भारत र चीनबीच सन् २०१४ भन्दा अघि करिब ४ दशक राम्रो समझदारीको वातावरण थियो । तर, भारतकै पछिल्ला केही वर्षका गतिविधिले नै चीनले यो क्षेत्रमा सिकन्जा कस्दै जान थालेको उनीहरूको बुझाइ छ ।

गत वर्षको ५ अगस्टमा जम्मु काश्मिरलाई विशेष अधिकार दिने भारतीय संविधानको धारा ३७० खारेज गरेर लद्दाखलाई केन्द्र शासित प्रदेश बनाउनु र नयाँ नक्सा जारी गर्दा अक्साई चीन क्षेत्रलाई समेत नक्साभित्र सामेल गरेपछि चीनलाई त्यसले नराम्ररी झस्काएको छ । यसलाई चीनले आफ्नो चीन–पाकिस्तान इकोनोमिक प्रोजेक्ट (सीपेक) को सुरक्षालाई लिएर चिन्तित छ ।

चीनको बढ्दो शक्तिबीच पश्चिमा शक्तिले समुद्री मार्गमा गर्न सक्ने घेराबन्दीलाई मध्यनजर गर्दै चीनले बीआरआई जस्ता विशाल परियोजना सञ्चालन गरिरहेको छ । चीनको यो परियोजनामा भारत सामेल छैन ।

अन्तर्राष्ट्रिय चासो

भारत र चीन वर्तमान विश्व व्यवस्थाका उदाउँदा शक्ति राष्ट्र हुन् । यी शक्तिबीच बढेको तनावले विश्वको ध्यान खिचेको छ । कोरोना महामारीका कारण चीनमाथि बढ्दो आक्रोश र आक्रमणका बेला भारतसँगको विवादले थप समस्या सिर्जना गरेको छ ।

यद्यपि यो विवादमा भारतभन्दा चीन केही शक्तिशाली देखियो । त्यसैले दुवै देश तत्काल युद्धको अवस्थाबाट पछि हटेका छन् । यसका पछिको एक कारण अन्तर्राष्ट्रिय दबाब पनि हो । भारतले यो घटनालाई लिएर आफ्नो रणनीतिक क्षमता कति छ, भारतले कुन स्तरको कदम चाल्न सक्छ र कस्तो परिणाम निम्त्याउँछ भन्ने कुराको समीक्षा उसले पनि गरिरहेको छ ।

यो विवादले पूरै यो उप–महाद्वीप क्षेत्रमा नै गतिरोध उत्पन्न भएको छ । जसको परिणाम जे आए पनि दुवै देशले भारी नोक्सानी भोग्नुपर्ने निश्चित छ । त्यसैले दुई परमाणु शक्ति र आर्थिक शक्तिराष्ट्र तत्कालै शक्ति सन्तुलनलाई बलियो बनाउने तर आपसमा भिडन्तमा नपुग्ने रणनीतिमा देखिन्छन् । भारत र चीनबीचको अहिलेको सहमतिलाई भारतीय विश्लेशकहरू नै विवाद अन्त्यको अर्धविराम भएको बताउँछन् । जसको अर्थ यो विवादले अर्कै मोड लिने खतरा जीवित छ । (एजेन्सीको सहयोगमा)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, असार २५, २०७७ ०८:३३