रातो मच्छिन्द्रनाथको रथ तयार गरिँदै (फोटो फिचर)

A+ A A-

धार्मिक र सांस्कृतिक आस्थाका धेरै कुराहरू रहेको काठमाडौं उपत्यकाका शहरहरूलाई जात्रैजात्राका शहर पनि भनिन्छ । धार्मिक र सांस्कृतिक आस्थाका केन्द्र यहाँका ३ शहर काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुरमा हरेक दिनजसो कुनै न कुनै जात्रा वा पर्व परिरहन्छन् ।

उपत्यकाकै महत्त्वपूर्ण जात्रा हो, रातो मच्छिन्द्रनाथको रथ यात्रा । करिब १ हजार ६ सय वर्षदेखि रातो मच्छिन्द्रनाथको रथयात्रा मनाइँदै आएको पाइन्छ । वैशाख महिनाको शुक्ल पक्ष प्रतिपदादेखि सुरु भएर असार शुक्ल चौथीसम्म करिब २ महिनासम्म यो जात्रा मनाइन्छ ।

यही रथयात्राका लागि रातो मच्छिन्द्रनाथको रथ बनाउने काम धमाधम भइरहेको छ अहिले । ललितपुरको पुल्चोकमा मूल रथ तयार पारिँदै छ भने ललितपुरकै टंगल ढुंगेधारामा पनि सानो रथ तयार पारिँदै छ ।

रथ तयार परिरहिए पनि कोरोना महामारीका कारण रथयात्रा हुने वा नहुने भन्ने टुंगो भने छैन । यो जात्रा उपत्यकाकै सबैभन्दा लामो जात्रा हो, जुन २ महिनासम्म निरन्तर चल्छ ।

यस जात्राको विशिष्ट सांस्कृतिक एवं धार्मिक महत्त्व रहिआएको छ ।

हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले मच्छिन्द्रनाथलाई ऐतिहासिक सन्त गुरु करुणामयको रूपमा पुज्छन् भने बौद्ध धर्मावलम्बीले ‘पद्मपाणि’ (पञ्चबुद्धमध्येका चौथो बुद्ध)का रूपमा पूजा गर्ने गर्छन् । लोक भनाइअनुसार टौदहका नागराज कर्कोटकले नागिनीको आँखाको रोग निको पार्ने किसान वैद्यलाई उपहारस्वरूप दिएको रत्नजडित भोटो किसान वैद्यले खेतको आलीमा राखी काममा व्यस्त भएका बेला हराएको र पछि मच्छिन्द्रनाथको जात्रा हेर्न भेला भएको भीडमा भूतले भोटो लगाएर आएको देखेपछि किसानले आफ्नो भोटो चिनेर दाबी गरेको थियो । दुवैका बीचमा भोटो खोसाखोस गर्दै विवाद पर्‍यो । उक्त विवाद राजा समक्ष पुर्‍याउँदा लिच्छवी राजा गुणकामदेवले पर्याप्त प्रमाणको अभावमा भोटो कसको हो भनेर निर्णय गर्न सकेनन् ।

उनले प्रमाण लिएर नआउन्जेल भोटो मच्छिन्द्रनाथको जिम्मा लगाए र रथमा राखेर अर्को वर्ष कसैको प्रमाण छ कि भनी जानकारी लिने उद्देश्यले त्यसलाई देखाए । सोही परम्पराअनुसार प्रत्येक वर्ष मच्छिन्द्रनाथको रथयात्राको अन्तिम दिन सो भोटो कसको हो भनी रथको बुर्जाबाट गुठी संस्थानका अधिकारीले चारैतिर घुमाउँदै ३ पटकसम्म देखाउने प्रचलन रहिआएको छ ।

जात्राका प्रमुख अतिथिको उपस्थितिमा सिल तोडेर भोटो निकाल्ने र देखाइसकेपछि तत्कालै सिल गरेर राख्ने प्रचलन छ । कालो मखमलको कपडामा मणिमाणिक, बहुमूल्य नवरत्नजडित उक्त भोटोको दर्शन गर्नाले मानसिक चिन्ता हट्ने, शान्ति मिल्ने र शुभ फलदायी हुन्छ भन्ने सांस्कृतिक मान्यता छ ।

लिच्छवीकालीन राजा नरेन्द्रदेवको पालादेखि राजा (राष्ट्र प्रमुख) भोटो जात्राको प्रमुख अतिथि बन्ने परम्परा छ । मच्छिन्द्रनाथको रथ स्थानीय वाराही जातिले निर्माण गर्नुपर्ने धार्मिक मान्यता रहिआएको छ । भुतप्रेत पन्छाउन भोटो जात्राको अघिल्लो दिन रथ वरिपरि भात छर्ने गरिन्छ । जावलाखेलको नाम पनि यही भात छर्ने प्रसङ्गसँग जोडिएको छ । नेपाल भाषामा यो ठाउँलाई जा ह्वला ख्यः (भात छर्ने चौर) भनिन्छ, जुन पछि अपभ्रंश भएर जावलाखेल हुन पुगेको हो ।

भोटोजात्रा सकिएपछि मच्छिन्द्रनाथलाई प्राचीन कलात्मक खाटमा राखेर सांस्कृतिक बाजागाजासहित जावलाखेलबाट बुङ्मतीको मन्दिरमा ६ महिनाका लागि विराजमान गराउन लैजाने परम्परा छ ।