तिमेरुलाई क्यै था’ छैन क्या साथी हो !

A+ A A-

राजेन्द्र नेम्बाङ, जो पछि गएर राजेन्द्र परदेशी भयो,का सम्बन्धमा कुरा गर्नु भनेको मैले पनि धमिलो भइसकेको आफ्नो अतीतको पुरानो पर्दालाई एकातिर पन्छाएर उसका स्मृतिबिम्बहरूलाई चिहाउने दुस्साहस गर्नु जस्तै हुनेछ । राजेन्द्रसँग जोडिएका सम्झनाहरू भन्नेवित्तिकै मैले पनि महेन्द्ररत्न बहुमुखी क्याम्पस इलामको प्राङ्गणमै लगेर उभ्याउनुपर्ने हुन्छ आफूलाई ।

आज म राजेन्द्र परदेशीसँग जोडिएको सम्झनाको यस्तै एउटा सानो त्यान्द्रो समातेर झण्डै ४२-४३ वर्षअघिको स्मृतिको धुमिल यात्रामा निस्किँदै छु ।

२०३५ सालको साउन या भदौ महिनाको कुनै एक दिन प्रमाणपत्र तहका विद्यार्थीका रूपमा त्यही इलाम क्याम्पसमा भर्ना भएका थियौँ हामी दुवै जना । राजेन्द्र मानविकी सङ्कायतर्फको र म शिक्षा सङ्कायतर्फको कृषि विज्ञान पढ्ने विद्यार्थी हुनाले पढाइका शिलशिलामा हाम्रो भेट हुने कुरै भएन ।

हाम्रा सङ्काय नै फरक, पाठ्यक्रम नै फरक, पढ्ने कोठै फरक र शिक्षक नै फरक हुने भइहाले । तर, जब पढाइ हुँदैनथ्यो वा दुवैको पिरियड खालि हुन्थ्यो वा दुवैले कक्षा छाडेका हुन्थ्यौँ, त्यस्तो बेलामा भने प्रायः हाम्रो भेट भइरहन्थ्यो । आखिर कत्रो नै पो थियो र इलाम क्याम्पसको प्राङ्गण ! फेरि घुम्न जाने ठाउँ पनि कति नै थियो र ? उही क्याम्पसको घेरा नाघेर चियाबारीको बाटो हुँदै गयो, सिटी हल पुग्यो अनि त बजारको बीचैमा निस्किहालिन्थ्यो ।

लखरलखर चोक बजारमा पुग्यो, सिधै राजकुमार हलुवाईको पसलमा गयो, खल्तीमा भएको क्षमताअनुसार २-४ वटा मालपुवा र चिया वा तरकारी खायो, विष्णु नवीन दाइका २-४ वटा बौलाहा टाइपका कुरा सुन्यो वा केही चर्तिकला हेर्‍यो अनि हिँड्यो । आखिर यस्तै त थियो नि दिनचर्या ।

यस्तै दैनिकीको एउटा साथी थियो राजेन्द्र । टाढाको पनि होइन, ज्यादै नजिकको र घनिष्ठ पनि होइन, ठिक्कको र एउटा मध्यमस्तरीय साथी थियो राजेन्द्र । बरु उसकी श्रीमती शकुन्तला दिदीसँग मेरो बढी भेट हुन्थ्यो । उहाँ पनि त्यो बेला हामीसँगै पढ्नुहुन्थ्यो तर हामी जस्तो फ्रेस विद्यार्थीका रूपमा होइन, उहाँ त कतै पुरानै शिक्षक हुनुहुँदोरहेछ र हामीसँगै कहिलेकाहीँ साझा कक्षासमेत हुने गृहविज्ञान विषयको प्रमाणपत्र तह पढ्न सेवाकालीन अध्ययनको अवसर पाएर आउनुभएको थियो ।

यसरी ती दुवै पति-पत्नी नै हाम्रा सहपाठी बन्न आइपुगेका थिए, जसलाई एउटा अनौठो र सुखद संयोग नै मानेका थियौँ हामी सबैले । त्यसबेला पनि आफूसँगै क्याम्पस पढ्ने बराबरीकी श्रीमती हुनु भनेको चानचुने कुरो थिएन ।

म अर्काको निजी मामिलामा पटक्कै चासो नराख्ने मान्छे भएर हुनुपर्छ, धेरै दिनपछि मात्र मलाई कसैले सुनाएको थियो- ‘यो दम्पतीको त सम्बन्ध चिसिएको छ । यो खबर सुनाउने मान्छे प्रकाश बुढाथोकी, जसुदा राई, भानु खनाल, बखत कठेत वा कृष्ण धरावासीमध्येकै कोही एक थियो ।

क्याम्पसमा हुने साहित्यिक कार्यक्रमहरूमा जसुदा, भानु र बखतको खासै भूमिका नहुने भएकाले यो कुरो सुनाउने मान्छे त्यसबेलाको कृष्णप्रसाद भट्टराई अर्थात् अहिलेको धरावासी वा प्रकाश बुढाथोकी २ जनामध्ये कुनै एक थिए कि जस्तो लाग्छ, मलाई अहिले सम्झँदा पनि । यिनै २ नै हुन् कि जस्तो लाग्नुका पछाडि पनि केही कारणहरू छन्, जस्तो कि ः राजेन्द्र, प्रकाश, कृष्ण र म चारै जना कविता लेख्थ्यौँ । क्याम्पसबाट निकालिने साहित्यिक भित्तेपत्रिका होस् वा अन्य मुद्रित प्रकाशन, ती सबैमा हामी साथसाथै हुन्थ्यौँ ।

कोही नाम चलेको साहित्यकार टुप्लुक्क इलाम आइपुगे स्वागत गर्ने, कार्यक्रम राख्ने र फुर्तीफार्ती लगाउने पनि हामी नै हुन्थ्यौँ । हाम्रा बीचमा सहकार्य त हुन्थ्यो नै तर नजानिँदो किसिमको प्रतिस्पर्धाले पनि जन्म लिइसकेको रहेछ कि कुन्नि ! हामी चारै जनालाई आफैँ अघि सर्न मन लाग्ने भइसकेको रहेछ । दाताराम खनाल पनि हाम्रै समूहमा मिसिन त खोज्थे तर उनको अध्ययनलाई हामी नै अपर्याप्त ठान्थ्यौँ र त्यति महत्त्व दिँदैनथ्यौँ ।

हामीले त त्यसैबेला पनि गुलसन नन्दा, कर्नल रञ्जीत, रानू, प्रेम वाजपेयी, वेदप्रकाश शर्मा, वेदप्रकाश काम्ब्रोज, जेम्स हेडली चेइज, प्रकाश कोविद, सुवास, बंकीमचन्द्र चटर्जी, शरतचन्द्र चटोपाध्याय, रवीन्द्रनाथ टैगोर, मनोज, इब्ने साफी, टल्स्टाय, दीर्घबाहु, ईन्द्रबहादुर राई, कामु, सात्र्र, नित्से, रजनीश, विवेकानन्द आदिलाई पढिसकेका थियौँ । तिनका महत्त्वपूर्ण कृति र पात्रहरूका विषयमा समेत घण्टौँ बहस गर्न सक्थ्यौँ । त्यही भएर दाताराम पनि हाम्रो समूहमा राम्ररी घुल्न सकेका थिएनन् तर हाम्रो भने फुर्ती लगाउनकै लागि भए पनि पढ्ने भोक निरन्तर जाग्दो क्रममा थियो, उकालो लाग्दो क्रममा थियो ।

एक दिन राजेन्द्रले एउटा अनौठो भेटघाटमा संलग्न गरायो हामीलाई । साहित्यिक क्षेत्रमा काम गरिरहेका, पत्रपत्रिकामा केही फुटकर रचना छापिएका र आफू निकट ठानेका केही साथीहरूलाई एउटा होटलमा बोलाएर निष्फिक्री भोज खुवायो उसले । वास्तवमा त्यसबेला हामीलाई ‘भोज’को अर्थ नै थाहा थिएन ।

कसैले होटलमा लगेर केही खाऊँ भन्यो र त्यसको पैसा ऊ एक्लैैले तिर्‍यो भने त्यो नै हाम्रालागि ‘भोज’ हुने गर्थ्यो । चिया, मालपुवा, सिंगडा, बम्बैसन, छोले-भटुरे, पेडा, हलुवा, लड्डु वा उपलब्ध अन्य खानेकुरो नै किन नहोस्, होटलको टेबलमा बसेर खाएपछि ‘भोज’ भइहाल्थ्यो । ‘होटल’को परिभाषा पनि यस्तै सानो थियो हाम्रो । खाजा खाने सामान्य र सस्ता रेस्टुरेन्टहरूको नाम नै ‘होटल’ थियो हाम्रालागि ।

राजकुमारकहाँ लगेपछि हामीलाई ‘होटल’ भइहाल्यो । हो, यस्तै ‘होटल’मा लगेर यस्तै ‘भोज’ खुवाएको थियो राजेन्द्रले हामीलाई । म अहिले प्रष्टसँग हामी ककसलाई उसले बोलाएको थियो भनेर भन्न सक्ने स्थितिमा त छैन तर यसो सम्झिँदा कृष्ण धरावासी, बखत कठेत, भानु खनाल, राधेश्याम लेकाली, महेश बस्नेत, जसुदा राई, कविता श्रेष्ठ, प्रकाश बुढाथोकी र मलगायतका यस्तै १२-१५ जना थियौँ कि जस्तो लाग्छ ।

‘यो भोज केको उपलक्ष्यमा हो ?’, हामीले पटक पटक सोध्दा पनि उसले जवाफ दिँदैनथ्यो बरु गजक्क परेर बस्थ्यो र अरू नै ठूलाठूला कुरा गर्थ्यो । ऊ जति गजक्क पर्थ्यो, त्यति नै हाम्रो कुतूहल बढ्दै गइरहेको थियो । तर, ऊ भने अरू विषयमै गफ हाँकेर र हाम्रा प्रश्नको जवाफै नदिएर उल्टै हामीलाई नै अल्मल्याइरहेको थियो ।

र, यो मौनतारहित रहस्य नै त्यो ‘भोज’को विशेषता बन्न पुगेको थियो ।

जब त्यो ‘भोज’ उत्तराद्र्धतिर पुग्यो, तब मात्र शान्त नायकझैँ प्रस्तुत हुँदै राजेन्द्रले भन्यो, ‘यो दर्ता भएको भोज हो । तिमेर्ले यसलाई ‘दर्ता-भोज’ भनेर बुझे पनि खासै फरक पर्दैन । यो कुरै यस्तै हो । तिमेर्ले बुझ्दैनौ ।’

राजेन्द्रको यो आवाज कुनै पहाडको टाकुरामा बसेर बोलिरहेको एउटा तिलस्मी नायकको जस्तो थियो हाम्रालागि । मैले आफूले पढेका जासुसी उपन्यासकार कर्नल रञ्जित र जस्तोसुकै समस्या पनि छु मन्तर गरेर समाधान गर्न सक्ने उनको पात्र मेजर बलवन्तलाई झल्झली सम्झिएँ । ऊ जवाफ दिइरहेको थियो र हामी कुरो नबुझेर झन अलमल्लमा परिरहेका थियौँ ।

हुन पनि त्यो समयमा एउटा विद्यार्थीले ३ सय रुपैयाँभन्दा बढीको बिल उठ्ने गरी खर्च गर्नु भनेको चानचुने कुरो थिएन । हुनत त्यहाँ रक्सी र मासुका आइटम थिएनन् र बिल धेरै उठ्ने डर थिएन होला तैपनि त्यो भोज कुनै जागिरेले दिइरहेको थिएन । कलेज पढ्न बसेको एउटा विशुद्ध विद्यार्थी ‘जजसलाई जेजे खान मन छ, खाऊ, आज तिमेर्का लागि यो हुटेल फ्री छ है’ भन्दै फुर्ती लगाइरहेको थियो ।

म ९० जना विद्यार्थी भएको कक्षामा सधैँ प्रथम भएर पाउने छात्रवृत्तिको मासिक रकम २ सय ५० रुपैयाँ मात्र थियो र पनि त्यसले मेरो महिनाभरकै सम्पूर्ण खर्च चल्थ्यो । तर, मेरै साथी राजेन्द्र एकैछिनमा त्यति नै बराबरको रकम उडाउनका लागि भन्दै थियो, ‘खाओ खाओ, मिठाई पनि थपीथपी खाओ ।’

मैले सोचेँ, ‘यो डबल सुब्बा खलकको मान्छे हो, आज घरबाट टन्न पैसा आयो होला, त्यसैले खुब सन्केको छ ।’

तर, कुरो त्यसो होइन रहेछ ।

भोजको अन्त्यमा उसले आफ्नो झोलाबाट कुनै किताब निकाल्यो तर हामीलाई नामसमेत हेर्न नदिई आफैँतिर फर्काएर लुकायो । हामीले जिद्दी गरेपछि बल्ल देखायो । त्यो तत्कालीन अवस्थामा खुबै नाम कमाएको साहित्यिक पत्रिका ‘रूपरेखा’को कुनै अंक थियो । नाम पहिले नै सुनेको भए पनि रूपरेखाको कुनै अंक देखेको त्यो नै मेरो जीवनको पहिलो पटक थियो ।

उसले त्यही पत्रिकाबाट एउटा कविता पनि वाचन गर्‍यो, बडो शानसँग । र, गजक्क पर्दै भन्यो, ‘देख्यौ, तिमेरु सबैलाई मैले जितेँ नि ! यो मेरै कविता हो र यसैमा छापिएको छ । हेर, कविको नाम हेर । राजेन्द्र परदेशी । देख्यौ होइन ?’

म त त्यसबेला नै ‘विद्यार्थी आवाज’को सम्पादकसमेत रहिसकेको हुनाले उसलाई खिज्याउँदै भनेँ, ‘अनि जाबो एउटा पत्रिकामा कविता छापिँदैमा सन्केर भोजै खुवाउनुपर्छ त ? तिम्रा कविता त मैले पनि छापिदिएकै थिएँ क्यारे ! मेरा पनि धेरै कविताहरू अरू पत्रिकामा छापिएका छन् त ! ऊ, कृष्णका पनि छापिएकै छन् । प्रकाशका पनि छापिएकै छन् । अब हामीले पनि भोज खुवाउने ? हामी त सक्दैनौँ यार !’

म अहिले पनि सम्झिन्छु, उसले तत्कालै आक्रामक प्रतिक्रिया व्यक्त गर्दै लिम्बू झ्वाँक देखाएर भनेको थियो, ‘हेर केटा हो, तिमेरुलाई क्यै था’ छैन । क्लासमा फस्ट भ’र मात्र हुन्न पर्तिक ! देश दुनियाँमा काँकाँ केके भैरा’छ भन्ने तिमेरुलाई क्यै था’ छ ?’

अनि ठूलै रहस्यको पोको खोलेझैँ गरेर ऊ भन्दै गयो, ‘मैले किन ‘दर्ता-भोज’ भनेँ हुँला ? तिमेरुलाई क्यै थाहै छैन मुलाङ्खरे हो ! इलामबाट, भद्रपुरबाट छापिने पत्रिकामा कविता छापिएर क्यै हुन्न । ती सबै भारेभुरे कुरा हुन् । जब काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने गरिमा, मधुपर्क, रूपरेखा र रत्नश्रीमा रचना छापिन्छ, तब मात्र त्यो मान्छे स्वतः राष्ट्रियस्तरको साहित्यकारमा दर्ता भैहाल्छ । म त अब दर्ता भैसकेँ । साहित्यकार हुने नै यसरी हो । मैले तिमेरु सप्पैलाई जितिसकेँ । तिमेरुलाई क्यै था’ छैन क्या साथी हो !’

हामी ट्वाल्ल परेर उसको कुरो सुनिरह्यौँ । रूपरेखाको त्यो अंकलाई कुनै दुर्लभ कुराको दर्शनप्राप्तिझैँ ठानेर आफ्नै हातले स्पर्श गर्‍यौँ हामी सबैले । मैले त धेरैबेर सुम्सुम्याइ पनि रहेँ, जीवनमा पहिलो पटक देखेको रूपरेखाको त्यो अंकलाई ।

आज राजेन्द्र परदेशी हाम्रा बीचमा छैन तर हामीले पनि उसैले देखाएको बाटो अनुसरण गर्नुको विकल्प नै थिएन । मैले पनि अलिकति पछि गएर ‘गरिमा’मा कविता छपाएर उसैको भाषामा भन्ने हो भने आफूलाई साहित्यकारमा ‘दर्ता’ गरेँ । अलिक वर्षपछिदेखि त गरिमा र मधुपर्कमा भटाभट रचनाहरू छापिन थालिहाले । आफ्नै किताबहरू नै निस्किन थाले र लोकप्रिय पनि भए ।

उस्तै परे गरिमा र मधुपर्कका सम्पादकहरू आफैँले रचना माग्न थाले । तर, त्यही गरिमाको गरिमा बोकेको साझा प्रकाशनलाई त लुटेराहरूको समूहले थलै बस्ने बनाइहाले । सय वर्षभन्दा बढी कालावधिको इतिहास बोकेको एउटा पुरातात्त्विक महत्त्वको साहित्यिक संस्था क्रमशः धराशायी हुँदै छ र हामी चुपचाप त्यसको मलामी गइरहेका छौँ ।

रत्नश्री र रूपरेखाले पनि आफूलाई निरन्तरता दिन सकेनन् । आखिर एउटा व्यक्तिले कहिलेसम्म आफ्नै लगानीमा निरन्तर यात्रा गर्न सक्छ र ! त्यो पनि राज्य स्वयंले अनुत्पादक भनेर होच्याएको साहित्यिक क्षेत्रमा ? धन्न राज्यकै संरक्षणमा रहेको हुनाले एउटा मधुपर्क भने जेनतेन घिस्रिरहेकै छ । पहिलाको मधुपर्कलाई त हामी ‘कादम्बिनी’सँग तुलना गथ्र्यौं र खुसी हुन्थ्यौँ तर त्यही मधुपर्क पनि पहिलाको जस्तो स्तरमा छैन अचेल ।

साथी राजेन्द्र कहिल्यै नफर्किने बाटोमा गयो तर केही सिकाएर गयो । धेरै पछि आएर मात्र हामीले ‘मोफसल’ भन्ने शब्द सुन्यौँ तर त्यसलाई नाघ्न राजेन्द्रले २०३५-०३६ सालमै भनेको कुराको अर्थ बल्ल अहिले आएर बुझ्दै छौँ । राजेन्द्रले हामीलाई त्यसरी भोज खुवाउनु जरुरी नै थिएन तर पनि खुवायो । म त बल्ल अहिले आएर उसको हार्दिकता र प्रतिस्पर्धी भावनाको अर्थ बुझ्दै छु, प्रचारप्रसार तथा सञ्चारको महत्त्व र उसको बृहत् दृष्टिकोणको अर्थ बुझ्दै छु ।

उसले त्यसो नगरेको भए सायद यो संस्मरण पनि जन्मिने नै थिएन ।

प्रिय राजेन्द्र, तिमी त सा“च्चीकै परदेशी भयौ । परदेशी मात्र होइन, परलोकी नै भयौ । तिमी जहाँ रहे पनि, जहाँ भए पनि तिम्रो आत्मालाई शान्ति मिलोस् । अक्षरपूजनको पुनीत कार्यमा थोरै दिन भए पनि तिमीसँगै हिँडेको यो पुरानो साथीले चढाएको श्रद्धाञ्जलि ग्रहण गर मित्र ! तागेरा निमाफुङ्मालाई साक्षी राखेर तिम्रो स्मृतिमा ‘सेवारो’ चढाएको छु, यसलाई स्वीकार गर लुङ्गा !

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार १६, २०७७ १५:४४