लीला-सौन्दर्यको कसीमा सुन्दरका सुन्दर कथाहरू

A+ A A-

कथा कहिल्यै नपत्याउनु । कथामा म एउटै सत्य मात्र बोल्छु, एउटै र माया सत्य । आएर बस भन्दा पनि उभिएरै कराउँछन् अरू सत्यहरू । माग गर्छन् लीला सहभागिता- उज्यालै उज्यालोको नाटकमा ।
(ई.ब. राई- कठपुतलीको मन)

कथा भनेकै पत्याउनलाई होइन । मनलाई सान्त्वना दिन, मन बहलाउन, काल्पनिकताको उडानमा कतै उडेर विचरण गर्न सजिलोका लागि कथा बनाइएको । दिनभर गलेर, थाकेर घरमा भेला भएपछि विश्राम गर्नुअघि परिवारका माझमा गफ गर्ने माध्यम बनेका थिए कथाहरू । सिकारका क्रममा जंगलमा पाइएका दुःखहरू, अप्ठ्याराहरू थिए कथाका विषय र धेरैजसो कथाहरूमा पशुपक्षी, भूतप्रेत, राक्षसहरू हुन्थे । पछिपछि राजा महाराजाहरू आउन थाले कथामा ।

शरीरले गर्न नसकेको तर मनले चिताएको कति कुराले आत्मसन्तुष्टिका लागि कथामा गएर आसन जमाउँथे । सुन्ने र भन्नेहरूका बीच मित्रता बढाउँथ्यो । मानिसलाई सामाजिक बन्न उत्प्रेरित गर्ने पनि गर्‍यो यसले । कल्पनाशीलताको अभ्यास पनि गरायो । इच्छाहरूको दमित स्थितिलाई सार्वजनिक पनि गर्न थाल्यो ।

तर, अघि बढ्दै जाँदा कथाले पनि आफूमा नयाँनयाँ खाले आत्मविश्वासहरू थपिँदै गएको पाउन थाल्यो । सुरुसुरुको कथाले त कथै पो हुइनँ कि पनि सोच्न थाल्यो । अचेल कथा आफैँभित्र अप्ठ्यारोमा पर्न थालेको छ ।

पहिला पहिला समय कटाउने विषय थियो भने अब त जीवनको अभिव्यक्तिको अपरिहार्य प्रविधि जस्तो पो बन्न गएको छ यो । कथाविना जीवनलाई कसरी बुझ्नु ? केही न केही कथा त हुनै पर्छ नि जीवनमा जस्तो लाग्छ अचेल ।

तर, फेरि समस्या आइसकेको छ । जीवन बुझ्न कथा बुझ्नुपर्छ जस्तो लाग्दालाग्दै कथाले जीवनलाई बुझ्न झन् समस्या र जटिलता थप्दै गएको अनुभव हुन्छ । कथा पहिला पनि सुन्ने, सुनाउनेहरूका बीचमा रमाइरहेको थियो, आज पनि पढ्ने पढाउनेहरूका बीच रमाइरहेकै छ । कथा आज ‘सुन्नेलाई सुनको माला, भन्नेलाई फूलको माला, यो कथा बैकुण्ठ जाला, भन्ने बेलामा थपक्कै आइजाला’को अवस्थामा छैन । किनभने आज कथा भनिँदैन- कथा लेखिन्छ र पढिन्छ ।

कथाले कथा मात्र भन्दैन आज । आजका कथाले कथाबाहेक अरू सबै कुरा भन्छन् । कथा पढ्नेले अर्थोक नै केके, केके पढिरहन्छ । कथा पढ्न बसेको ऊ जीवनका अनेकौँ जटिलताहरू, पीडा समस्याहरू, समाजका अप्ठ्याराहरू, राष्ट्रका अनिर्णयहरू पढिरहेको हुन्छ । त्यसै भएर ईन्द्रबहादुर राई भन्छन् -
‘कथा कहिल्यै नपत्याउनु । कथामा म एउटै सत्य मात्र बोल्छु, एउटै र माया सत्य ।’

०००

नेपाली साहित्यमा कथाको स्थिति कहाँ छ भनेर खोज्नेहरू निरन्तर व्यस्त छन् । कथा आफ्नो यात्रामा अघि बढिरहेकै छ । कथालाई लोक र दन्त्यकथाहरूबाट मुक्त गरी जीवनसँगै टाँसिएकोबाट हेर्ने बनाउन थालेको त्यस्तै ७ दशकजति मात्र भएको छ । यस ७० वर्षमा तर नेपाली कथाले लामालामा फड्का हाली विश्व कथाको वर्तमान धारसम्म पुग्न जोडै प्रयत्न गरेको छ ।

गुरुप्रसाद मैनाली, विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला र बालकृष्ण समहरूले ‘शारदा’को प्रकाशनसँगैदेखि कथामा नयाँ काम थालेयता कथा सोच्नेहरूले शैली नै परिवर्तन गरे ।

नेपाली कथा आज शैली, प्रविधि, चिन्तन र संरचनात्मक स्वरूपले नै यति आकर्षक र नयाँ हुँदै आइरहेको छ- यसका पाठकहरू दिन प्रति दिन रमाइरहेका छन् । ग्रामीण जीवनको आदर्शोन्मुख यथार्थवादको सम्पन्न धरातलमा उभिएका गुरुप्रसाद मैनालीलाई कतैतिरबाट छुँदै नछोई, विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले मनोवैज्ञानिक धारा उभ्याउन पुगे । प्रगतिवादी धारातिर कथालाई लिई हिँडे, हृदयचन्द्रसिंह प्रधानहरूले । पछि गोविन्दबहादुर मल्ल ‘गोठाले’, विजय मल्ल, डी.पी. अधिकारी, रमेश विकलहरू कस्सिएरै लागे यस विधामा ।

आज त कथा धेरै अग्लो र हुर्किएको भइसकेको छ । अब सानातिना हुरीले नहल्लिने, झनझन् झाङ्गिदै जाने क्रममा देखिन्छ । कथामा दिनदिनै नयाँनयाँ प्रयोगहरू भइरहेका छन् र विस्तारै ती परम्परा बन्दै गइरहेका छन् । प्रयोगका रूपमा आएका यी अभ्यासहरू कुनै न कुनै रूपमा कथाको संरचनाका प्रविधिमा मिसिएर नदेखिने गरी सक्रिय भइरहेका छन् ।

हिजोको शैली र प्रविधिले आजको जटिलताको व्यवस्थापन गर्न नसकेपछि, आजकै सजिलो आजले जन्माउनुपर्ने नै हो । हिँडिरहेको बाटो, बसिरहेको आसन, सुनिरहेको सङ्गीतलाई छाडेर नयाँतिर लाग्नुपर्दा असजिलो हुनु स्वाभाविक छ तर त्यो पनि केही कालपछि बानी लागिहाल्छ ।

अब कथा अस्तिको जस्तो सजिलो छैन । एउटै मात्र धारलाई समातेर कथा बग्दैन अचेल । एउटै कथाभित्र अनेकौँ प्रविधि र धार मिसिन पुग्छन् अचेल । कथाभित्र समसामयिकता, मनोवैज्ञानिकता, प्रगतिशीलता, यथार्थ, आदर्श, अनेक कुरा एकैचोटि, एकै पल्ट पढ्नुपर्छ । चाटको स्वाद जस्तो मिसिएको स्वाद लिनुपर्छ कथाबाट ।

छुट्टै अलग्गै कित्तामा लगेर राख्न नसकिने गरी मिसिएको स्वाद लिनुपर्छ कथाबाट । छुट्टै अलग्गै कित्तामा लगेर राख्न नसकिने गरी मिसिएको भेटिन्छ अचेल । कथाको संरचनाको यो अवस्था संसारभरकै साहित्यमा आएको प्रविधि हो । जीवन बाँच्ने शैली नै फेरिइसकेपछि कथा कहाँ एकै ठाउँ बसिरहन्थ्यो ?

बस्न सकेन नेपाली कथा पनि एकै ठाउँ ।

०००

खासगरी पछिल्लो कालमा ईन्द्रबहादुर राईले नेपाली कथालाई नयाँ प्रविधिभित्र हुले । ईन्द्रबहादुर राईको प्रविधि मात्र नयाँ थिएन, साहित्यिक चिन्तनसमेत नयाँ थियो । साहित्यिक ढंगबाट जीवनलाई हेर्ने यो नयाँ चिन्तन प्रविधि नेपाली साहित्यलाई एउटा ‘बोनस’ हो । ‘कठपुतलीको मन’ कथासङ्ग्रहबाट लीलालेखनको प्रयोगात्मक प्रस्तुति गरिएकोबाट नेपाली कथामा एउटा नयाँ मोड देखिएको छ । लेखिइरहिएका कथाहरूलाई एकछिन् उभिन प्रेरित गरे यी कथाहरूले । आज कथाहरू ईन्द्रबहादुरका कुरा सुन्न मन गर्छन् । ... किन होला ?

नेपाली भाषामा लेखिने भारतीय तथा नेपाली कथाहरूमा ई.ब. राईको प्रयोगवादी शैली निकै नै रमाउन थालेको छ । पाठकहरू पनि कथा सँगसँगै रमाउन पाएर खुसी छन् । धनवीर पुरी, पेम्पा तामाङ, गोकुल सिन्हा, उदय थुलुङ, ध्र्रुव चौहानहरू भारतमा यस्ता कथाहरू लेखिरहेका छन् भने नेपालमा रत्नमणि नेपाल, कृष्ण बराल, कृष्ण धरावासी, रश्मिशेखर, दीनबन्धु शर्मा, चूडामणि रेग्मी, विनोद खनाल, हीरा आकाश, विवश बलिभद्र कोइराला, नारायण चालिसे, सुन्दर मानन्धर, दुर्गा विनयहरू सक्रिय देखिन्छन् ।

नेपाली कथालाई लीलालेखनको प्रविधि दिएर सम्पन्न गराउने यी कथाकारहरूले नेपाली कथामा एउटा शक्तिशाली मोड दिएका छन् । केही कालपछि कथा परम्परा बन्न पुग्ने यो शैली आज विस्तारै लोकप्रिय हुँदै गइरहेको छ । जीवनलाई हेर्ने अलग्गै दार्शनिक दृष्टिसमेत बोकेको यो प्रविधि बौद्धिक सम्पन्नतासमेतले उभिएको हुँदा अबका कथाहरूलाई नयाँ उर्वर मार्ग प्राप्त हुन थालेको छ ।

०००

सुन्दर मानन्धर कथाकारका रूपमा नयाँ नाम जस्तो लागे तापनि लेखनका क्षेत्रमा स्थापित नाम हो । निबन्ध तथा समालोचनाहरूबाट चिनिएको यो नाम आज कथाकारका रूपमा फेरि पढिँदै छ । ईन्द्रबहादुर राई र कठपुतलीको मन कथासङ्ग्रहमाथि शोधपत्र तयार गर्ने क्रममा लीलालेखनको गहिरो अध्ययन गरिसकेका मानन्धर त्यसै प्रविधिका कथा लेख्न सफल बनेका छन् ।

कथालाई कथा हुन कति अकथाहरू चाहिन्छ ? अकथाहरूबाट खोजेर कथा बनाउन सजिलो हुँदैन । त्यसमा पनि चलिरहेको भन्दा नयाँ खाले शैलीमा आउनुपर्दा कथाकारलाई स्वयं चुनौती पनि छ । कथाले कथा मात्र भनेर हुँदैन, त्यसले जीवनका अनेकताहरूबाट पनि भन्न सक्नुपर्छ । एउटै सत्य मात्र भनेर धर पाउँदैन अचेल कथाले । अनेक अप्ठ्याराहरूका माझ चेपिएको त्यसले सिधासिधी हिसाब गरेर उम्किन पाउँदैन ।

कथामा लीलालेखन सिर्जनात्मक प्रयोग भएर आउँदैखेरि यस्ता अप्ठ्याराहरूबाट छिर्दै आएको हो । अब त धेरै नै बानी परिसकेको छ लीलालाई कथा भन्न । थुप्रैतिरबाट कथाका कोणहरू देखा पर्न थालेका छन् ।

सुन्दरका यी कथाहरूले पनि कथा हुन ठूलै सङ्घर्ष गरेका देखिन्छ । विषय र कथाकारका बीच तनाव निकै छ । एउटै विषय कथाभरि गजधम्म बस्छु भन्छ तर कथाकार त्यहाँ न्यायकर्ता बन्न खोज्दै अनेक विषयहरूसँग पनि सोधपुछ गरिरहन्छन् । कथाले भेटेका र टिपेका विषय नयाँ छैनन् तर ती त्यति पुराना पनि होइनन् । जीवनलाई छिनछिन् चाहिरहने विषयहरू समकालिक चेतनाले सिँगारिँदै आएका छन् । कथा पढ्ने परम्परागत पाठकीयता यहाँ अलमलिएको छ । कथा कतै संस्मरण जस्तो, कतै निबन्ध जस्तो, कतै इतिहास जस्तो पनि भएको छ । वर्तमानको धेरै नजिकबाट बेगिएका पनि छन् ।

एउटै कथाभित्र थुप्रै उपकथाहरू उभिएका छन्, जो पूर्ण कथा बन्न सक्ने हक राख्छन् । कति कथाले पाठकलाई अन्तिम बिसौनीमा नपुर्‍याई बीचैमा छोडिदिएझैँ लाग्छ, कति कथाहरू कथाभन्दा पनि परसम्म तन्किन खोजेका भेटिन्छ ।

कथा पढ्न बसेको पाठक आफैँ कथाको पात्र भएर सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्न थाल्छ कतै, कतै लेखक आफैँ कतिबेला पात्र बनिसकेको छ । प्रयोगको यो शैलीले कथालाई अलग्गै र बेग्लै केही हुन दिएको छैन । प्रचलित आमकथाभन्दा लीलालेखनका कथामा पाइने विशेषताहरू यी कथाहरूमा पनि छताछुल्ल छन् । नेपाली कथाको शैलीमै एउटा उत्पात परिवर्तन दिन सक्षम यो लेखन प्रविधिले सुन्दरका कथाको सौन्दर्यचेत साह्रै प्रशंसनीय बनेको छ ।

लेखन प्रविधि लीला समातेर पनि भाषाको सरलता र प्रस्तुतिले उनका कथाहरू अरूकासँग छर्लङ्गै छुट्टिन्छन् । ई.ब. राई, रत्नमणि नेपाल, कृष्ण बराल, दीनबन्धु शर्मा, दुर्गा विनयको भन्दा उनको भाषा छुट्टै र सरल छ । कथा भन्न चाहिनेजति मात्र भाषालाई उनले ठाउँठाउँ बङ्ग्याउन खोजेका छन् ।

लीला लेखकहरूको भाषामा क्लिष्टता रहने आरोपबाट सुन्दरका कथाहरू मुक्त छन् । भाषिक सरलताले गर्दा नै यी कथाहरू एकै बसाइमा पढी सिध्याइन्छन् । प्रत्येक कथाको स्वाद र सन्देश बेग्लाबेग्लै भएकाले पनि पढ्न रमाइलो भएको हो । कथानकता, सम्वाद आदिको विविधताले यो सङ्ग्रह रसिलो भएको छ । कथाकार कति ठाउँमा आफैँ उभिएर पनि कथालाई शक्ति दिन्छन् भने कतै सूत्रधारको उपस्थिति सुहाउँदिलो भएको छ ।

सबैभन्दा रमाइलो त, कथा बनाउन कुनै मिहिनेत नै नगरेको, त्यसै धुलोबाट टिपेर विषयलाई यसो टकटक्याउँदै हेरेको जस्तो लाग्छ । यस्तो कथा लेख्नुपर्‍यो भनी कति दिनदेखि घोरिएको गम्भीर लेखक जस्ता देखिँदैनन् सुन्दर यी कथा लेखिरहेका बेला । गफ गर्दागर्दै, कुरा गर्दागर्दै कतिखेर कथा भन्न थालिसकेको हुन्छ, श्रोता वा पाठकले थाहै नपाउँदो रहेछ ।

८ वटा कथाहरूको सङ्ग्रहका रूपमा आएको यस कृतिका सबै कथाहरू भिन्दाभिन्दै विषयका धनी छन् । फ्रेमभित्र कथाले निबन्धात्मक स्वाद दिँदै अकथाको रूप ग्रहण गर्दो रहेछ । विभिन्न फ्रेमहरूले विभिन्न कालको ऐतिहासिकता पढिरहेका छन् । हरेक फ्रेमभित्रका चित्रले हाम्रो देशको विभिन्न समयको घटनाक्रम र त्यसको पुनरावृत्तिको झल्को दिइरहेको जस्तो ।

जतिपल्ट पनि इतिहासका उनै सङ्गीतहरू सुन्नुपरिरहेको कुरा यस कथाले साह्रै राम्रो गरी व्यक्त गरेको छ । निबन्ध जस्तो लाग्ने यो कथा-भावतत्त्वतिरबाट हेरे कविता जस्तो समेत लाग्छ । संवादहरूले च्याप्प समात्न खोज्छन् । यसरी-

एउटाले भन्यो- ‘नेपालको बुद्धले जहिल्यै आँखा चिम्लिन्छ, कहिल्यै हेर्दैन ।’

यति एउटा भनाइ नै सिंगो कविता जस्तो लाग्छ । यसलाई व्याख्या गर्न थाले निबन्धै बन्ला । जीवनलाई हेर्ने अर्को निस्सार अर्थ आक्षेप यस्तो भेटियो-

‘मिथक मात्र रहेछ, हाम्रो बाँच्नु भन्नु ।’

बारम्बार दोहोरिइरहने घटनाक्रमहरूसँगको विरक्तिभाव पनि हो । पहिला जे भइरहेको हो, आज पनि अलिकति फरक जस्तो भई त्यही दोहोरिएको देखिनुबाटको विरक्तिभाव ।

‘हरेक मान्छेभित्रको आस्था र विश्वासले सत्य देख्छ- सत्य केलाई भन्ने ?’

अर्थको बहुलता, वैयक्तिक अर्थचेत, वस्तुको वस्तुताभाव, अर्थनिरपेक्षता आदि कुरालाई सम्बोधन गर्न चाहेको संवाद रहेछ यो । लीलाबोधको यो चेतना पात्रले कताबाट सोचिहालेछ कथामा ।

‘अर्की आमा’ र ‘आकाशेभूत’, यी २ कथाले देशभित्र भइरहेका द्वन्द्वको ज्यादै गहिरो पाराले विश्लेषण गरेका छन् । मेक्सिम गोर्कीको ‘आमा’ उपन्यासकी आमा पात्रले सिकाएको क्रान्तिपाठ र यस कथाकी आमाले सिकाएको शान्ति तथा सहअस्तित्वको पाठको तुलना गर्दै अर्की आमाकै पक्ष सही पक्ष हो भन्न खोज्छ कथा । कथा हत्या र आतङ्कका पक्षमा छैन । ऊ भन्छ-

‘संसार विजय गर्छु भन्नेहरूको सपना निर्दोष मान्छेहरू मारेर पूरा हुँदैन ।’

‘सिद्धान्तले मानिसलाई मेसिन बनाउँछ । ...... । मेसिन बनाउने सिद्धान्तहरू नबिग्रेसम्म मानिसहरू मेसिन बनिरहन्छन् ।’

यी अभिव्यक्तिहरूले देशमा चलेको एक दशक लामो सशस्त्र विद्रोहबाट भएको जनधनको क्षतिप्रति असन्तुष्टि व्यक्त गरेका छन् । आफ्नै कार्यकर्तामाथि गरिएको जनकारबाही तथा सरकारी सेनाहरूले गाउँमा मच्चाएको सरकारी आतङ्कको पनि नांगो चित्रण गरिएको छ । सरकारी तथा विद्रोही दुवै सेनाबाट भएका ज्यादतीका विरुद्ध छन्, यी २ कथा । यिनले भविष्यलाई आजको सूचना सम्प्रेषण गरिरहलान् पछिसम्म ।

अब के हुन्छ ? कथाले जीवनको नश्वरताको चित्रण गर्छ । जीवन कर्कलाको पानी हो भन्दै जीवनको क्षणभङ्गुरता देख्न खोज्छ । यो पुरानै रुढ परिभाषा भयो कि कथाका माध्यमले ? एउटा बुढो मान्छेले प्रश्न राखेर जान्छ, भीडबाट विभिन्न मान्छेहरू आउँदै एक-एक थोक उत्तर गर्दै जान्छन् । पुस्ता फेरिँदै जान्छ, निकै पछि सुरुकै वृद्ध फर्केर आउँदा उसलाई चिन्नेहरू त्यहाँ कोही थिएनन् ।

एउटा प्रश्नको अनेक समयमा अनेक उत्तरहरू आए पनि अन्त्यमा जीवनको नश्वरता, क्षणिकता र अर्थहीन समाप्ति नै पारिभाषिक हुन सकेको उत्तर छ, यस कथासँग ।

‘नीरमाया मिसको डायरी’ कथामा नारीहरूमाथि हुने गरेका पारिवारिक हिंसा र द्वन्द्वको चित्रण छ । तर, त्यसलाई खपेर नबस्ने र विद्रोही नारी चरित्र उभिएर कथाले लिंगीय शोषणका विरुद्ध आवाज उठाएको छ । सँगै आमाको हृदय र ममताको पनि कारुणिक चित्रण छ । जे होस्, जीवनमा द्वन्द्व, प्रेम र विद्रोह एकै ठाउँ कहिले मिलेर त कहिले छुट्टिएर बसेका हुन्छन् भने जस्तो लाग्यो यो कथाले ।

‘मिथक अवतरण’ कथाले रामायणको विनिर्माण गरेछ । रामले धोवीको कुरा सुनी जंगलमा पठाइएकी सीताको स्थितिसँग आज पनि परित्यक्ता नारीहरूका जीवन अवस्थालाई जोडेर हेरिएको छ । आजकी सीता र ती सीताको जीवनको तुलनात्मक अध्ययन भएको छ । जीवन जतिबेलै पनि मिथकीय स्थितिमै रहेको हुँदोरहेछ जस्तो लाग्छ, यो कथामा । पढ्न रमाइलो मात्र होइन, सन्देशमूलक बनेको छ कथा । झस्काउँछ कथाले पाठकलाई ।

त्यसैगरी-

जिजीविषाको अनुहार कथा पुनर्लेखन प्रविधिले रचिएको छ । मिथक अवतरण कथामा कथाको पूर्वअवस्था भत्काइएको छ र त्यहाँबाट नयाँ कथा थपिएको छ भने जिजीविषाको अनुहारमा- ‘चपाइएका अनुहार’ उपन्यासलाई जहाँ छोडिएको हो, त्यहाँबाट पुनर्लेखन गर्दै अनन्त र किमरिखलाई त्यस अनकन्टारबाट मुक्त गरी आआफ्नो घरसम्म पुर्‍याइएको छ । चपाइएका अनुहार उपन्यास पढेर असन्तुष्ट पाठक यस कथाले ढुक्क हुन खोज्नेछन् । यी दुवै कथाहरू प्रविधिका कारणले मात्र नभई यीभित्र गरिएका अनुभव र संवादहरूले ज्यादै सम्पन्न छन् । कथानकताको सिलसिलाले पाठकलाई झन् पर झन् परसम्म जान मन लाग्दालाग्दै सिद्धिन्छन् ।

‘हस्पिटलको बेड’ कथा फेरि अर्कै पाराको छ । यस कथामा भने कताकता लेखक पनि सक्रिय छ । पाठक, लेखक र पात्रहरू सँगसँगै हुँदै, छुट्टिँदै यो कथा अघि बढेको छ । कथाले बोक्ने सम्प्रेषणीयता र पाठककीय रुचिसँग अबको साहित्यमा पाठक र लेखकको स्थितिको समेत खोजी गरिएको छ ।

जे होस्, सुन्दरका कथा सुन्दर हुनुका पछि प्रत्येक कथामा प्रयोगको विविधता, बौद्धिकताको सघन प्रस्तुति, दार्शनिक चेतनाको शक्तिशाली उपस्थिति, पठनीयता, कौतूहल, बौद्धिक तथा हार्दिक सम्प्रेषण मुख्य छन् ।

नेपाली कथामा पछिल्लो लस्करमा उभिन आएको यो सङ्ग्रह तर उफ्रिएर निकै अघि पुग्ने प्रयत्न गरिरहेको देखिन्छ । नेपाली साहित्यको वर्तमान नवमार्गका रूपमा देखापरिरहेको लीला प्रविधिले सम्पन्न यी कथाहरू पाठकको जिज्ञासा शान्त गर्न सक्षम होलान् भन्ने ठान्छु ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असार ८, २०७७ १७:५५