तराईमा आँप : उत्पादनमा उत्साह, बजारमा निराशा

A+ A A-

नेपालको तराईका धनुषा, महोत्तरी, सिरहा, सप्तरीसहितका जिल्लाहरू आँपका पकेट क्षेत्र हुन् । बगैँचामा मालदह, कलकत्तिया बम्बईलगायत आँप लटरम्म फलेका छन् । केही बगैँचाहरूमा आँप पाक्ने सङ्केत पनि दिइसकेको छ ।

जनकपुरधाम- २५ का मोहम्मद मजुबुलले २ सातामा पूरै आँप बजारमा जाने स्थितिमा आउने बताउँछन् । ४ विगाह जग्गामा आँप खेती गरेका सिरहा गोविन्दपुरका किसान लालबहादुर कोइरीले भने, ‘बगैँचामा आँप देख्दा राम्रै कमाइ हुने आशामा छु ।’

गत वर्षको तुलनामा यस वर्ष राम्रो उत्पादन भएपछि किसानहरू खुसी छन् ।

अहिले नै बजारभरि जताततै पहेँलै आँप देख्न सकिन्छ । अझ प्रत्येक गल्ली र चोकमा थरीथरी जातका आँप साइकलमा बोकेर बेच्न डुलाइरहेका बिक्रेता भेटिनु नौलो कुरा भएन । हेर्दै रहरलाग्दा आँप किनौँ र खाऊँजस्तो लाग्छ ।

आँपले शरीरमा तागत दिन्छ, प्यास मेटाउँछ, भोक पनि मेटाउँछ । प्रागऐतिहासिक अभिलेखअनुसार भारतवर्षको रैथाने यस फलको खेती आजभन्दा २५–३० लाख वर्षअघि सर्वप्रथम भारतको उत्तरपूर्व राज्य, बङ्गलादेश, म्यानमार, नेपाल, पाकिस्तानमा गरिँदै आएको छ । फलको राजा भनिने आँपको वर्णन हिन्दु धर्मग्रन्थमा पनि गरिएको छ ।

हाम्रो शरीरमा रोग प्रतिरोधक प्रणालीलाई राम्रो अवस्थामा राख्न र राम्रो स्वास्थ्यका लागि आवश्यक मानिन्छ । आँपमा प्रशस्त मात्रामा पाइने भिटामिन सी, भिटामिन ए तथा २५ विभिन्न खाले क्यारोटेन्वाइड्सले हाम्रो रोग प्रतिरोधक प्रणालीलाई स्वस्थ राख्ने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।

आँपको उत्पादन बढ्ने सङ्केत पाएर यहाँका किसानहरू हर्षित छन् । उनीहरू ‘माघ गुजरल, फागुन मजरल, चैतमा टिकोला झुम्मी गेल...’ अर्थात् माघ गुज्रियो, फागुनमा आँपमा मञ्जर (फूल) लाग्यो र चैतमा अत्यधिक टिकोला (चिचिरा) देखिनु उत्पादन बढ्ने सङ्केत हो भन्छन् । कैयौँ पटक हुरी बतास आए पनि गत वर्षभन्दा ६ गुणा आँप उत्पादन भएको कति कृषि विशेषज्ञहरू दाबी गर्न थालेका छन् ।

उनीहरूका अनुसार यस भेगमा लगाइएका अधिकांश पुराना जातिका आँप १ वर्ष बिराएर फल्ने (अल्टरनेट बियरिङ) फल हुन् । गत वर्ष आँपको उत्पादनमा ह्रास आएका कारण यस वर्ष वृद्धि हुने सजिलो गणना सुरुदेखि नै किसानहरूले समेत गर्न थालेका छन् ।

नगराइन नगरपालिकाका किसान शिवकुमार भन्छन्, ‘एक वर्ष बिराएर फल्ने आँपको विशेषता हो । गत वर्ष फलेको थिएन । यस वर्ष राम्रो फलेको छ ।’

विगत ४० वर्षदेखि आफूले यस्तै देख्दै आएको दाबी शिवकुमारको छ ।

उष्ण प्रदेशीय बागवानी नर्सरी विकास केन्द्र जनकपुरका प्रमुखका अनुसार सामान्यता यस क्षेत्रमा लगाइने कलकत्तिया, बम्बई र मालदह जातका आँप १ वर्ष बिराएर फल्छन् । ‘आधुनिक जातमा भने यस्तो दोष छैन’, उनले भने ।

यस भेगका बगैँचामा माल्दह, कलकत्तिया, बम्बै, दसहरी, गुलाबखास, कृष्णभोग, जर्दालु, बिज्जु आदि जातिका आँप अधिक लगाइन्छ । यी जातिका रूखहरू ठूला हुने हुँदा अधिक उत्पादन हुन्छ । किसानहरू फलसँगै दाउरा तथा काठसमेत प्राप्त गर्ने हुँदा यिनै जातिका आँप रोप्न मनपराउँछन् । तर, बागवानीविद् सरोज यादव प्रत्येक वर्ष राम्रो उत्पादन प्राप्त गर्न आम्रपाली, मल्लिका, दसहरी, अलफान्सो, अनवररतौलजस्ता आधुनिक जातका आँप रोप्न सल्लाह दिन्छन् ।

सामान्यतया यी आँपमा फल लाग्न ८ महिना लाग्छ । पुसदेखि सुरु हुने आँप फल्ने प्रक्रिया असार–साउनमा पुगेर अन्त्य हुन्छ । तर, आधुनिक जातका आँपले ६ महिनाभन्दा छोटो अवधिमै सम्पूर्ण प्रक्रिया पूरा गर्छन्, अनि प्रत्येक वर्ष राम्रो उत्पादन पनि हुन्छ ।

बगैँचालाई नियमित खनजोत, सिँचाइ तथा मलखादको प्रयोग गरेर अल्टरनेस बियरिङ प्रक्रियालाई धेरै हदसम्म कम गर्न सकिने तर्क कृषि ज्ञान केन्द्र धनुषाका प्रमुख शंकर साहको छ । उनका अनुसार खनजोत, सिँचाइ तथा नियमित मलखादको प्रयोग गरेर अल्टरनेट बियरिङलाई घटाउन सकिन्छ ।

बागवानीविद् मोतीलाल यादवका अनुसार सामान्यतया आँपका ३ जात हुन्छन् । पहिलो, लजालु जाति (साई बियरिङ) । यस जातका रूखहरूको एउटा भागमा फल लाग्छ, अनि अर्को भागमा लाग्दैन । दोस्रो, १ वर्ष बिराएर फल्ने (अल्टरनेट बियरिङ) । यस जातको आँप १ वर्ष बिराएर फल्छ । तेस्रो, प्रत्येक वर्ष फल्ने (रेगुलर बियरिङ) । यादव आँप उत्पादक किसानहरूलाई प्रत्येक वर्ष फल्ने जातको आँप रोप्न सल्लाह दिन्छन् ।

कृषि ज्ञान केन्द्र धनुषाका अधिकारीहरूका अनुसार आँप उत्पादन हुने क्षेत्रमा प्रत्येक वर्ष वृद्धि हुँदै आएको छ । आर्थिक वर्ष २०६९/०७० मा २ हजार ८५ हेक्टर जग्गामा आँपको खेती गरिएको थियो भने २०७०/०७१ मा २ हजार १ सय ५ हेक्टरमा तथा आर्थिक वर्ष २०७१/०७२ मा २ हजार २ सय ५५ हेक्टर जग्गामा आँपको खेती गरिएको थियो । यसरी प्रत्येक वर्ष आँप खेती बढ्दै गएको छ ।

अल्टरनेट बियरिङका कारण आँपको उत्पादनसमेत १ वर्ष बढ्ने र अर्को वर्ष घट्ने क्रम जारी छ ।

उत्तरी धनुषाका गोदार, लवटोली, भूचक्रपुर, नकटाझिज, दिगम्बरपुर, भरतपुर, लक्ष्मी निवास, वेंगाडावर, ढल्केवर, सिनुरजोडालाई आँप उत्पादनको पकेट क्षेत्र मानिन्छ ।

वार्षिक अर्बौं रुपैयाँको आँप उत्पादन भए पनि जिल्लाका आँप उत्पादक किसानहरूले अपेक्षाअनुसारको आम्दानी गर्न सकेका छैनन् । केही वर्षदेखि मञ्जरीको बेला नै आँप बगैँचा बिक्री हुने क्रम बढेको छ । ठूला व्यवसायीहरू बगैँचा नै खरिद गरी चर्को मूल्यमा आँप बिक्री गर्छन् । यसबाट उत्पादक किसानहरू भने मर्कामा पर्दै आएका छन् ।

धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही सप्तरी, सिरहालगायतका जिल्लामा उत्पादित आँप स्वादिला हुने भएकाले नारायणघाट, काठमाडौं, पोखरालगायत भारतको बिहार राज्यमा बढी निर्यात हुने गर्छ । किसान मोहम्मद मजिबुलले भने, ‘गत वर्षको घाटा असुल गरी दोब्बर मुनाफा लिन सक्ने आशामा छु ।’

हावाहुरी र असिनाबाट रोकथाम गर्न पानी र औषधि सुरुदेखि नै छर्कने गरेको महोत्तरी बनौलीका विनोद झाले सुनाए । अढाई विगाहमा आँप खेती गरेका सिरहा मल्हनवाका किसान मिश्री यादव पनि यसपालि हौसिएका छन् । गत वर्ष उत्पादनमा कमी आउँदा उनले आँप खेतीबाट मुनाफा लिन सकेनन् । उनले गत वर्ष आँपबाट डेढ लाख रुपैयाँ आम्दानी गरेका थिए । यस वर्ष आँप तेब्बर उत्पादन हुने आशामा उनी छन् ।

गत वर्ष आँप उत्पादनमा कमी हुँदा बजार भाउ महँगिएको थियो । यस वर्ष आँप उत्पादन बढ्ने भएपछि मूल्यमा गिरावट हुन सक्ने किसानहरूको दाबी छ । अहिले नै जनकपुरधामको बजार ४०–५० रुपियाँ किलोमा बिक्री हुन थालेको छ ।

तराईका जिल्ला आँप खेतीका भण्डार मानिन्छन् । कृषकहरूले आम्रपाली, मालदह, बम्बई, दशहरी, कलकत्तिया जातका आँपको खेती गर्दै आएका छन् । कृषि ज्ञान केन्द्र सप्तरीको तथ्याङ्कअनुसार गत वर्ष सिरहामा कृषकहरूले ५ हजार ८ सय ९५ हेक्टरमा आँप खेती गरेका थिए । त्यसबाट २२ हजार ८ सय ५ टन मात्र विभिन्न प्रजातिका आँप उत्पादन भएका थिए ।

त्यसैगरी, सप्तरीमा ७ हजार ८ सय ८८ हेक्टर जग्गामा आँप खेती गरिएको थियो । अघिल्लो वर्ष २२ हजार १ सय १५ टन मात्र आँप उत्पादन हुन सक्यो । उत्पादनमा कमी आएकै कारण बजारमा प्रतिकिलो ७० देखि १ सय रुपैयाँसम्ममा बिक्री भएको थियो ।

अघिल्लो वर्ष सिरहामा उत्पादित आँप स्थानीय बजारमै खपत हुँदा नारायणघाट, पोखरालगायतका ठाउँ र राजधानीमा न्यून मात्रामा पुगेको थियो ।

कृषि ज्ञान केन्द्र धनुषाका प्रमुख शंकर साहले भने, ‘मौसम अनुकूल भएमा यस वर्ष जिल्लामा १९ हजार टनभन्दा बढी आँप उत्पादन हुन सक्छ तर अहिले पनि हावाहुरी र असिनाको असर हेर्नुपर्ने हुन्छ ।’

कृषि ज्ञान केन्द्रको तथ्याङ्कअनुसार यस वर्ष सिरहामा ७ हजार ८ सय ९५ हेक्टर जग्गामा कृषकहरूले आँप खेती गरेका छन् । मौसमअनुकूल रहे यस वर्ष सिरहामा ४० हजार २ सय ६५ टन आँप उत्पादन हुने अनुमान छ । यो उत्पादकत्व दर ५.११ टनप्रति हेक्टर हुने कृषि कार्यालय सप्तरीका प्रमुख भगीरथ यादवले बनाए ।

त्यसैगरी, सप्तरीमा यस वर्ष ७ हजार ८ सय ९२ हेक्टर जग्गामा आँप खेती छ । ती जग्गामा ४१ हजार ४ सय ३३ टन आँप उत्पादन हुने कार्यालयको अनुमान छ । यो उत्पादकत्व दर प्रतिहेक्टर ५.२५ टन हो ।

आकासे पानीको भरमा खेतीपाती गर्नुपर्ने र सुख्खा जमिनमा अन्य बाली नफस्टाउने भएकाले अधिकांश कृषक व्यावसायिक आँप खेतीतर्फ आकर्षित हुने गरेको कृषि प्राविधिकहरूको भनाइ छ । झन्झट कम र उत्पादन बिक्री गर्न सहज हुने भएकाले पनि कृषकहरू यसतर्फ आकर्षित भएका हुन् ।

हेरचाह र फल बिक्रीका लागि बजारसम्म पुर्‍याउन झन्झट व्यहोर्नुभन्दा बोट नै बिक्री गर्न सजिलो हुने भएकाले किसानहरूले आँप फुल्न सुरु गरेलगत्तै व्यापारीहरूलाई बगैँचा ठेक्कामा दिने गरेका छन् । तराईका धनुषा, महोत्तरी, सप्तरी, सिरहा, सुनसरी, सर्लाही, कपिलवस्तु, रौतहट, बारा, पर्सा, चितवन, नवलपरासी, बाँके, बर्दियालगायत जिल्लामा आँप खेती बढी हुन्छ ।

धनुषा जिल्लामा गत वर्ष ६१ करोड रुपैयाँभन्दा बढीको आँप उत्पादन भएकामा गत वर्षको तुलनामा यस वर्ष ६ गुणाभन्दा बढी वृद्धि हुने अनुमान गरिएको छ । यस वर्ष आँप फल्ने सिजन रहेका कारण १ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी मूल्यबराबरको आँप फल्ने अनुमान धनुषाका किसानहरूले गरेका छन् ।

प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजनाअन्तर्गत सप्तरीमा आँप र सिरहामा आँपसँगै धानबाली जोन र धनुषालाई माछा ‘सुपर जोन’ घोषणा गरिएको छ । सिरहामा ५६ सय ७० हेक्टरमा आँप खेती हुँदै आएको छ । यस वर्ष सिरहामा ६८ हजार मेट्रिक टन आँप उत्पादन हुने प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजना सिरहाका प्रमुख रवीन्द्र महथाले बताए ।

आँप जोन सप्तरीअन्तर्गत १ हजार हेक्टर क्षेत्रफल समेटिएको छ । सप्तरीमा १४ हजार हेक्टरमा ९८ हजार मेट्रिक टन आँप उत्पादन हुँदै आएको आँप जोन सप्तरीका प्रमुख रासदेव यादवले बताए । सिरहा र सप्तरीमा १ लाख ६६ हजार मेट्रिक टन आँप उत्पादन हुँदै आए पनि यस वर्ष लकडाउनले गर्दा कृषक मारमा पर्ने जोन प्रमुखहरूकोे भनाइ छ ।

सिरहा, सप्तरी र धनुषामा ६० करोड रुपैयाँभन्दा बढीको आँपको कारोबार हुँदै आएको सिरहाका आँप जोन प्रमुख महथाले बताए । २०७३ साउनदेखि सुरु भएको परियोजना २०८२ सालसम्म चल्नेछ ।

१ खर्ब ३० अर्ब ७४ करोड २० लाख रुपैयाँको यस परियोजनामा ठूलो मात्रामा हुने आँपखेतीलाई नजरअन्दाज गरेको किसानहरू बताउँछन् । स्वादिष्ट र पोषिलो आँपमा आत्मनिर्भर बनाउन तीनै जिल्लालाई ‘आँप जोन’का रूपमा विकास गर्दै लैजानुपर्ने भए पनि अलगअलग क्षेत्र चयन गरिएको कृषक बताउँछन् ।

बजारको चिन्ता

लकडाउनका कारण आँपका किसान र व्यापारी दुवै चिन्तित देखिएका छन् । ८ जिल्लाका उपभोक्ताले लगानीसमेत नउठ्ने कृषक र व्यापारीहरू बताउँछन् ।

सिरहाको धनगढीमाई नगरपालिका- १ बल्टियामा ५ विगाह क्षेत्रफलमा आँपको खेती गर्दै आएका मधुरी दासले बजारको अभावमा यस वर्षको लगानी जोखिममा परेको बताए ।

दासको बगैँचामा माल्दह, बम्बईलगायत आँप लटरम्म फलेका छन् । ‘४० लाख रुपैयाँजति लगानी छ । आँप बजार नपुग्दा ठूलै क्षति हुन्छ’, दासले भने, ‘व्यापारीहरू आउन सकेका छैनन् । यो बन्दाबन्दी कहिले खुल्ने हो, त्यसको पर्खाइमा छु ।’

सिरहाको लहानका शुभलक्ष्मी फ्रुट सेन्टरका सञ्चालक शिवकुमार साहले आँप पूर्वको इटहरीदेखि पोखरासम्म पठाउने गरेको बताए । लकडाउनले गर्दा यस वर्ष आँप बाहिरी शहरमा पठाउन नसकेको उनको भनाइ छ ।

आफूले आँँप खेतीमा २५ लाख रुपैयाँ लगानी गरेको बताउँदै साहले भने, ‘आँप रूखमै कुहिने अवस्था आउन लागेको छ । समयमै किसान र व्यवसायीलाई आँप बजार पुर्‍याउन सहजता नभए करोडौँको नोक्सानि हुने पक्का छ ।’

जनकपुरधामका रामजानकी फ्रुट केन्द्रका सञ्चालक रोविन साहले धनुषा, महोत्तरी, सिरहा र सप्तरीबाट सयौँ ट्रक आँप काठमाडौं, पोखरालगायत शहरमा पठाउँदै आए पनि यस वर्ष एक ट्रक पनि आँप पठाउन नसकेको बताए । ‘अहिले खपत पनि छैन’, साहले भने, ‘आँप रूखमा लटरम्म फलेको छ तर ठूला बजारमा पठाउन नसक्दा किसान र व्यापारी दुवैलाई ठूलो घाटा भइरहेको छ ।’

लकडाउनका कारण सर्लाहीको नवलपुरस्थित उष्ण प्रदेशीय बागवानी केन्द्रको आँपको ठेक्का लाग्न सकेको छैन । केन्द्रले बगैँचामा रहेको आँपको ठेक्काका लागि १५ दिने बोलपत्र आह्वान गरेको छ । आँपमा पनि केन्द्रले गत वर्षभन्दा आधाले मूल्य घटाएर ठेक्का आह्वान गरेको छ ।

आँपको उत्पादन वृद्धि भए पनि लकडाउनका कारण बिक्री नहुने देखिएकाले केन्द्रले गत वर्षको भन्दा आधाले मूल्य कम गरेको हो ।

यस वर्ष आँपको न्यूनत्तम ठेक्का मूल्य १० लाख ११ हजार ५ सय ६० रुपैयाँ तोकिएको केन्द्रका प्रमुख डा. रवीन्द्रनाथ चौबेले बताए । बागवानी केन्द्रले १ सय २० विगाह क्षेत्रमा आँप उत्पादन गर्दै आएको छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, जेठ २५, २०७७ १६:०३