नत्र म पनि बाहुन हुँदो हुँ

A+ A A-

कानुनी रूपमा यो कुरा उठाउनु अब सायद असान्दर्भिक हुन्छ । उसो त २०२१ सालकै मुलुकी ऐनले जातपात र छुवाछुतको विषयलाई अपराधको रूपमा करार गरिसकेकै हो । तर, कानुनले वर्जित गरे तापनि त्यसलाई लागू गर्ने भूमिकामा रहेकाहरू नै पूर्वाग्रही हुनाले सामाजिक दबाबको आश्रय लिँदै कानुन निष्क्रिय गराउने काममा सक्रिय हुने गरेकै छन् ।

प्रहरी चौकी हुँदै जिल्ला प्रशासन कार्यालयसम्म पुगेका कैयौँ जातिवादी मुद्दाहरू पीडितकै विपक्षमा फैसला हुँदै आएकै हुन् । खासमा अधिकांश कर्मचारीहरू माथिल्लो जातका भनी मानिएका समुदायका हुने र तिनको सहानुभूति आफ्नै समुदायप्रति बढी रहने भएकाले यो जातीय विभेदको जरोलाई कानुनको धारले अझैसम्म छिनाउन सकेको छैन ।

सबभन्दा अचम्मलाग्दो कुरा त के छ भने ठूलाठूला क्रान्तिकारी कुरा गरेर नथाक्ने र क्रान्ति नै लडेर आएका हौँ भन्ने दलहरूसँग आबद्ध व्यक्तिहरू पनि निजी सन्दर्भमा आइपुग्दा कि मौन बस्ने कि परम्पराको रटान गर्नेहरूमा नै रूपान्तरण हुने गरेका भेटिन्छन् । गाउँगाउँमा चेतनाको ज्योति बाल्यौँ भनेर गर्व गर्नेहरूकै अघि दलित भनिने जातिहरूमाथि भइरहने छुवाछुतका घटनाहरूमा भरिसक्य छलफलमा बस्न नपरे हुनेजस्तो गरिरहेका हुन्छन् । सबैभन्दा लाजलाग्दो कुरा त के छ भने, जुन समुदायको जनसंख्या बढी छ, भोलिको चुनावमा पाइने भोटको आँकनसँग तिनीहरूबाट हुने प्रतिक्रियाले निर्भर गरेको देखिन्छ ।

२००७ सालको क्रान्तिपछिदेखि नै सामाजिक परिवर्तनका आवाजहरू उठ्दै आएका हुन् । २००७ सालपछि बाहुनहरूले पनि रक्सी र कुखुरो खान थाले भनेर त्यसको पक्ष र विपक्षमा समाज विभाजन भएको थियो भनिन्छ । कैयौँ बुढाहरूले कसैलाई गाली गर्नुपरे ‘तेरा घरमा कांग्रेस पसोस्’ भनी सराप्ने पनि गरिन्थ्यो रे !

त्यसबेलासम्म क्षेत्री, बाहुनले कपाल अनिवार्य रूपमा खौरिनुपर्नेमा युवाहरूले कपाल पाल्नु पनि ठूलै सामाजिक विकृतिको रूपमा हेरिन्थ्यो रे ! उतिबेलै छुवाछुतका विरुद्ध आवाज उठाउने माथिल्ला जातका मानिनेहरूले आफूलाई परिवर्तन गर्न रक्सी र कुखुरो खाए । यसलाई विद्रोह मानियो । तर, के विद्रोहका नाममा नशालु पदार्थ सेवन गर्नु वा कुखुरा, भैँसी, सुँगुरको मासु खानु परिवर्तन थियो ?

आज करिव ७० वर्षपछिसम्म पनि त्यो माथिल्लो जात भनिनेले रक्सी, कुखुरो, भैँसी आदिको मासु खानुभन्दा अघिल्लो समाज सुधार के गरेको छ ? उसले दलित त के, आफूभन्दा एक खुड्किलो मुनिको मानिने जातसँग बिहेबारी गरेको छ ? विद्रोह गर्नेहरूलाई बिहे गर्नका लागि छनोटको स्वतन्त्रता रहे पनि जातपातले छेक्दैन भन्ने सामाजिक मान्यताको विकास भएको छ ? कानुनले सबैलाई खुला गरे पनि सामाजिक व्यवहारमा कानुनलाई प्रवेश दिइएको छ ?

छुवाछुतको कुरा गर्दा यतिसम्म छ कि उपाध्याय भनिने ब्राह्मण परिवारले जैसी भनिने अर्को बाहुन परिवारसँग छुतको व्यावहार गर्छ । जैसीको घरमा पाकेको भान्सा उपाध्यायलाई चल्दैन । उपाध्यायको चुह्लामा जैसीलाई पिरा ओच्छ्याइँदैन । बिहेबारीको कुरा त कता हो कता ।

यता, जैसी भनिनेले क्षत्रीलाई आफ्नो चुह्लोमा चढ्न दिँदैनन्, न क्षत्रीको भान्सामा जैसीले हात धुन्छन् । उपाध्यायदेखि उँधो झर्दैझर्दैझर्दै आएको यो दलित हुने परम्परा कुनै ठाउँमा आएर पानीसमेत नचल्ने भएर उभिएको छ ।

दलित र तिनका पत्नी त थोकमै अछुत भइहाले, तिनको कुरा किन गरिरहनु ? उपाध्याय, जैसी, क्षत्री भनिनेहरूका घरभित्र प्रत्येक महिना तिनका आमा, पत्नी र दिदीबहिनीहरू ४ दिनसम्म अछुत हुन्छन् । तिनलाई पानी खाने गिलास, भात खाने थाल, सुत्ने ओच्छ्यानसमेत अलग गरिन्छ । अझ पश्चिम नेपालमा त पानी खाने धारो र कुवासमेत भिन्नै हुन्छ रे !

छाउपडी प्रथालाई कानुनले अपराध माने पनि त्यसलाई कठोरताका साथ जोगाएर राख्ने समाज आज पनि आश्चर्यजनक रूपमा शक्तिशाली छ । यो छाउपडी त काठमाडौंका चार-पाँच तल्ले घरका छतहरूमा बनेका साना मन्दिर जस्ता कोठाहरूमा भूमिगत रूपमा सुरक्षित गरिएको पनि भेटिन्छ । आफूलाई शिक्षित, सभ्य र आधुनिक भनेर मञ्चमा निकै कुर्लिने दिदीहरू आफैँ पनि र आफ्ना छोरी-बुहारीहरूलाई समेत हरेक महिना अछुत बनाइरहेका हुन्छन् ।

कारण सोध्यो भने कतिले परम्परालाई दोष दिन्छन्, कतिले यो आफ्नै स्वतन्त्रता हो भनिरहेका हुन्छन् । आफ्नै घरभित्र अछुत पालेर बसेका पुरेतहरू, तिनै अछुत पत्नीका सिपालु हातहरूले पकाएका परिकार खाएर ठूलो आवाजमा डकारिरहेका हुन्छन् ।

जनै लगाएर जातको पहिचान राख्नेहरूका घरभित्रका कुनै पनि महिलाको काँधमा जनै हुँदैन । तिनै महिलाहरूले हरेक जनै पूर्णिमामा सासू भएर ज्वाइँका हातमा जनै समर्पण गर्छिन् । जसलाई जनै लगाउने अधिकार छैन, तिनैले जनै समर्पण गरिरहेकी हुन्छिन् । हरेक महिना अछुत हुने र कहिल्यै जनै नलगाउने ती महिलाहरूले पस्किएर दिएको खाना खाने पण्डितहरूको यो अछुत सिद्धान्त कहाँनेर चुकेछ होला ?

परिवर्तित राजनीतिक अवस्थामा पनि संस्कृतिका नाममा सबै नेता तथा सरकार प्रमुखहरूले जनता खुसी पार्ने रणनीतिमा यथास्थितिकै भूमिका निभाइरहेका हुन्छन् । मनमा आस्था र विश्वास नभए पनि सस्तो लोकप्रियताकै लागि पनि त्वं शरणम्को अवस्थामा देखिन्छन् उनीहरू । परिवर्तन शब्द जति कर्णप्रिय छ, व्यावहारमा त्यो त्यति नै ठिहिरो वा तातो रहेछ भन्ने उनीहरूले बुझिरहेझैँ लाग्छ ।

अझ नेपालको पछिल्लो राजनीतिक सन्दर्भमा कुरा गर्ने हो भने सबैभन्दा बढी क्रान्तिकारी मानिएका राजनीतिक पार्टीका कार्यकर्ताहरूलाई अचेल गाउँ वा शहर जतासुकैका परम्परागत मठमन्दिरहरूमा आफ्नो पार्टीगत सहभागिता जनाउने नाममा मन्दिर निर्माण समिति, मन्दिर जीर्णोद्धार समिति, मन्दिर संरक्षण समिति, कीर्तन मण्डली आदिहरूमा अत्यन्त सक्रियतापूर्ण सहभागिता भइरहेको देखिन्छ ।

सामाजिक संस्थाको आर्थिक सहयोगार्थ गाउँगाउँमा लगाइने पुराण समितिहरूमा प्रतिस्पर्धात्मक रूपले हस्तक्षेप गरिरहेका भेटिन्छन् । पहिलापहिला धर्म र परम्पराको कुरा गर्नेहरूलाई समेत कार्बाही गर्नेहरू अहिले धर्मनिरपेक्ष संविधानको आडमा पैसा आउने भए पुराण आयोजक समितिको टीको निधारभरी लगाएर ‘श्रीकृष्ण गोविन्द हरे मुरारे, हे नाथ नारायण वासुदेव’ भजिरहेका हुन्छन् । तैपनि ती पुराण समितिहरूमा त के पुराण परिसरमै पनि दलित भनिनेहरूलाई प्रवेश निषेध गरिएकै देखिन्छ ।

गाउन त धेरै जनवादी गायकहरूले दलितहरूका श्रमको प्रशंसाका गीतहरू गाए तर आज पनि कुनै दमाईं, कामी, सार्की, पोडे, डोम आदिहरू स्वतन्त्र रूपले मन्दिरहरूमा प्रवेश गरिरहेका देख्न पाइँदैन । यस्ता प्रश्न गरेमा समाज परिवर्तन राजनीतिक परिवर्तन जस्तो चाँडो हुँदैन भनेर निकै बौद्धिक भाषण दिन्छन् र आफूलाई जनैको सुरक्षा कवचले बाँधिरहन्छन् ।

आज त झन् देशमा संसारकै संसदीय इतिहासमै पहिलोपल्ट करिब दुई तिहाइ बहुमत प्राप्त गरेको कम्युनिस्ट पार्टीको सरकार छ । तर, यो सरकारको नेतृत्वमा पनि जनैकै लठारो दह्रो देखिन्छ । आज पनि गाउँगाउँमा दलितहरूलाई पानीको धारो छुन नदिएको, अन्तर्जातीय विवाह गर्ने जोडीहरूलाई गाउँ निकाला गरिएको, मारिएको, उनीहरूको वस्तीमा जाने बाटाहरू बन्द गरिएका खबरहरू हरेक दिन पत्रिकाका प्रथम पृष्ठमै पढ्न पाइरहिन्छ ।

आफू लुकेर दलित बस्तीमा पसेर जे खाए पनि, जे गरे पनि, समाजलाई देखाउने बेलामा आदर्शको भलाद्मी अनुहार देखाएर यस समाजलाई ढोँगीहरूको सुन्दर नगर बनाउने काम उपल्लो मानिएको जाति, धनी वर्ग र ढोँगी संस्कृतिका संरक्षक मानिएकाहरूको नै हो । कागजमा भाषणमा र मञ्चमा देखिने हरेक आदर्शहरू निर्णायक क्षणमा सदैव मौन बस्दै आएका छन् । क्रान्तिकारी परिवर्तनका संवाहकहरू गतिहीन समाजका स्थापक भइरहेका छन् ।

हरेक वर्ष जनै पूर्णिमा पर्व मनाइन्छ । साँस्कृतिक रूपमा विकसित भएर आएको पर्वलाई मनाउनु बेठीक होइन । रमाइलो र खुसी जीवनको पहिलो शर्त हो । त्यो पर्व मनाउने कुरामा के कस्तो खर्चबर्च, रङ्गीचङ्गी हुन्छ, त्यो पनि मेरो सरोकारको विषय होइन । सरोकार हो, त्यो पर्वसँग हजारौँ वर्षदेखि टाँसिएर आएको छुवाछुत प्रथाको नवीकरण ।

जनै पूर्णिमा जुन धुमधामले मनाइन्छ, त्यसले उस्तै धुमधामका साथ समाजको ठूलो समुदायलाई हरेक वर्ष अछुत नै रहेको घोषणा गरी नै रहन्छ । एउटा ठूलो समाज विस्तारै फेरि पछि सर्दै आँगनको डिलमा गएर बस्छ । यस युगमा आइपुग्दा पनि हामी यो मान्यताका डोरीले कसिएका छौँ कि समाजका अमुकअमुक जाति र थरका मानिसले छोएको पानीसमेत पनि पिउनुहुँदैन । मानिसले छोएको मानिसले खानै नहुने त्यस्तो के चिज हुन्छ, जुन खानाले स्वास्थ्यलाई नै हानि गर्छ ?

योभन्दा घीनलाग्दो परम्परा अर्को के हुन सक्छ ? के मानिसका अघि मानिस नै त्यति हदसम्म घीनलाग्दो हुन सक्छ ? हुन सक्छ भने उसलाई त्यस्तो बनाएको कसले ?

कुनै कालमा सतीप्रथा परम्परागत र धर्मसम्मत मानिन्थ्यो । गरुढ पुराणमा त्यसलाई पति मरेपछि पत्नीले गर्नै पर्ने अनिवार्य कर्मका रूपमा व्याख्या गरिएको छ । आज पनि पढ्न सकिन्छ । तर, त्यसलाई तात्कालीन प्रधानमन्त्री चन्द्रशम्शेरको एक आदेशले बन्द गरियो । त्यो घोषणालाई परम्परा र धर्मका नाममा गर्न नहुने काम भनी कसैले विरोध गर्न सकेन ।

सय वर्षदेखि आज हाम्रा आमाहरू बाबुको लाससँग बलिरहेका छैनन् । मलाई आश्चर्य लाग्छ, यो कस्तो राज्य हो, जसले कानुन त बनाउँछ तर लागू गराउन सक्दैन ? के देशको कानुन भनेको कुनै लेखकले लेखेको साहित्यिक कृति जस्तै हो, जसलाई मन हुनेले पढ, मन नहुनेले नपढ ?

जनै लगाउनेले लगाउनु तर त्यसलाई मानिस मानिसका बीच भावनात्मक र विभेदकारी रेखाको बिम्बका रूपमा किन चित्रित गर्नु ! किन कुनै एउटा खास जातिका पुरुषहरूले मात्र त्यसलाई वरण गर्नु हुने र त्यो वरण गरिसकेपछि त्यो बालक उसको हिजो सँगै खेलेको र सँगै बसेर खाएको साथीभन्दा भिन्नै र अलग्गै हुनुपर्ने ? यदि त्यो स्वस्थ्यकर कुरो हो भने सबै पुरुष-महिलाले किन लगाउनु नहुने ?

२०४० सालमा विवाह गर्ने अघिल्लो दिन मेरो ब्रतबन्ध गरियो र मेरो आङमा पहिलोपल्ट जनै पर्‍यो । बेहुली भित्र्याएको भोलिपल्ट बिहान नुहाउँदा खोलेको जनै अर्को वर्ष जनै पूर्णिमाको दिन फेरि सासूले टीको लगाएर हत्केलामा हालिदिँदा थापेको थिएँ । हरेक वर्ष जनै पूर्णिमामा मैले हत्केलामा जनै थाप्दै आएको छु तर त्यसले मेरो आङमा कहिल्यै वास पाउँदैन ।

जनैसँग मेरो कुनै दुश्मनी छैन, त्यो लगाएरै पनि म यो मानवताविरोधी छुवाछुत प्रथाबाट मुक्त रहन सक्छु तर पनि म यो त्यस कारण लगाउँदिन कि त्यो लगाउनेवित्तिकै म मेरोभन्दा तल्लो मानिएको जातको मानिसको अघि एउटा विभेदकारी विचारवाहक व्यक्तिमा परिणत हुनपुग्छु ।

मलाई मानिसले छोएको मानिसले खान किनहुँदैन भन्ने कुरा कहिल्यै कसैले भरपर्दो गरी सम्झाउनै सकेन, नत्र म पनि बाहुन हुँदो हुँ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ २४, २०७७ ०७:५८