लकडाउनको प्रभावः गंगा आरतीको वार्षिकोत्सव सुनसान

A+ A A-

पर्यटकहरुको आकर्षणको केन्द्र मानिने जनकपुरधामको गंगा आरतीको आज वार्षिकोत्सव हो । तर पनि सो स्थल सुनसान छ । कोरोना भाइरस चारैतिर फैलिरहेको बेला वार्षिकोत्सवको सम्पूर्ण औपचारिक कार्यक्रम स्थगित गरिएको सेभ हिस्टोरिकल जनकपुरधामका संस्थापक अध्यक्ष एवं प्रदेश सांसद रामअशिष यादवले बताए ।

जनकपुरधाम आउने जो कोही पनि जानकी मन्दिर, राम मन्दिर दर्शनपछि गंगा आरतीमै सहभागी हुने गर्छन् । संगीतमय सो आरती हेर्न प्रत्येक साँझ जनकपुरधामको ऐतिहासिक गंगासागरमा भेला हुने गर्छन । पछिल्ला ६ वर्ष देखि हुँदै आएको गंगा आरती जनकपुरधामको पर्यटकको प्रमुख आकर्षण बनेको छ ।

सेभ हिस्टोरिकलले गंगा आरती सञ्चालन गर्दै आएको छ । सेभ हिस्टोरिकलका संस्थापक अध्यक्ष यादवले आरती नरोकिएको भन्दै केही श्रद्धालुहरु आएमा उनीहरुमा सामाजिक दुरी कायम गराउने बताए ।

आरतीका लागि गंगा सागरको किनारामा ३ वटा मण्डप बनाइएको छ । तीनवटा पण्डित एकैसाथ गीत संगीतकै धूनमा आरती गर्ने गरेको देखिन्छ । आरतीमा सहभागी पण्डित रामप्रसाद खतिवडा भन्छन्, ‘यो आरतीमा पूजा, पूजामा पनि तन्त्रदेखि सामान्य पूजासम्म तथा सांस्कृतिक उत्थानका कुरा पनि हुने गरेको छ ।’

हिन्दु धर्ममा आरती पूजा अर्चनाको एउटा विधि हो । आरतीमा बलिरहेको दिपक वा आरतीको थाली आराध्य समक्ष एक विशेष विधिले घुमाउने गरिन्छ । आरतीको टुकी घ्यू वा तेलको दियोको हुन सक्छ वा कपूरबाट बनाइएको हुन्छ । यसमा वैकल्पिक रूपबाट घ्यू, धूप तथा सुगन्धित पदार्थहरुको पनि मिश्रण गरिएको हुन्छ ।

यसका साथै संगीत (भजन) तथा नृत्य पनि गरिने गरिन्छ । मन्दिरहरुमा विहान, बेलुका एवं राति द्वार बन्द हुनुभन्दा अगावै आरती हुन्छ । जनकपुरधामको गंगा आरतीका लागि विशेष प्रकारको आरती बनाइएको छ ।

भारतको बनारसको गंगाआरती जस्तै यहाँ पनि रहेको छ । दूई वटा ठूल ठूलो आरती जसमा आगोको डल्लो जलिरहन्छ ।

लकडाउन अघि गंगासागरमा आरती सुरु हुनुभन्दा एकघण्टा पहिला देखि नै स्थानीयवासीका साथै पर्यटकहरुको भीड लाग्थ्यो । साँझ ७ बजेदेखि राति ८ बजे सम्म गंगासागरको चारै तीर श्रद्धालुहरु जम्मा भएर आरतीको आनन्द लिने गर्दथे ।

आरतीमा कयौंपटक सहभागी भईसकेका पूर्व राष्ट्रपति डा.रामवरण यादवले भने, ‘आरतीमा सहभागी हुँदा कसरी एक घण्टा बित्छ भन्ने पत्तै हुँदैन । लकडाउन अघि जनकपुरधाममा रहँदा आरतीमा सहभागी हुने अवसर कहिले नछुटाएको उनले बताए ।

जनकपुरधाम आउने विशिष्ट व्यक्तिहरु पनि केही समयका लागि भएपनि त्यहाँ पुग्ने नै गर्छन् । पूर्व उपप्रधान तथा गृहमन्त्री विमलेन्द्र निधि भन्छन्, ‘जनकपुरका लागि एउटा अदभुत सुरुवात भएको छ ।’ उनले गंगासागरमा पूजाका साथै जल संरक्षण र पर्यावरण संरक्षणको जो सन्देश दिने प्रयास गरिएको र त्यसले यसको महत्व अझै बढाएको उल्लेख गरे ।

अरुबेला गंगा सागरमै यसप्रकारको आरती हुने गरेको छ । जानकी जन्मोत्सवको बेला जानकी मन्दिर, जानकी सर, दूधमती नदी लगायतका स्थानमा पनि आरती हुने गरेको छ । ती सबै आरती गंगासागर कै पण्डितहरुले गर्ने गर्छन् । यो कार्यक्रम गर्नुको पछाडि जीवनमा आरतीको महत्व बुझाउनु पनि रहेको आरतीसँग आबद्ध समाजसेवी अमरचन्द्र अनिलले वताए ।

गंगासागरको महत्व

त्रेतायुगकालीन गंगासागर अत्यधिक महत्वपूर्ण रहेको छ । इतिहासकारहरु यो गंगासागर कुन प्रयोजनका लागि निर्माण गरियो त्यसमा एकमत नदेखिए पनि त्रेतायुगकालीन रहेकोमा कुनै द्विविधा नरहेको उनीहरु बताउँछन् ।

केही इतिहासकारहरु रामजानकीको विवाहको बेला जानकीकै आग्रहमा भगवान रामले आफ्नो वाणले गंगालाई जनकपुरधाममा आमन्त्रित गरेको दाबी गर्छन् भने केहीले त्रेता युगमा मिथिला नरेश निमिको श्रापबाट पूरै शरीर गलिसकेको थियो, त्यसपछि उनको शरीरलाई मन्थन गरियो जसबाट मिथि नाउँका बालकको जन्म भएको थियो । सो बालकलाई पानीबाट सिख्त गर्नका लागि संसारकै प्रमुख नदी तथा सरोवरहरुबाट पानी ल्याइयो सोही पानीबाट गंगासागर पोखरीको निर्माण भएको हुन सक्ने बताउँछन् ।

रामजानकीको विवाहको समयमा मटकोर गंगासागर पोखरीमै भएको मान्यता पनि छ । जानकी मन्दिरका महन्थ रामतपेश्वर दास बैष्णव भन्छन्, ‘अहिले पनि प्रत्येक वर्ष रामजानकी विवाह महोत्सवमा मटकोर गंगासागर पोखरीमै हुन्छ र अन्य विशिष्ट उत्सवमा पनि गंगासागर पोखरीकै पानी ल्याउने गरिन्छ । यसले पनि गंगासागर पोखरीको महत्व कति छ भन्ने कुरो दर्शाउँछ ।’

भारतको बनारसको गंगाघाटमा प्रत्येक साँझ हुने गंगा आरतीबाट प्रभावित भएर जनकपुरको गंगासागरमा गंगा आरती सुरु गरिएको हो । तर जनकपुरको आरतीमा गंगा, जानकी र शिवसँगै आरती हुने गरेको छ । यहाँको आरतीको सुगन्ध नै यो रहेको मधेशी आयोगका अध्यक्ष विजय दत्तले बताए ।

लकडाउन अघि पर्यटनमा सकारात्मक प्रभाव

आरती सुरु भएपछि लकडाउन अघि राति पर्यटकहरु जनकपुरधाम बस्नेको संख्या बढेको थियो । जनकपुरधाममा उत्सव नभएको बेला त्यती पर्यटक जनकपुरधाम बस्न रुचाउँदैनथे । तर यो मानसिकतामा अब परिवर्तन आएको होटेल व्यसायीहरु बताउँछन ।

होटेल व्यवसायी विजय झुनझुनवालाले सडक, नाला, सफाईजस्ता आधारभूत कुरोमा विजय हासिल गरेपछि जनकपुरधाममा पर्यटकको ओइरोनै लाग्ने उल्लेख गरे । जनकपुरधाममा विकासका केही परिवर्तनहरु भएको अनुभव गंगासागर पुगेपछि भान हुने नेपाल पत्रकार महासंघका पूर्व अध्यक्ष महेन्द्र विष्ट बताउँछन् ।

पूजाका अतिरिक्त परिवर्तन हेर्न पनि जनकपुरधाम पुगेको बेला गंगासागर जाने गरेको उनले बताए । केही वर्षअघिसम्म गंगासागर फोहोरको डंगुर बनेको थियो । तर प्रदेश सांसद रामअशिष यादवको नेतृत्वमा जनकपुरका युवाहरुले सफाई अभियान सुरु गरे र आज एउटा आकर्षक स्थलको रुपमा विकसित भएको छ ।

पर्यटनको सम्भावना

पोखरीको सौन्दर्यता देखाएर पनि लाखौं पर्यटकहरुलाई जनकपुरधाम ल्याउन सकिने जानकारहरुको छ । वीरगञ्जको घडिअर्वा पोखरी यसको ठूलो उदाहरण हो । जनकपुरलाई पोखरी र मन्दिरहरुको सहरको रुपमा चिनिन्छ ।

जनकपुर आउने व्यक्तिको मनमा पोखरी र मन्दिर दर्शन गर्ने नै चाहना रह्ने गरेको देखिएको छ । ७२ वटा कुण्ड रहेको जनकपुरमा सबै कुण्ड र पोखरीको आ–आफ्नै ऐतिहासिक महत्व छ । अधिकांशको त्रेतायुगकै इतिहास रहेको पाइन्छ । रामजानकीसंग ती ऐतिहासिकता जोडिएकाले पनि पोखरीको महत्व अझै बढ्न जान्छ ।

गंगासागर सफाईपछि जनकपुरधामको आधा दर्जनभन्दा बढी पोखरीमा अतिक्रमणमुक्त र सफाई अभियान सुरु गरिएको छ । बृहत्तर जनकपुर क्षेत्र विकास परिषदका अध्यक्ष शालिग्राम सिंह भन्छन्, ‘बृहत्तर जनकपुरले पोखरी सौन्दर्यीकरणका लागि कार्य पनि अगाडि बढाई सकेको छ ।’

पोखरीहरुको विकासका लागि सरकारबाट आवश्यक बजेटपनि माग गरिसकिएको उनले जानकारी दिए । स्थानीयवासी र सरकारको सहयोग प्राप्त भयो भने जनकपुरधाममा पर्यटनको सम्भावना झनै बढाउन सकिने उनले बताए ।

जनकपुरधामका पोखरीहरुलाई एकअर्कासंग जोडेर जलविहार कार्यक्रमलाई पनि अगाडि बढाउन सकिने जानकारहरु बताउँछन् । जनकपुर उपमहानगरपालिकाका पूर्वमेयर बजरंगप्रसाद साहले जलविहारको माध्यमले हजारौं पर्यटकलाई जनकपुरधाम ल्याउन सकिने बताए ।

जनकपुरधामको विकास धार्मिक पर्यटनले मात्रै हुन सक्छ । रक्षा मन्त्री ईश्वर पोखरेलले राजधानी काठमाडौँमा आयोजित एक कार्यक्रममा भनेका थिए, ‘जनकपुरधामलाई सामान्य व्यवस्थापनले मात्रै १० करोडभन्दा बढी आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकलाई वर्सेनि ल्याउन सकिन्छ ।

आरतीको विधि

आरती गर्ने बेलामा भक्तहरुको मनमा पंचप्राणका साथै ईश्वरको आरती गरिरहेको भावना हुनुपर्छ । घ्यूको ज्योति जीवको आत्मा ज्योतिको प्रतीक मानिन्छ । यदि भक्त अन्तरमनबाट ईश्वरलाई बोलाउँछ भने त्यसलाई पंचारती मानिन्छ ।

आरती प्रायः दिनमा एक देखि पाँच पटकसम्म गर्न सकिन्छ । यसलाई प्रत्येक प्रकारको धार्मिक समारोह एवं पर्वमा पूजाको अन्तमा गरिन्छ । एउटा आरतीको थालीमा शुद्ध घ्यू लिएर त्यसमा विषम संख्या जस्तै ३, ५ वा ७ वटा टुकी जलाएर आरती गरिन्छ । यसका अतिरिक्त कपूरो टुकीबाट पनि आरती गर्न सकिन्छ ।

सामान्य रुपमा पाँचवटा टुकीबाट आरती गर्ने प्रचलन रहेको छ । जसलाई पंच प्रदीप पनि भनिन्छ । आरती पाँच प्रकारले गर्न सकिन्छ । पहिलो दीपमालाबाट, दोस्रो जलबाट भरिएको शंख, तेस्रो सफा कपडा, चौथो आँप वा पीपल आदि पात र पाँचौ साष्टांग अर्थात शरीरको पाँचवटा भाग (मस्तिष्क, हृदय, काँध, हाथ र घुँडा) बाट । पंचप्राणको प्रतीक आरती मानव शरीरको पंचप्राणको प्रतीक मान्न सकिन्छ ।

आरतीको थाली वा दियोको ईष्ट देवको प्रतिमा सामुने माथिबाट तल गोलाकार घुमाउने गरिन्छ । कति पटक आरतीको थाली घुमाउने त्यसको पनि निश्चित संख्या हुन सक्छ । यसका साथै आरती गान पनि समूह द्वारा गाइन्छ ।

आरती भएपछि पण्डित वा आरती गर्ने व्यक्ति, आरतीको दीपकको उपस्थित भक्त समूहमा घुमाउँछ । श्रद्धालुहरु आफ्नो दुबै हातको तल उल्टो गरेर घुमाइन्छ र आफ्नो ललाटमा लगाउँछन । यसको पनि दुई कारण छन् । एउटा मान्यता अनुसार ईश्वरको शक्ति त्यो आरतीमा समाहित भईहाल्छ, जसको अंश भक्तहरु मिलेर आफ्नो ललाटमा समाहित गर्छन । दोस्रो मान्यता अनुसार ईश्वरको नजÞर उतारिन्छ । साँचो अर्थमा यसको उद्देश्य ईश्वरप्रति आफ्नो समर्पण वा प्रेम दर्शाउनु हुन्छ ।

आरतीको थाली

आरतीको थाली धातुबाट बनेको हुन्छ जो प्रायः पीतल, तामा, चाँदी वा सुनको हुनसक्छ । यसमा मुछिएको आँटाको, धातुको, गिलो माटो आदिको दियो राखिएको हुन्छ । यो दियो गोलो वा पञ्चमुखी, सप्तमुखी, अधिक विषम संख्या मुखी पनि हुन सक्छ ।

यसमा तेल वा शुद्ध घ्यूद्वारा कपासको बत्तीबाट जलाइन्छ । प्रायः तेलको प्रयोग रक्षा दीपकमा गर्ने गरिन्छ र आरती दीपकमा घ्यूको प्रयोग गरिन्छ । बत्तीको स्थानमा कपूर पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

आरतीको थालीमा दीपकका अतिरिक्त पूजाको फलफूल, धूप अगरबत्ती आदि पनि राखिएको हुन्छ । कयो स्थानमा विशेष गरेर नदीहरुको आरतीका लागि थालीको स्थानमा आरतीको टुकीको प्रयोग हुन्छ ।

यसमा टुकीको संख्या १०१ वटा सम्म हुन सक्छ । यसलाई शतदीपक वा सहस्रदीप पनि भन्ने गरिन्छ । आरती कहिले कम संख्यामा पनि हुन सक्छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, जेठ १९, २०७७ १९:४७