युद्धमा पुगेकाे भारत–चीनबीच सीमा विवादका परिणाम

A+ A A-

दोस्रो विश्वयुद्धको समाप्तिसम्म भारत बेलायतको उपनिवेश थियो भने चीनमा जापानी साम्राज्यको जगजगी थियो । दुवै देश दोस्रो विश्वयुद्धपछि साम्राज्यवाद र उपनिवेशवादको चंगुलबाट मुक्त भए ।

त्यसयता दुई देशबीच सबैभन्दा लामो सीमा विवाद चल्दै आएको छ । सन् १९६२ मा भारत र चीनबीच सीमाको विषयलाई लिएर युद्ध भयो । चिनियाँ सेनाले लद्दाख र म्याकमोहन लाइनमा एकैपटक आक्रमण गर्दा भारतले ठूलो क्षति भोग्नुपर्‍यो ।

२० अक्टोबर, १९६२ देखि २१ नोभेम्बरसम्म अक्साई चीन र अरुणाञ्चल क्षेत्रमा भएको सो युद्धमा चिनियाँ सेनाले पश्चिम क्षेत्रको चुसुला रेजाङ–ला तथा पूर्वमा तवाङमाथि नियन्त्रण कायम गर्‍यो ।

अधिकांश युद्ध ४ हजार २ सय मिटरभन्दा माथिको उचाइमा भएको यो युद्धमा २१ नोभेम्बरमा चीनले युद्धविराम घोषणा गर्नुअघिसम्म १ हजार ३८३ जना भारतीय सैनिकको मृत्यु भयो भने १ हजारभन्दा बढी घाइते, करिब १ हजार ७ सय बेपत्ता र झण्डै ४ हजार भारतीय सैनिक पक्राउ परे ।

त्यसबेलादेखि नै अक्साई चीन पूर्ण रूपमा चीनको नियन्त्रणमा पुग्यो । सन् १९६५ मा भारत–पाकिस्तानबीच युद्ध भयो भने सन् १९६७ मा भारत र चीनबीच नाथु–ला क्षेत्रमा युद्ध भयो । सो युद्धमा चिनियाँ सेनाले बढी क्षति भोग्नुपरेको थियो । त्यो समयमा सिक्किम अलग देश थियो भने नक्सल, नागा र मिजोहरूले भारतमा नयाँ क्रान्तिको थालनी गरेका थिए ।

सन् १९६७ को सेप्टेम्बर ११–१४ सम्म नाथु–ला र १ अक्टोबर १९६७ मा नाथु–लाबाट केही किलोमिटर उत्तर चाओला क्षेत्रमा भारत र चीनबीच युद्ध भएपछि हालसम्म दुई देशबीच सीमा क्षेत्रमा गोली हानाहान भएको छैन । तर, दुई देशबीचको सीमाक्षेत्रमा हालसम्म स्थिरता पनि छैन ।

सन् १९८६ मा समदोराङ, त्यसको २७ वर्षपछि सन् २०१३ मा दुई देशका सेनाबीच दौलत बेग ओल्डी सेक्टर र सन् २०१४ मा चुमारमा तनाव सिर्जना भयो । सन् २०१७ मा डोकलाममा ७३ दिनसम्म दुई देशका सेनाबीच तनाव अवस्था सिर्जना भयो । त्यस समयमा पछि पेंगोग लेकमा दुई देशका सेनाबीच झडप भएको थियो ।

भारत र चीनबीच सीमाका केही क्षेत्र विवादास्पद र संवेदनशील मानिन्छ र झडपहरू भइरहन्छन् । सन् २००७ मा सिक्किम क्षेत्रमा तनाव सिर्जना भयो । त्यसपछि उत्तरी सिक्किमको सानो ‘फिंगर एरिया’ दुई देशका सेनाबीच घाँटीमा हाड सावित भयो ।

शान्ति स्थापनाका लागि पनि पटकपटक कोसिस भइरहेका छन् । सन् २०१९ मा मात्रै एउटा शिखर सम्मेलन भयो । यो वर्ष भारत–चीन कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापनाको ७० औं वर्षको उपलक्ष्यमा ७० वटा कार्यक्रम आयोजना गर्ने भनिए पनि कोरोना भाइरसको महामारीका कारण सम्भव भएका छैनन् ।

पछिल्लो समयमा दुई देशबीच राम्रो सम्बन्ध रहे पनि ५ मेमा नाथु–लामा झडप भयो भने र १२ मे, २०२० मा भारतले १ साताअघि नै लद्दाखमा लडाकू विमानसहित सेना पठाएको समाचार बाहिर आयो ।

त्यसअघि अक्साई चीन क्षेत्रमा तनाव सिर्जना भइसकेको थियो भने सीमाक्षेत्रमा चिनियाँ लडाकू विमानहरूसमेत गस्ती गर्न थालिसकेका थिए । यसले बाहिर राम्रो देखिए पनि दुई देशबीच सीमा क्षेत्रमा तनाव र विवाद भित्रभित्रै चलिरहेको थियो भन्ने प्रष्ट हुन्छ ।

डोकलामपछिको सबैभन्दा ठूलो विवाद

भारत र चिनियाँ सेना लद्दाखमा आमने–सामने अवस्थामा छन् । यो अवस्था सन् २०१७ मा भएको डोकलाम विवादपछिको सबैभन्दा ठूलो तनावको रूपमा अघि आउने खतरा देखिएको छ ।

भारतीय सेना प्रमुख मनोज मुकुन्द नरवणेले बुधबार मात्रै पनि सैनिक कमाण्डरसँग छलफल सुरु गरेका छन् । मंगलबार चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङले जनमुक्ति सेना र सशस्त्र बलका कमाण्डरसँग छलफल गर्दा भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले सेनाका प्रमुखहरू र रक्षामन्त्रीसँग बैठक गरेका थिए ।

चीनले पेंगोग ताल र गलवान नदी आसपासका क्षेत्रमा सैनिक उपस्थिति बढाएको छ भने भारतले पनि थप सैनिक बल तैनाथ गरेको छ । यो क्षेत्रमा चीनले २ हजार ५ सयभन्दा बढी सैनिक तैनाथ गर्दै अस्थायी सुविधासमेत बढाएको छ । चीनले लद्दाखको सियाचिन क्षेत्रलाई आफ्नो मान्दै आएको छ ।

सन् २०१७ को १६ जूनदेखि २८ अगस्टसम्म दुई देशका सेनाबीच टकराव भए पनि भारत अन्ततः सेना फिर्ता गर्न सहमत भएपछि दुई देशबीचको टकराव शान्त बनेको थियो । डोकलाम मुख्यतः चीन र भुटानबीचको विवादित क्षेत्र हो । यो क्षेत्रमा भारत भुटानको पक्षमा चीनविरुद्ध उभिँदै आएको छ ।

युद्धको सहजता खोज्दा तनाव

सन् १९६२ को युद्ध अधिकांश ४ हजार २ सय मिटरभन्दा उचाइमा भएको थियो । त्यस कारण दुवै देशले यहाँ बन्दोबस्तीका सामानको आपूर्तिमा कठिनाइ भोग्नुपरेको थियो । अहिले भने दुवै देश सीमा क्षेत्रसम्म सडक खन्ने अभियानमा छन् । चीनले अधिकांक्ष क्षेत्रमा सडकमार्ग पुर्‍याइसकेको छ ।

भारत पनि चीनसँग युद्ध भएको अवस्थामा तत्कालै थप सैनिक पुर्‍याउन र बन्दोबस्तीका सामान आपूर्तिका लागि यो क्षेत्रमा सडक निर्माणको अभियानमा छ । डोकलाम विवाद पनि सडककै कारण भएको थियो । चिनियाँ भूमिमा सडक निर्माण गर्दा भारतले रोकेपछि त्यसबेला तनाव बढेको थियो । तनाव शान्त भएपछि पनि चिनियाँ सेनाले सडक निर्माणको कामलाई जारी राख्यो ।

डोकलामलाई चीनले आफ्नो डोंगलांग क्षेत्रको भाग भएको बताउँछ भने भारतमा यो क्षेत्रलाई डोका ला र भुटानमा डोकलाम भनिन्छ । भारत–चीन सीमा करिब ३५ सय किलोमिटर लामो छ । जसमध्ये २२० किलोमिटर क्षेत्र सिक्किममा पर्छ । भारत र चीनबीच जम्मु काश्मिर, हिमाञ्चल, उत्तराखण्ड, सिक्किम र अरुणाञ्चलमा सीमा जोडिएको छ ।

तर दुई देशबीच अहिलेसम्म आपसी विवादका कारण सीमांकन पूरा हुन पाएको छैन । पश्चिमी क्षेत्र अक्साई चीनमाथि भारतले आफ्नो दाबी गर्दै आएको छ, जुन अहिले चीनको नियन्त्रणमा छ । सन् १९६२ मा चीन–भारत युद्धका क्रममा यो पूरै इलाकालाई चीनले नियन्त्रणमा लिएको थियो ।

चीनले पूर्वमा अरुणाञ्चलमा समेत हाल भारतमा रहेको केही भूभागलाई आफ्नो दाबी गर्दै आएको छ । चीनले यो तिब्बतको दक्षिणी भाग भएको बताउँदै आएको छ । भारतले सीमा मान्दै आएको म्याकमोहन लाइनलाई चीनले सीमा मान्दैन । उसले १९१४ मा अंग्रेज–तिब्बत सम्झौता हुँदा आफ्ना प्रतिनिधि त्यहाँ नभएको उसको भनाइ रहँदै आएको छ ।

त्यसबेला तिब्बत स्वतन्त्र मुलुक भए पनि चीनले आफ्नो स्वशासित क्षेत्र मान्दै आएको थियो । सन् १९५० मा चीनले तिब्बतमाथि पूर्ण रूपमा अधिकार हातमा लियो । चीन र भारतबीचको सीमा विवादको गुत्थी कुरा भनेकै चीनले म्याकमोहन लाइनलाई सीमा मान्दैन भने अक्साई चीनमा भारतीय दाबीलाई सधैँ अस्वीकार गर्दै आएको छ ।

वास्तविक नियन्त्रण रेखा र विवादित क्षेत्र

दुई देशबीच वास्तविक सीमा रेखा (एलएसी) लाई लिएर विवाद रहँदै आएको छ । १९६२ को युद्धपछि एलएसीलाई लिएर नै विवाद छ । किनकि दुवै देशले अलग अलग लाइनलाई एलएसी मान्दै आएका छन् । एलएसीमा केही ग्लेसियर, हिउँका मरुभूमि, पहाड र नदी पर्छन् । यसका आसपासका क्षेत्रमा भारत र चीनबीच सीमालाई लिएर विवाद चल्दै आएको छ ।

पेंगोग त्सो ताल

यो विशाल तालको ४५ किलोमिटर क्षेत्र भारतमा पर्छ भने ९० किलोमिटर क्षेत्र तिब्बतमा पर्छ । ६०४ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलको नुनिलो पानी भएको यो ताल करिब १३५ किलोमिटर लामो छ भने चौडा अधिकतम ५ किलोमिटर छ । भारत र चीनबीचको नियन्त्रण रेखा यही तालमा पर्छ ।

गलवान

गलवान घाँटी विवादित अक्साई चीनमा पर्छ र भारत–चीन सीमानजिक छ । यही वास्तविक नियन्त्रण रेखा (एलएसी) ले अक्साई चीनलाई भारतबाट अलग गर्छ । यो पाकिस्तान, चीनको सिनजियाङ र लद्दाखको सीमा क्षेत्रमा पर्छ । सन् १९६२ को युद्धमा गलवान नदीको यो क्षेत्र युद्धको केन्द्रमा थियो ।

तवाङ

तवाङ क्षेत्रलाई चीनले तिब्बतको दक्षिणी क्षेत्र मान्दछ भने भारतले अरुणाञ्चल प्रदेशको भुभाग दाबी गर्दै आएको छ । तवाङ र तिब्बतबीच नेपाल र भारतको जस्तै सांस्कृतिक समानता पाइन्छ । सन् १९१४ मा ब्रिटिस भारत र तिब्बतका प्रतिनिधिबीच सम्झौता भएको थियो । सो सम्झौतामा प्रदेशको उत्तरी क्षेत्र तवाङ र दक्षिणी क्षेत्र भारतको भूमि मानिएको थियो ।

नाथु–ला

नाथु–ला हिमाली क्षेत्रमा रहेको क्षेत्र हो । जसले सिक्किम र दक्षिण तिब्बतको चुम्बी घाँटीलाई जोड्छ । नाथु–लाबाट नै भारतीयहरूले कैलाश मानसरोवरको तीर्थयात्रा गर्ने गर्छन् । सन् १९६२ को भारत–चीन युद्धपछि यसलाई बन्द गरिएको थियो । सन् २००६ मा द्विपक्षीय व्यापार सम्झौतापछि नाथु–ला क्षेत्र खुला गरिएको थियो ।

सन् १९६२ को युद्धपछि भारत र चीनबीच वास्तविक नियन्त्रण रेखा अस्तित्वमा आएपछि त्यसबारे अझै जमिनमा विवाद कायमै छ । जसका कारण यी क्षेत्र विवादित र संवेदनशील क्षेत्रमा रूपमा छन् ।

मेदेखि सेप्टेम्बरसम्म यी क्षेत्रमा मौसम राम्रो हुन्छ र दुवै देशले गस्ती बढाउने भएकाले भारत–चीन सीमा विवाद प्राय यिनै महिनामा देखिने गर्छ । जाडो मौसममका दुई देशका गतिविधि कम हुन्छन् । अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको १९६७ देखि चीन–भारत सीमा क्षेत्रमा गोली चलेको छैन ।

भारत र चीनबीच नाथु–ला, बुमला, किबिथु र केपान्गला सीमा क्षेत्रमा बैठक हुन्छन्, जसमा आउने विवाद समाधान हुन नसक्दा दुई देशबीच सीमा विवाद बढिरहेको छ । वास्तविक नियन्त्रण रेखालाई टुंगो नलगाएसम्म दुई देशबीच विवाद जारी रहने निश्चित छ । अहिले दुवै देश यो क्षेत्रमा थप सैन्य शक्ति उपस्थित गराइरहेका छन् । जसका कारण तनाव पुनः चुलिएको छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, जेठ १४, २०७७ १८:३१