यसरी खोलौँ लकडाउन : डा. पाण्डे

A+ A A-

कुरो धेरै वर्षअघिको हो, मेडिकल साइन्समा वामे सर्दै गर्दा मैले पढेको थिएँ- परिवार नियोजनको सबैभन्दा प्रभावकारी उपाय ‘ एब्स्टिनेन्स‘ हो । अर्थात् दम्पत्तीबीच कहिल्यै पनि शारीरिक सम्पर्क नगर्ने । यो विधि मेरो कलिलो दिमागले पनि एकदम प्रभावकारी उपाय ठानेको थियो ।

अहिले हेर्दा लाग्छ, लकडाउन भनेको परिवार नियोजनको ‘एब्स्टिनेन्स‘ हो । यो प्रभावकारी छ तर लामो समयका लागि सम्भव छैन । जसरी परिवार नियोजनका प्राकृतिक विधि तथा अस्थायी साधन अनेक छन्, त्यसैगरी कोरोना संक्रमण नियोजन गर्न थुप्रै उपाय छन् । कोरोनाविरुद्धको खोपलाई संक्रमण नियोजनको स्थायी उपाय अर्थात् भ्याक्सेक्टोमी, ल्याप्रोस्कोपी (ट्युबल लिगेसन)को रूपमा बिम्ब दिन सकिन्छ ।

विश्वव्यापी महामारीको रूपमा विगत ५ महिनादेखि संसारलाई ठप्प पारेको कोरोना संक्रमणबाट नेपाल अछुतो रहने सवाल थिएन । विश्वग्रामको यस युगमा अन्य देशको अवस्था देखेर हामी यति भयातुर भयौँ कि दोस्रो केस देखिनेवित्तिकै हामीले लकडाउन गर्‍यौँ । निश्चय नै त्यो लकडाउनका कारण कोरोना भाइरस हवाईजहाज चढेर नेपाल आउन पाएन, आएको भए पनि घरभित्र थुनिँदा निस्सासिएर मर्‍यो, त्यो निर्जीव भाइरस । लकडाउनका कारण प्रचार भयो, प्रसार हुन पाएन ।

भारतसँग खुला सिमानाका कारण सुरुमा भारतीय नागरिकमा देखिएको कोरोना संक्रमण पछि गएर सिमानामा प्रेसर बढेपछि ह्वारह्वार्ती भित्रिन थाल्यो । यो क्रम बढिरहेको छ, अझै बढ्नेछ ।

संसारका जल, थल तथा नभमा रहेका पृथ्वी ध्वस्त गर्ने क्षमता रहेका हतियार एवं कमाण्डोहरू अहिले आँखाले देख्न नसक्ने नाथे भाइरससँग माघको जाडोमा जस्तै थुरथुर काँपिरहेका छन् । लाखौँ व्यक्तिको निधन भएको छ भने विश्व अर्थतन्त्र धरासायी भएको छ, बीसौँ करोड नागरिकको रोजगारी गुमेको छ ।

नेपालमा लकडाउन भएको २ महिना नाघिसकेको छ । लकडाउनको उपलक्ष्यमा सुरुसुरुमा देखिएका भोज र मोज अहिले चिन्ता र सोचमा परिवर्तन भएका छन् । सम्भ्रान्त वर्गको व्यवसाय चौपट भएर हात उठाउने स्थितिमा पुगेका छन्, मध्यम वर्गका व्यक्तिहरू न मागेर खान सकेका छन्, न त कमाएको बाँकी रहेको छ भने निम्न आय भएका व्यक्तिहरू रोगले भन्दा भोकले मर्ने चिन्तामा आधा पेट खाएर प्राण धानेका छन् ।

विकसित तथा सामाजिक सुरक्षाको राम्रो प्रबन्ध भएका देशहरूले सबै वर्गलाई आआफ्नो क्षति न्यून गर्न ठोस राहतको व्यस्था गरेका छन् । तर, हामीकहाँ राहतको नाममा कतै दाल/चामल वितरण गरिएको छ भने कतै एउटा चाउचाउ र २ वटा मास्क । मुखमा मास्क लगाएपछि खान नपर्ने भए लकडाउनलाई लम्ब्याउन कसैलाई आपत्ति हुने थिएन तर मास्कले भोक रोक्न सक्दो रहेनछ ।

कोरोना संक्रमणको आयु लामो समय भएको विभिन्न अध्ययनले बताएका छन् । संसारमा फैलिएका भाइरल रोगहरू जस्तै : एचाईभी/एड्स, स्वाइन फ्लु, बर्ड फ्लु आदिको ठोस औषधि वा खोप अहिलेसम्म आएको छैन । एचाईभी/एड्सको उमेर ४० वर्ष पुगेको हामीलाई अवगत नै छ, अन्य भाइरल रोग पनि कम उमेरका छैनन् । अहिले कोरोना भाइरसमा चलाइएका औषधि ‘घ्युको अड्को तेलको धुप‘ मात्र हुन् ।

विज्ञान रन्थनिएर कहिले मलेरियाको औषधिको शरणमा पुगेको छ त कहिले इबोलाको औषधिको शरणमा । कहिले जापानी इन्फ्लुएन्जाको शरणमा पुगेको छ त कहिले सार्स/मर्स रोगका दबाइको शरणमा । त्यति मात्र होइन, गाँजा, तितेपाती, गुर्जो, बेसार, मुलेठीदेखि जुम्राको औषधि आइभरमेक्टिनसम्म विज्ञान दौडिरहेको छ । खोप निर्माणका लागि संसारका १ सयभन्दा धेरै प्रयोगशालामा तालु खुइलेहरू ‘ट्र्याल एण्ड इरर‘मा पसिना निकालिरहेका छन् । कोरोना संक्रमणविरुद्धको खोप कहिले आउँछ ? हामीले कहिले पाउँछौँ ? यी प्रश्नको उत्तर पाउन १-२ वर्ष वा अझै बढी लाग्न सक्छ ।

रोग वा खोप ७० प्रतिशतभन्दा धेरै जनसंख्यामा फैलिएर बाँकी ३० प्रतिशत जनसंख्यालाई 'हर्ड इम्युनिटी' हुने परिकल्पनामा पुग्न हामीले लामो र खतरनाक बाटो हिँड्नुपर्ने हुन सक्छ । तसर्थ अबको हाम्रो बाटो भनेको यो भाइरसलाई छल्दै हाम्रो जनजीवन सहज बनाउने हो ।

कसैले कोरोना संक्रमणलाई फ्लु अर्थात् रुघाखोकीसँग तुलना गरेका छन् भने कसैमा हाम्रो समाजमा कोरोना संक्रमण भयो भने मरिहालिन्छ भन्ने भ्रम रहेको छ । यी दुवै अतिवादी सोचाइ हुन् । सामान्य रुघाखोकी लागेको १ जना व्यक्तिले औसत १.३ जनालाई फ्लु सार्न सक्छ भने कोरोना संक्रमित १ जनाले औसत ३ जनालाई रोग सर्न सक्छ । १ जनाले १.३ जनालाई, १.३ जनाले अर्को १.३ जनालाई गर्दै १० पटक यो चक्र पुग्दा १४ जनामा फ्लु सर्छ भने कोरोना संक्रमण १ जनाले ३ जना, ३ जनाले ९ जना, ९ जनाले २७ जना हुँदै १० पटक यो चक्र घुम्दा ५९ हजार ४९ जनालाई कोरोना संक्रमण सर्न सक्छ । तसर्थ हामी सबै गम्भीर भएर यस भाइरसको गुणन तोड्न सजग हुनु जरुरी छ ।

नेपालको परिप्रेक्ष्यमा संक्रमितको संख्या बढिरहेको, छिमेकी भारतमा जुन-जुलाईमा दशौँ लाख संक्रमित हुन सक्ने अनुमान गरिएको, सिमानामा वैज्ञानिक ढंगले परीक्षण तथा क्वारेन्टाइनको व्यवस्था नगरिएको तथा लाखौँ नेपालीहरू असुरक्षित तरिकाले आफ्नो थातथलोमा जाने क्रम बढिरहेको हुनाले आगामी ३ महिनामा नेपालमा संक्रमितको संख्या ३० हजारसम्म पुग्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

यी अवस्थाका बाबजुद हामीले लकडाउन गरेर घरमा बस्ने क्षमता हामीसँग छैन । अबको विकल्प भनेको सुरक्षा र रोकथामका उपाय अपनाएर आफ्नो काम गर्ने नै हो । ६ फिटको व्यक्तिगत दूरी, मास्क/चस्मा/पञ्जा/आउटर ड्रेसको प्रयोग, साबुन-पानीले हात धोइरहने तथा भीडभाडमा नजाने नै हो । जनजीवन सुरक्षित र सहज बनाउन तलका उपाय अवलम्बन गर्नु जरुरी छ ।

- विनाकाम घरबाहिर नजाने ।
- घरबाहिर जाँदा सही तरिकाले मास्कको प्रयोग गर्ने, चस्मा लगाउने, सकभर पञ्जा पनि लगाउने । विन्ड चिटर, पातलो ट्राउजर र साबुन-पानीले धुन मिल्ने सेन्थेटिकको जुत्ता लगाउने ।
- बाटोमा, कार्यस्थलमा वा पसलमा ६ फिटको दूरी कायम गर्ने । यो प्रमुख उपाय हो ।
- नाक, मुख, आँखा तथा अनुहारमा नछुने । छुन परेमा साबुन-पानीले मिचिमिची हात धुने । झोलामा ह्याण्ड स्यानिटाइजर राख्ने । बाटोमा वा साबुन-पानी नभएको ठाउँमा ह्यान्ड स्यानिटाइजर प्रयोग गर्ने ।
- सकभर रेलिङ, टेबल वा अन्य ठाउँ नछुने ।
- भीडभाडमा नजाने ।
- तरकारी बजार तथा डिपार्टमेन्टल स्टोरमा भीडभाड हुने भएकाले स्थानीय किराना पसल/तरकारी पसलबाट किन्ने बानी गर्ने ।
- कार्यस्थल जाँदा खाजा तथा पानी आफैँले लिएर जाने ।
- रुघाखोकी तथा ज्वरो आएका व्यक्ति घरमै बस्ने । घरका सदस्यसँग पनि दूरी कायम गरेर बस्ने । गाह्रो भएमा मात्र स्वास्थ्य संस्थामा जाने ।
- सिनेमा हल, स्विमिङ पुल, जिम, नाइट क्लब, रंगशालालगायतका भीडभाड हुने ठाउँ केही महिना बन्द गर्ने ।
- रेस्टुरेन्टलाई पटक पटक संक्रमणरहित बनाएर, सामाजिक दूरी कायम गरेर तथा स्टाफलाई होटलमा लगाउने पीपीईको व्यवस्था गरेर सञ्चालन गर्ने ।
- निर्माण कार्यमा धेरै कामदारको रोजगारी गाँसिएकाले भौतिक दूरी कायम गरेर सुचारु गर्ने ।
- खाली भएका पार्टी प्यालेस, सार्वजनिक भवन तथा खेलकुद स्थानलाई भाडामा लिएर त्यहाँ मजदुर बस्ने व्यवस्था मिलाउने । उनीहरूलाई बसमार्फत् कलकारखानामा पुर्‍याएर उद्योग सञ्चालन गर्ने । सम्भव भए उद्योगमा आवासीय व्यवस्था मिलाउने । भौतिक दूरी कायम गर्ने । मास्क अनिवार्य गर्ने ।
- बैंक, मालपोत, कर कार्यालय, विद्युत कार्यालय, दूर सञ्चारलगायत धेरै आवतजावत हुने कार्यालय बिहान र अपराह्न गरेर २ सिफ्टमा चलाउने । फोन वा अनलाइनबाट पालो नम्बर र समय लिएर त्यही समयमा जाने व्यवस्था मिलाउने ।
- यातायातका साधनलाई जोर/बिजोर प्रणाली लागू गर्ने ।
- सार्वजनिक यातायातलाई हरेक पटक धोएर संक्रमणरहित बनाउने, बस स्टाफ तथा यात्रुले मास्क,चस्मा तथा पञ्जा लगाउने, बसमा कम्तीमा १ मिटरको दूरी कायम हुने गरी प्यासेन्जर राख्ने ।
- संक्रमित क्षेत्र सिल गर्ने । ग्रिन जोनबाट लामो दूरीका बस सुरु गर्ने । यसो गर्दा माथि भनेका तरिका अपनाउने । बाटोमा खानका लागि खाना आफैँले लिएर जाने वा खानाको प्याकेट किनेर भौतिक दूरी कायम गरेर खाने ।
- आन्तरिक हवाईजहाज ग्रिन जोनबाट चलाउने । प्लेनलाई प्रत्येक पटक संक्रमणरहित बनाउने । यात्रुलाई मास्क, पञ्जा, भाइजर तथा स्यनिटाइजरको व्यवस्था गर्ने । लगेजलाई बाहिरबाट संक्रमणरहित बनाउने ।
- स्कुल भर्ना पैदल दूरीमा गर्ने व्यवस्था मिलाउने । यो सम्भव नभए स्कुल बसलाई संक्रमणरहित बनाउने, भौतिक दूरी कायम गराउने, मास्क/चस्मा/पञ्जा/स्यानिटाइजर अनिवार्य गर्ने । एउटा सेसनमा ३० जना विद्यार्थी हुन्छन् भने १५ जनालाई १ दिन र १५ जनालाई अर्को दिन छुट्टी दिएर भौतिक दूरी कायम गर्ने । कुनै विद्यार्थीलाई रुघाखोकी लागेमा, ज्वरो आएमा घरमै बस्न लगाउने । विद्यालयमा शौचालय थप्ने । सफा गरिरहने । साबुन-पानी तथा स्प्रिट कपासको व्यवस्था गर्ने । सामूहिक प्रार्थना नगर्ने । ५० प्रतिशत विद्यार्थी आउँदा स्कुलको कोरिडोर, शौचालय तथा प्राङ्गणमा भीडभाड हुँदैन । स्कुलमा धेरै स्पेस भए अस्थायी संरचना बनाएर कक्षा कोठा थप्ने । कलेज पनि यसै गरी सञ्चालन गर्ने ।
- क्वारेन्टाइनमा एकै पटक एउटा समूह राख्ने । त्यसमा नयाँ १ जना पनि नथप्ने । बीचमा नयाँ व्यक्ति थपेमा नयाँको संक्रमण अरूलाई सर्न सक्छ । क्वारेन्टाइनमा सुरक्षाकर्मी र स्वास्थ्यकर्मीको व्यवस्था गर्ने ।
- सामान्य समस्यामा अस्पताल नजाने । अस्पतालबाट संक्रमण सर्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । ठूला केही अस्पताललाई रुघाखोकी, ज्वरो तथा कोरोना अस्पतालको रूपमा विकास गर्ने । त्यहाँ कोरोना संक्रमणको परीक्षण, उपचार, भर्ना, आईसीयू तथा भेन्टिलेटरलगायत सबै सुविधाको व्यवस्था गर्ने । अरू अस्पताललाई संक्रमित नबनाउन उच्च सतर्कता कायम गर्ने ।
- कोरोना संक्रमण पोजिटिभ देखिँदैमा अस्पताल भर्ना नगर्ने । होम आइसोलेसन तथा होटल आइसोलेसनको व्यवस्था गर्ने । घरमा वातावरण नभएमा सामुदायिक भवनमा आइसोलेसन केन्द्र बनाउने । संक्रमितमध्ये ९० प्रतिशतलाई सामान्य लक्षण देखिन्छ, नदेखिन पनि सक्छ । संक्रमितलाई ज्वरो, खोकी, पखाला आदि भएमा आफैले कुनकुन औषधि कति मात्रा र समयमा खाने भनेर सूचित गर्ने । संक्रमितमध्ये ९० प्रतिशत अस्पताल नजाने परिस्थिति निर्माण गर्न सकेमा अस्पतालमा भीडभाड हुँदैन । १० प्रतिशत गम्भीर बिरामीलाई कोरोना अस्पतालमा उपचार गर्ने । अस्पताल तथा स्वास्थ्यकर्मी संक्रमित हुने सम्भावना कम हुन्छ । अन्य रोगका बिरामीले सजिलोसँग उपचार पाउँछन् । अस्पतालमा भीड नहोस् भन्नका लागि टेलिफोन वा इन्टरनेटबाट नाम लेखाउने, पालो र समय लिने अनि त्यही समयमा अस्पताल जाने व्यवस्था गर्ने ।
- यस्तो महामारीको बेलामा अस्पताल तथा स्वास्थ्यकर्मीलाई बचाएर राख्नु सरकार एवं नागरिकको दायित्व हो । तसर्थ अस्पतालमा भीड कम गर्ने, चिकित्सक/नर्स/अन्य स्वास्थ्यकर्मी तथा सफाइकर्मीलाई ७ दिन काम गर्ने, १४ दिन आफ्नो घरमा वा नजिकको होटलमा बस्ने प्रबन्ध मिलाउने । यसो गर्दा धेरै स्वास्थ्यकर्मीलाई एकै पटक संक्रमण भएर अस्पताल बन्द गर्ने अवस्था आउँदैन ।
- एम्बुलेन्सलाई हरेक बिरामी बोक्नुपूर्व संक्रमणरहित बनाउने ।
- क्लिनिकको साटो टेलिमेडिसिनलाई प्रबर्द्धन गर्ने ।
- निजी अस्पताललाई सरकारी अस्पताल सरह सेवा प्रभाव गर्ने अनिवार्य व्यवस्था मिलाउने ।
- निजी क्लिनिक, पोलिक्लिनिक तथा स्वास्थ्य संस्थामा भेन्टिलेसन, भौतिक दूरी, पीपीई, सरसफाइ आदिको मापदण्ड बनाएर रिफर्म गर्ने ।
- फ्यान तथा एसीको कम प्रयोग गर्ने । अस्पताल, कार्यालय, रेस्टुरेन्ट तथा होटलमा फ्यान तथा एसीको हावा मानिसको विपरीत दिशामा फ्याँक्ने व्यवस्था मिलाउने ।
- समूहमा बस्ने, सँगै खाना खाने, सहकार्य गर्ने समूह जस्तै : सेना, प्रहरी, स्वास्थ्यकर्मीलाई संक्रमण नहोस् भनेर रणनीति बनाउने ।
- अन्य व्यापारिक पसल सुचारु गर्ने । ठूला स्टोरमा भौतिक दूरी र भित्र रहने अधिकतम छोटो समय लागू गर्ने ।
- मन्दिर, गुम्बा, मस्जिद, चर्च तथा अन्य धार्मिक तथा सांस्कृतिक स्थानमा कडा रूपमा भौतिक दूरी लागू गराउने ।
- भोजभतेर बन्द गर्ने ।
- हिमाली जिल्लाको लकडाउन पूर्ण हटाउने ।
- अध्ययनका लागि सुरक्षित देशमा जान पाउने अवसरबाट विद्यार्थीलाई बन्चित नगर्न राज्यले सहजीकरण गर्ने ।
- रेडियो, टेलिभिजन, पत्रिका आदि सञ्चार माध्यमबाट सुरक्षा तथा रोकथामका प्रभावकारी कार्यक्रम, विज्ञापन प्रचार प्रसार गर्ने ।
- भोकमरी र भिखमरीबाट बच्नका लागि किसानलाई तुरुन्तै बिउ, मल, प्रविधि, राहत, कृषि बीमा, बजारीकरण आदिको व्यवस्था गर्ने । खेतीपाती गर्दा सामाजिक दूरी अपनाउन त्यति गाह्रो छैन ।
- हजारौँ भ्यान, ट्रक आदिलाई कृषि एम्बुलेन्सको अनुमति दिएर गाउँगाउँमा उत्पादित अन्न, दलहन, तरकारी, फलफूल, दुग्ध पदार्थ, अण्डा तथा पशुपक्षीलाई बजारीकरण गर्ने ।
- विदेशमा रहेका नेपालीलाई परामर्श प्रदान गर्न जनस्वास्थ्य सहचारीको व्यवस्था गर्ने । रोजगारी गुमेका नेपालीलाई स्वदेश ल्याएर क्वारेन्टाइनमा राख्ने । संक्रमणरहित भएपछि आफ्नो थातथलोमा बिउ, मल तथा सहुलियत ऋण दिएर पुन:स्थापित गर्ने ।
- यो २ वर्षका लागि अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन प्रबद्धृन नगर्ने । आन्तरिक पर्यटनका लागि सुरक्षित रूपमा प्रबर्द्धन गर्ने ।
- राष्ट्रिय गौरवका आयोजना, हाइड्रोपावर निर्माण आदिलाई भौतिक दूरीसहित सञ्चालन गर्ने ।
- स्वच्छ वातावरणका लागि वायु प्रदूषण, धुलो आदि नियन्त्रण गर्ने । व्यापक वृक्षरोपण गर्ने ।
- र्‍यापिड किट तथा रेमडेजेभिरलगायतका औषधि नेपालमा निर्माण/उत्पादन गर्न प्रोत्साहन गर्ने ।
- भारतबाट सामान सिमानासम्म ल्याउने तथा सिमानाबाट नेपालकै ट्रकमा भित्र्याउने, एक जना चालक र एक जना हेल्परबाहेक अरू आउन नपाउने नियम कडाइका साथ लागू गर्ने ।
- संक्रमित भारतीयहरू नेपाल आउन पूर्णतया बन्देज लगाउनका लागि सीमा गस्ती थप प्रभावकारी बनाउने ।
- संक्रमितलाई घृणा गर्ने परिपाटी अन्त्य गर्न प्रभावकारी कार्यक्रम बनाएर प्रकाशन प्रसारण गर्ने ।

यी उपायलाई व्यापक प्रचार गर्ने, अनुगमन गर्ने, दण्ड तथा प्रोत्साहनको व्यवस्था गर्ने र चरणबद्ध लागू गर्ने हो भने कोरोना संक्रमणलाई छल्दै हाम्रो जनजीवन सुचारु गर्न सकिन्छ ।

...

कोरोना भाइरसको घातक प्रभाव कम छ । एक जना व्यक्तिले धेरै व्यक्तिलाई सार्न सक्दैन । संक्रमितसँग छुँदैमा, छोटो कुराकानी गर्दैमा, संक्रमित बसेको ठाउँमा बस्दैमा कोरोना संक्रमण सर्छ भन्ने छैन । भाइरसको संख्या र एक्सपोजर समय धेरै भएमा मात्र सर्न सक्छ । त्यस्तै. सिङ्गापुरको नेसनल सेन्टर अफ इन्फेक्सियस डिजिज एण्ड एकेडेमी अफ मेडिसिनको संयुक्त अध्ययनले बताएको छ कि संक्रमण भएको ११ दिनसम्म रोग सार्न सक्ने क्षमता हुन्छ । १२ दिनपछि परीक्षणमा पोजिटिभ देखिए पनि रोग सार्न नसक्ने उक्त अनुसन्धानले बताएको छ ।

अनुहारतिर फर्केर खोकेमा, हाच्छ्युँ गरेमा वा चिच्याएमा सर्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । अन्यथा सर्ने सम्भावना कम हुन्छ । त्यस्तै, वासिङ्गटन पोस्टले जनाएअनुसार खाद्य पदार्थ तथा सतहबाट रोग सर्ने सम्भावना निकै कम हुन्छ । वासिङ्गटन पोस्टले लेखेको छ, 'कोरोना भाइरस मान्छेबाट मान्छेमा सर्ने भएकाले भौतिक दूरी कायम गर्दा धेरै सुरक्षित भइन्छ । विभिन्न निकायका अलग अलग उद्देश्य हुन सक्छन् । तसर्थ भयानक र नकारात्मक सूचना आउँदैमा भयातुर हुनु जरुरी छैन ।'

त्यस्तै, संक्रमित र मृतकको संख्या बढ्दै जाँदा हामी डराउनुहुँदैन । विश्वभर यो संख्या बढिरहेको परिप्रेक्ष्यमा हामी पनि मानसिक रूपमा तयार हुनुपर्छ । हामीले उच्च स्तरको सुरक्षा अभ्यास गर्‍यौँ भने कोरोना भाइरससँगै आफ्नो जीवनचर्या सञ्चालन गर्न सक्छौँ । रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउनका लागि हाम्रो आहार, बिहार, आचार र व्यवहार स्वस्थ हुनु जरुरी छ । सरकारले पीसीआर परीक्षणको दायरा बढाएर संक्रमितलाई चामलमा बियाँ खोजेझैँ खोज्ने, आइसोलेसनमा राख्ने र गुणस्तरीय उपचार गर्ने काम निरन्तर अघिं बढाउनुपर्छ ।

अब आफैँ भन्नुहोस्, खोप नआउने बेलासम्म परिवार नियोजनको ‘एब्स्टिनेन्स‘ विधि अपनाउने कि अस्थायी साधन तथा उपाय अलम्बन गर्ने ?

(जनस्वास्थ्यविज्ञ डा. पाण्डेको फेसबुकबाट)

प्रकाशित मिति: बुधबार, जेठ १४, २०७७ ११:४२