जनताको बहुदलीय जनवादको जगमा समृद्धिको यात्रा

A+ A A-

सन् १९२९ मा संसारभर आर्थिक मन्दी आयो । पूर्तिले मागको सिर्जना गर्छ भन्ने सयौँ वर्षअघिदेखिको शास्त्रीय मान्यताले काम गर्न छोडेको थियो । पछि जेएम किन्सले सन् १९३६ मा सरकारको प्रभावकारी उपस्थितिले मात्र अर्थतन्त्र चलायमान हुन सक्छ भन्ने नयाँ सिद्धान्त प्रतिपादन गरे ।

त्यही समयमा कम्युनिस्ट पार्टी र सरकारहरूमा महामन्दीको सुरूवात भइरहको थियो । विशाल सोभियत युनियनको विघटन, पूर्वी युरोपमा कम्युनिस्ट पार्टीका सत्ता ढले तथा दक्षिण अमेरिका र एसियामा (चीन र उत्तर कोरियाबाहेक) कम्युनिस्ट पार्टीलाई टिक्न कठिन भइरहेको थियो ।

तत्कालीन नेकपा (एमाले) को पाँचौँ महाधिवेशनमा मदन भण्डारीले कम्युनिस्ट पार्टीले पनि शान्तिपूर्ण तवरले जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्न सकिन्छ भन्ने नवीनतम विचार/सिद्धान्तको प्रतिपादन गरे जसको नाम हो जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) ।

सशस्त्र क्रान्तिबाट मात्र सत्ता प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने मान्यताभन्दा फरक विचारको प्रतिपादन नेपालमा भयो । विश्वभरि रक्षात्मक अवस्थामा पुगेको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई पुनः चलायमान बनायो जनताको वहुदलीय जनवादले ।

कम्युनिस्ट पार्टीले हरेक निकाय र क्षेत्रमा प्रतिस्प्रर्धाबाट श्रेष्ठता हासिल गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता यस सिद्धान्तमा प्रमुखताका साथ अघि सारिएको छ । आज पनि संसारका हरेक निकायहरू आफूलाई अब्बल बनाउन दिनरात मरिमेटेर लागेका छन् । प्रतिस्पर्धाबाट अब्बल हुँदै आफूलाई सबैको प्रिय बनाउन लागेका छन् ।

जननेता मदन भण्डारीले पार्टीको लोकतन्त्रीकरण गरे र केन्द्रीयता बढी हावी हुने कम्युनिस्ट पार्टीहरूमा जनवादको प्रयोगमा व्यापकता सिर्जना गरे ।

रूसको अक्टोबर क्रान्तिपछि संसारमा कम्युनिस्ट पार्टीहरूको लेनिनवादी संगठनात्मक विधिको प्रयोग गर्न थालियो, जहाँ स्थानीय स्तरको इकाई कमटीदेखि स्थायी कमिटीसम्म माथिल्लो कमिटीको मातहतमा तल्लो कमिटी रहने र उसैको निर्देशनमा चल्ने विधिको विकास भयो ।

इकाइ कमिटीले गाउँ कमिटीको निर्देशन मान्नुपर्ने, गाउँ कमिटीले क्षेत्रीय कमिटीको निर्देशन कुर्नुपर्ने, क्षेत्रीय कमिटीले जिल्ला कमीटीको निर्देशन चल्नुपर्ने, जिल्ला कमिटी केन्द्रीय कमिटीको निर्देशनमा चल्नुपर्ने, केन्द्रीय कमिटी पोलिटब्यूरोको निर्देशनमा चल्नुपर्ने, पोलिटब्यूरोले स्थायी कमिटीको र स्थायी कमिटीले पार्टी महासचिवको निर्देशन कुर्नुपर्ने मान्यता स्थापित थिए ।

समग्र पार्टी एक व्यक्तिले जसो भन्छ, त्यही हुनुपर्ने वा चल्नुपर्ने र तल्लो कमिटी माथिल्लो कमिटीमा निर्भर रहनुपर्ने विधि र प्रक्रियाले मात्रै पनि क्रान्तिको ठोस निष्कर्ष ननिस्कन सक्छ ।

त्यसो भएकाले पनि कम्युनिस्ट पार्टी झनै लोकतान्त्रिक र सामूहिक छलफलका आधारमा निर्णय गर्नुपर्ने हुन्छ । यस्तै, विधिको प्रयोग जनताको वहुदलीय जनवादमा उल्लेख छ ।

लोकतन्त्रीकरणको नयाँ अध्याय पार्टीभित्र व्यवस्थित बनाउँदै पार्टी सञ्चालन सामूहिक नेतृत्वमा सञ्चालन गर्नुपर्छ र त्यसका निम्ति पार्टीभित्र बहुपदीय प्रणाली व्यवस्था गर्नुपर्ने तत्कालीन एमालेको सातौँ महाधिवेशनदेखि नै कमरेड केपी ओलीले उठाउँदै आउनुभयो ।

त्यसको कार्यान्वयन पार्टीले आठौँ महाधिवेशनमा बहुपदीय प्रणाली र पार्टीको केन्द्रीय कमिटी महाधिवेशन प्रतिनिधिबाट प्रत्यक्ष निर्वाचित गराउने विधिको सफलतापूर्वक लागू गर्‍यो । यो विधिमार्फत पार्टी महाधिवेशन गर्ने तत्कालीन एमाले दक्षिण एसियामा नै पहिलो पार्टी बन्यो र पछि लत्कालीन नेकपा माओवादीले समेत बहुपदीय व्यवस्था पार्टीभित्र लागू गर्‍यो ।

यसरी लोकतन्त्रीकरणले पार्टीका तल्ला कार्यकर्तासँग अन्तरघुलन र समन्वय गर्ने व्यवहारहरूको विकास हुँदै गयो । साथै, नेता कार्यकर्ताहरू जनतासँग यसरी जोडिँदै गए, जसले गर्दा विश्वका लागि नै नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन नमुनाको रूपमा स्थापित हुन सफल भयो ।

लोकतान्त्रिक हुनु भनेको नै जनतासँग जोडिएका हरेक निकाय र क्षेत्रमा पारदर्शिता र जवाफदेहितालाई आत्मसात् गर्दै उत्कृष्ट नेतृत्व हासिल गर्नु हो, जुन कुराको अगुवाइ वर्तमान सरकार र यसको नेतृत्वले गरिरहेको छ ।

जनताको वहुदलीय जनवादले यस्तो उत्कृष्टता हासिल गर्नका लागि पनि राज्यको शक्ति पृथकीकरणको सिद्धान्तलाई आत्मासात गर्नुपर्छ भन्छ, न कि सबै निकाय कम्युनिस्ट पार्टीको मातहतमा राख्नुपर्ने परम्परागत मान्यताको खिलाफ होस् ।

संविधानको सर्वाेच्चता, बहुलवादी खुला समाज, मानवअधिकारको रक्षा, बहुदलीय प्रतिस्पर्धाको प्रणाली, आवधिक निर्वाचन, बहुमतको सरकार र अल्पमतको विपक्ष, कानुनको शासन तथा जनताको जनवादी व्यवस्थाको सुदृढीकरणजस्ता कुराहरू जनताको बहुदलीय जनवादका विशेषता हुन् ।

जबजले क्रान्तिको नाममा हुने व्यक्ति हत्यालाई कहिल्यै स्वीकार गर्दैन । मानिसले स्वतन्त्र रूपमा बाँच्न पाउने अधिकारको पक्षपोषण गर्छ र फरक विचारको पनि सम्मान गर्ने बहुलवादी समाजको परिकल्पना जबजको सबैभन्दा सुन्दर पक्ष हो ।

समाजवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्न शान्तिपूर्ण जनक्रान्तिमार्फत सम्भव छ भन्ने कुरा प्रष्ट मार्गदर्शन जबजले गरेको छ । कमरेड मदन भण्डारीले शान्तिपूर्ण संघर्ष पनि संसदीय र असंसदीय दुवै हुने र संसदीय घेराभित्र रहेर गरिने क्रान्ति संसदीय र संगठित जनबलका आधारमा त्यस घेराबाहिरको संघर्ष असंसदीय हुने भनी व्याख्या गरेका छन् ।

अर्थात् क्रान्ति सम्पन्न गर्नका निम्ति बाटोको हिसाबले वर्ग समन्वय होइन, वर्ग सम्झौता होइन, वर्गसंघर्ष नै मूल र आधारभूत कुरा हो ।

कम्युनिस्ट आन्दोलनमा कम्युनिस्ट पार्टीले सरकार बनाउने वा सरकारमा जाने कार्यनीतिलाई संशोधनवादी, दक्षिणपन्थी र पुँजीवादमा पतन ठान्थे र सरकार बनाउने वा सरकारमा जाने कुराले अधिकतम जनताको हितमा काम गर्दै क्रान्तिको मार्ग तय गर्नुपर्छ । यदि त्यस्तो भएन वा गर्न सकिएन भने सरकारबाट बाहिएर जनसंघर्षमा जानुपर्छ भन्ने मान्यता जनताको वहुदलीय जनवादले भन्छ ।

शान्तिपूर्ण तरिकाबाट पनि समाजवादमा पुग्नका लागि राष्ट्रिय पँुजीको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्दै राष्ट्रिय हित प्रयोग गर्ने र अन्तर्राष्ट्रिय प्रविधिहरूलाई देशमा भित्र्याई स्रोत र साधनको समुचित विकास गर्नुपर्छ भन्ने जबजको मान्यता आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ ।

अहिले राजसंस्थाको अन्त्य भई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापित भएको छ र नेपालमा राजनीतिक रूपले क्रान्ति सम्पन्न भए पनि सामाजिक तथा आर्थिक क्षेत्रमा अझै पुरानै सामन्तवादका छिनाझपटी सोचहरू हावी नै छन् । त्यसको पछिल्लो उदाहरण ‘पिर्के सलामी’लाई लिन सकिन्छ ।

यस्ता आर्थिक–सामाजिक रूपमा अड्किएर बसेका चिन्तनहरूलाई पूर्ण रूपमा खारेज गर्दै समाजवादी यात्रा तय गर्नुपर्ने देखिन्छ । देशमा मौलाउन खोजेको दलाल नोकरशाही पुँजीवाद, वैदेशिक एकाधिकार पुँजीवाद तथा सम्राज्यवादका शोषण, उत्पीडन र प्रभुत्वका सम्पूर्ण आधारहरूलाई अन्त्य गर्दै जनवादी अर्थव्यवस्थाको निर्माण गर्ने कुरा जबजमा प्रष्ट उल्लेख छ ।

पुँजीवादी अर्थव्यवस्थामा पुँजीलाई मुख्य रूपमा प्रयोग गरिन्छ । नाफालाई अत्यधिक बनाई केन्द्रीय स्थानमा एकीकृत गर्छन् । पुँजीवादी अर्थव्यवस्थामा पुँजी–वस्तु–पुँजी रहन्छ । जसको अर्थ मुद्राले वस्तु खरिद गर्छ र त्यही वस्तु बिक्री गरी नाफा कमाउँछ । वास्तविक उत्पादन भने गर्दैन ।

आज पनि हाम्रो अर्थव्यवस्था परनिर्भरतामा जेलिइरहेको छ, हाम्रा उत्पादन सम्बन्धहरू नोकरशाही तथा एकाधिकार पुँजीवादको चङ्गुलमा छ । हाम्रा उत्पादनहरू निर्यात हुन थाले वा उत्पादनले बजार प्राप्त गर्न खोज्यो भने अनेक बहाना र कारण सिर्जना गरी त्यसलाई असफल बनाइन्छ ।

त्यसको पछिल्लो उदाहरण पाम आयलको निर्यातमा भारतले गरेको अवरोध तथा अदुवा अलैँचीमा गुणस्तरका नाममा गरेको रोकावटलाई लिन सकिन्छ । त्यस कारणले गर्दा पनि जबजले भनेको जस्तै प्रगतिशील उत्पादन सम्बन्धहरूको सूत्रपात गरेर नयाँ क्रान्तिकारी उत्पादक शक्तिहरूलाई बन्धनमुक्त तथा विकसित पारेर समाजवादतर्फ ढोका उघार्नुपर्छ ।

जनताको बहुदलीय जनवाद यस अर्थमा पनि सिद्धान्तको रूपमा विकसित भयो कि यसमा भएका अन्तर्निहित गुणहरू आफैँमा सशक्त र परिपक्व हुँदै आए । कुनै पनि विचार सिद्धान्त बन्नका लागि मुख्यतयाः यसका अन्तरवस्तुहरू हरेकजसो स्थानमा लागू हुन सक्नुपर्छ भन्ने नै हो ।

जबजले जनतालाई आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक तीनै क्षेत्रमा अधिकारसम्पन्न बनाउने र जनताकै उन्नतिका लागि क्रान्तिका कार्यभार अघि बढाउने सिद्धान्तको विकास भयो । समाजका हरेक क्षेत्रमा जनतासँग प्रत्यक्ष जोडिएर त्यहाँ परिवर्तन र रूपान्तरणका लागि पार्टी लाग्नुपर्छ । यस्ता सकरात्मक सुधार र परिवर्तनले क्रान्तिका निम्ति मात्रात्मक परिवर्तनको परिस्थिति निर्माण गरिरहेको हुन्छ ।

फेरि यस्ता सुधार मात्र गर्ने र शान्तिपूर्ण संसदीय व्यवस्थाबाट समाजवादी यात्रा तय गर्छु भन्ने तर्क फेवियनवादसँग मिल्दोजुल्दो हुन आउँछ । कमरेड मदन भण्डारीले आफ्नो दस्तावेजमा स्पष्टसँग उल्लेख गर्नुभएको छ, ‘पहलकदमी र योग्यताका साथ अघि बढ्ने र जनबलको निर्णायक सङघर्षविना जनताको हातमा राज्यसत्ता ल्याउने क्रान्ति पूरा हुन सम्भव छैन भन्ने सैद्धान्तिक विश्वासका साथ शान्तिपूर्ण संघर्षमा पनि सबै सम्भावित रूपहरूलाई पूर्णतः प्रयोग गर्दै सङ्घर्ष अघि बढाउने कुरामा दृढ भएर लाग्न आह्वान गर्दछौँ ।’

यस अर्थले पनि जबजलाई माक्र्सवादको सिर्जनात्मक प्रयोगका रूपमा लिने गरिन्छ । पार्टीलाई माक्र्सवादी दृष्टिकोणबाट अघि बढाउनुपर्छ जहाँ सर्वहारावादी चिन्तन र दृष्टिकोणयुक्त, अनुशासित र क्रियाशील तथा आदर्शप्रति प्रतिवद्ध, स्वच्छ चरित्र र आचरणप्रति सजग, सक्षम एवम् कुशल, गतिशील तथा जुझारू भएको कम्युनिस्ट पार्टीले मात्र जनताको सच्चा मुक्ति प्राप्त गर्न सक्छ भन्ने मान्यता यस सिद्धान्त छ ।

संसदीय प्रतिस्पर्धामा जाने प्रक्रिया बुर्जुवा पार्टीहरूले पनि गर्छन्, उनीहरू चुनावदेखि चुनावसम्म मात्र हुन्छन् । उनीहरू चुनाव जित्नका लागि हरेक हथकण्डा अपनाउने र जनताप्रति अजवाफदेही हुने गर्दछन् । जबजले जनताको मत मात्रै होइन, उसको सानोभन्दा सानो प्रश्नको जवाफ दिने गर्छ र समस्या समाधान गर्न खोज्छ ।

राष्ट्र र जनताको सरोकारका विषयमा, खास गरी शोषण, उत्पीडन, अन्याय, अत्याचार, भेदभाव र असमानताका विरुद्ध, संघर्षको मैदानमा दृढताका साथ लड्नुपर्छ । अन्याय, अत्याचारको विरोध र त्यसका विरुद्ध जनतालाई परिचालित गर्न नसकिए जनतामा चेतना, जागरण र अत्मविश्वास पैदा गराउन सकिन्न । चेतनशील, जागरुक, संगठित र जुझारू जनताले नै समाजको रूपान्तरण र परिवर्तन गर्न सक्छन् । त्यसैले कम्युनिस्ट पार्टीका लागि सत्ता वा सरकारमा जानु मात्र अन्तिम लक्ष्य होइन । अन्तिम लक्ष्य त जनता र राष्ट्रको मुक्ति र समृद्धि नै हो ।

जनताले गरेको क्रान्तिलाई फेरि अनुमोदन गर्न पनि आवधिक निर्वाचन एउटा उपयुक्त विधि पक्कै हो । उसले आवश्यक महसुस गरेका अधिकारहरू राज्यले पुर्‍याउन सक्नुपर्छ । साथै, समयसँगै बदलिने जनताको आकांक्षालाई बुक्ष्ने तथा जनतासँग जोडिएर जनताको सेवा गर्ने कम्युनिस्ट स्वभाव र चरित्रलाई यसले विधिवत् रूपमा अघि बढाएको छ ।

त्यस कारण हामी दाबीका साथ भन्छौँ जनताको बहुदलीय जनवाद नेपालको विशिष्टतामा आधारित नेपाली क्रान्ति र सामाजिक मुक्तिको आन्दोलनलाई नेतृत्व दिने माक्र्सवादी–लेलिनवादी विचार हो ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ ८, २०७७ १२:३६