मेसिनको दासयात्रातिर हामी पनि

A+ A A-

संसारका अधिकांश देशहरू डिजिटलमा गएको निकै भइसकेको छ । धेरैजसो कर्मचारीहरू अचेल घरबाटै काम गर्छन् । हप्तामा एक दिन गएर कार्यालयमा हाजिर गर्छन् । घरबाट काम गरे पनि उनीहरू अफिसमै भएसरह व्यस्त हुन्छन् । आफ्नै कोठामा ढोका लगाएर कम्प्युटरको स्क्रिनअघि झुकिरहेका हुन्छन् । कामको यति बोझ हुन्छ कि १५ मिनेट ढुक्कले खाजा खाने पनि फुर्सद निकाल्न गाह्रो हुन्छ ।

सुन्दा त रमाइलो लाग्छ- आहा ! क्या मज्जा ! आफ्नै घरमा कोठामा बस्यो, काम गर्‍यो । पैसा पकायो । तर, सोचेजस्तो सजिलो छैन त्यो । जसले काम दिएको हुन्छ, त्यो पनि त्यति लाटो हुँदैन कि यसले घरमा सुतीसुती तलब खानेछ । ऊ स्क्रिनमा भए/ नभएको पनि उतापट्टिकाले देखिरहेको हुन्छ ।

अमेरिकामा रहँदा मेरा धेरै साथीहरू घरबाटै काम गर्थे तर उनी आफ्नै घरमा भए पनि उनको अफिस टाइममा मलाई भेट्ने सुविधा थिएन । पछि पनि उनी धेरै तनावमा हुन्थे । दिनभर काम गर्दा पनि समयमा नसकिएकामा उनी दिक्क मानिरहेका हुन्थे । घर भनेको त आराम गर्ने, सुस्ताउने, परिवारसँग बसेर रमाइलो गर्ने भन्ने थियो उहिले तर अब घर घर रहेन । घर पनि अफिस भयो र अफिस घरसम्मै तनाव दिन आइपुग्यो ।

अब मानिसलाई एकान्त भन्ने कतै रहेन । डिजिटलको जङ्गलमा पसेपछि मानिस बाहिर निस्किन नसक्ने हुँदै गएको छ । अन्यत्रबाट तनाव बोकेर आए पनि घरमा पुगेपछि आराम गर्ने भन्ने कुरै सकिएको छ उता । हामीकहाँ त्यस्तो आइसकेको थिएन ।

विस्तारै आउँछ होला भन्ने थियो तर एकाएक नदीमा आएको बाढी जस्तो कोरोना भाइरसको कारणले हामीले योजना गर्नुभन्दा पहिल्यै त्यो अवस्था आइपुग्यो । अरू त अरू पढाइसमेत अनलाइनबाटै गर्नुपर्ने भयो । विदेशतिर त यसको चलन पनि धेरै पुरानो कुरा थियो ।

तर, उनीहरूलाई त्यहाँसम्म पुग्न सुरैसँगले काम गर्न प्रशस्त समय थियो । हामी त विना योजना नै भिरबाट हामफालेजस्तो अवस्थामा पुग्ने भयौँ । विश्वविद्यालय र शिक्षा मन्त्रालयले अनलाइन पढाउने त भने तर के हाम्रो देशका सबै विद्यार्थीहरूसँग घरघरमा त्यो सुविधा छ ? १ वर्षलाई पुग्ने खाताकलम किन्ने हैसियत नभएका हाम्रा अभिभावकहरूले प्रत्येक छोराछोरीका काखमा ल्यापटप राखिदिन सक्लान् ?

गरिब तथा जेहन्दार विद्यार्थीलाई नि:शुल्क दिन नसक्ने स्कुलहरूले त्यसको व्यवस्था गर्न सक्लान् ? के सरकारले यति धेरै डिजिटल सामग्रीहरू उपलब्ध गराउन सक्ला ?

तर, यो सबै बाध्यता हो । यो बाध्यताले फेरि पनि गरिब र सर्वहाराका छोराछोरीहरू निरक्षर हुने सम्भावना बढेर गयो । कोरोना महामारी त केही कालपछि अवश्य पनि नियन्त्रणमा आउला, आउँछ नै तर यो प्रविधि आतङ्कबाट भाग्ने र जोगिने कुनै उपाय छैन । यो प्रविधिले मानिसको भौतिक क्षमतालाई समाप्त गरिरहेको छ । आज कोरोनाले ल्याएको, कल्पनै नगरेको कठिनाइ जस्तो कुनै कालमा प्रविधिमाथि पनि कुनै महादुर्घटना भयो भने मानिस केही मिनेटमै निसहाय र तथ्याङ्कशून्य हुनपुग्नेछ र फेरि गैँती र झम्पलको संसारको सदस्यता लिन नपुग्ला भन्न सकिन्न ।

मानिसले उत्पन्न गरेका यी प्रविधिको अन्त्य त मानिसकै कुनै खास दुष्ट्याइँले पूरा गर्नेछ । उनीहरूलाई सामान्य लागेको कुरा जुन मेरा लागि अकल्पनीय थियो । सन् २००९ मा जर्मनी पुग्दा पहिलो पल्ट त्यहाँ हामीले ट्याक्सीमा कुनै यन्त्र देख्यौँ, जसले बाटो बताइरहेको थियो । अब दायाँ जा, बायाँ जा, अघि जा, भनिरहेको थियो र ड्राइभर त्यसैको भनाइ मान्दै स्टेयरिङ घुमाइरहन्थ्यो । जर्मनीको त्यो पहिलो ट्याक्सी यात्रा थियो बर्लिन शहरबाट त्यस्तै २०-२५ माइलजति पर ओरानियनवर्गमा रहेको ग्यासचेम्बरतिरको । आफूले बाटो देखिरहनुपर्दो रहेनछ ।

त्यस मिसिनले भनेको मान्दै गयो भने ढोकामै पुर्‍याइ दिँदोरहेछ । त्यसबेला त्यसको नाम नेभिगेटर भनेका थिए । केही दिनपछि फ्रयाङ्कफर्टबाट फ्रान्सतिर लाग्दा हामीले ४ दिनका लागि लिएको भाडाको जीप आफैँले कुदाएर जानुपर्दा पनि त्यही यन्त्रको प्रयोग गरिएको थियो । हामी सजिलै कतै नअल्मलिई पेरिसस्थित नेपाली राजदूतावासमा पाहुना लाग्न पुगेका थियौँ । यी सबै कुरा मैले मेरो गेस्टापो उपन्यासमा उल्लेख गरेको छु ।

पछि २०१३ मा जब अमेरिका पुगियो, त्यो नेभिगेटरविना त त्यहाँ सास पनि नफेरिने रहेछन् । भनिन्छ, अमेरिकामा यति बाटा छन्, जसलाई सिधा बनायो भने त्यसले पृथ्वीलाई ५ फन्का लगाउन पुग्छ रे ! त्यस्ता बाटामा जस्तै चलाख मानिसले पनि आफ्नै स्मृतिको भरमा यात्रा गर्न सक्दैन । पछि त म आफैँले पनि त्यही मेसिनका भरमा गाडी कुदाउनुपर्‍यो ।

युरोपको तुलनामा त्यो त झन् तिलस्मीको देश रहेछ । जे छ, सबै कम्प्युटरमा छ । मानिस त मेसिनका इसारामा चल्ने रोबोट थिए । आफ्नो, बुद्धि र सोचले त्यहाँ केही कामै गर्नु नपर्ने । सबै कम्प्युटरको डाटामा चल्नुपर्ने । त्यहाँको डाटा प्रणाली यति सशक्त छ कि कुनै पनि कुरा अदृश्य रहन सक्दैन । कुनै पनि अफिसमा जे काम गर्न गए पनि त्यहाँ आफूले मुखले त्यति बोल्नै पर्दैन ।

अनलाइनबाट सबै कुरा पहिल्यै भरेर अपोइन्टमेन्ट लिएपछि त्यो समयमा पुगेर अगाडि उभिनु मात्र पर्छ, काम फटाफट भइवरी सही गर्न कुनै कागज अगाडि दिइसक्छन् । बहस, विवादको कुरै छैन । त्यो काम गर्ने मान्छेले ग्राहकको मर्का बुझेर भावुक भएर वा घुस खाएर काम मिलाइदेला भन्ने कल्पनै हुन सक्दैन । कम्प्युटरले एक्सेप्ट गरेन भने सक्कियो ।

कुनै व्यक्तिसँग चित्त दुखाउने कुरै छैन । के कारणले काम हुन सकेन त्यो कारण पत्ता लगाएर समाधान नगरी कम्प्युटर हलचल गर्नेवाला छैन । एक प्रकारले सजिलो, निष्पक्ष र छिटोछरितो त छ तर हाम्रोतिरको जस्तो दया, करुणा, भावुकताको त्यहाँ कुनै प्रवेश नै छैन । ती काम गर्ने मानिसहरू पनि भावुक त हुन्छन् तर तिनले आफू केही गर्न सक्दैनन् । लाचार हुन्छन् ।

अमेरिकी ५ वर्षे जीवनका अनुभव त म किताबमै लिएर आउँदै छु । अहिले म यहाँ अचम्भित भएको एउटा सानो सन्दर्भको चर्चा गर्दै छु । २०४८ सालमा मेरो पहिलो किताब बालक हराएको सूचना छाप्न सबैथोक तयार गरेर दिँदा पनि प्रेसलाई ४ महिना लागेको थियो । ट्रेडल मेसिन मानिसले हातले ठेलीठेली चलाउँथे । कम्पोजिटरले एक-एक अक्षर, एकार, उकार, चन्द्रबिन्दु आदि औँलाले टिप्दै जोड्दै मिलाउँथे । पहिला त कम्पोज गर्नै धेरै समय लाग्थ्यो । त्यसपछि प्रुफ हेर्नु र बिग्रिएको हिज्जेलाई फेरि पहिला मिलाएकोबाट एउटा झिकेर अर्को हाल्नुपर्थ्यो । त्यसो गर्नै पनि निकै दिन लाग्थ्यो ।

मोटो किताब थियो भने त ६ महिनापूर्व निस्किने कल्पनै हुँदैनथ्यो । कम्पोज सकेपछि छाप्ने अर्को मेसिन मेन हुन्थ्यो । ऊ बिरामी भयो भने, रिसायो भने, बिदामा बस्यो भने, बीचैमा मेसिनको कुनै पुर्जा खुस्कियो भने त कुरै सकियो । किताब लेख्नु त्यति गाह्रो थिएन, जति गारो थियो त्यसलाई छापेर प्रेसबाट बाहिर निकाल्न । अब बजारमा पुर्‍याउनेको त कुरै नगरौँ किनभने त्यसको समस्या त आज पनि करिबकरिब उस्तै छ । यता, काठमाडौंतिर फाट्टफुट्ट कम्प्युटरबाट टाइप गरेका किताब र पत्रपत्रिकाहरू निस्किन थालेका थिए ।

२०५० सालमा होला, बिर्तामोडमा एउटा अफसेट प्रेस पुग्यो । त्यही प्रेसको कम्प्युटरमा मैले लीलालेखन र सीके प्रसाईंका बिचारहरू नामक २ पुस्तकहरू टाइप गराएँ र काठमाडौंमा छपाएँ । यी किताब छाप्न बालक हराएको सूचना र विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका उपन्यासहरू छाप्दाजति समय लागेन । तैपनि टाइप गर्ने र प्रुफ हेर्ने कामले पनि निकै समय लिएको थियो । त्यसपछिका किताबहरू छाप्न लाग्ने समय दिनदिनै छोटिदै गए ।

तेस्रो आयाम र बैरागी काइँला भन्ने किताब त प्रेसमा दिएको ४ दिनमै मैले विमोचन गराएको थिएँ । अमेरिका पुगेपछि एउटा किताबचाहिँ अनुवाद गराएर यहीँबाट छपाउनु पर्‍यो भन्ने रहर जागेर आयो । २ वर्ष लगाएर महेश पौड्यालले त्यसलाई अनुवाद पनि गरिदिए । तर, अब अमेरिकामा किताब कसरी छपाउने, प्रेससम्म कसरी पुग्ने भन्ने समस्या थियो । त्यहाँका केही अनुभवीहरूसँग पनि अमेरिकामा पुस्तक कसरी छापिन्छ भन्ने थाहा रहेनछ । अनलाइनबाट खोज्दै जाँदा कुरो बुझिँदै गयो ।

अमेरिकामा २ खालका प्रेस हुँदा रहेछन् (क) ट्रेडिसनल पब्लिकेसन (ख) सेल्फ पब्लिकेसन । ट्रेडिसनल पब्लिकेसनले चर्चित र स्थापित लेखकका कृति मात्र छाप्दो रहेछ । सेल्फ पब्लिकेसनले पैसा लिएर छापिदिने र बिक्री वितरण गरिदिँदो रहेछ । मैले जाने दोस्रो बाटो थियो । अनलाइनबाटै म एक्सएलाईबीआराईएस पब्लिकेसनको सम्पर्कमा पुगेँ । हामी बस्थ्यौँ भर्जिनियामा, त्यो प्रेस थियो इन्डियानामा । ईमेल र फोनबाट कुरा हुन्थे ।

प्रेसको मार्केटिङ हेर्ने मारिया भन्ने एक महिलासँग निरन्तर कुरा हुँदै गयो । ईमेलबाटै सम्झौता गरियो । फोनकै भरमा पहिलो किस्ता पैसा पनि बुझाइयो । ईमेलमार्फत् किताब पठाएपछि उनीहरूले १ हजार १ सय ९ डलर खर्च लाग्ने बताएका थिए । ३ किस्तामा भुक्तानी गर्नुपर्ने । अन्तिम किस्ता पुस्तक सार्वजनिक हुनुभन्दा १ दिनअघिसम्ममा बुझाइसक्नुपर्ने थियो । सबै प्रक्रिया पूरा गर्न १५ दिनजति लाग्यो ।

त्यसपछि उनीहरूले किस्ताकिस्तामा भएका कामहरूको जानकारी गराउँदै गए र प्रत्येक कामको लागि नयाँ सम्झौतामा सही गर्दै जानुपर्थ्यो । मेरो किताबसम्बन्धी काम गर्नेहरूमध्ये कभरको काम गर्नेले दक्षिण कोरियाबाट फोन गर्थ्यो, लेआउट गर्नेले फिलिपिन्सबाट फोन गर्थ्यो । पेज सेटिङ गर्नेले इन्डोनेसियाबाट फोन गर्थ्यो । कहिले त हामीलाई शंका पनि लाग्थ्यो- मोराहरूले ठेगेका त छैनन् ! तर, हामीले फोन गर्दा मारियाले फोन उठाइरहन्थिन् ।

ठीक २ महिनापछि किताबको ईबुक भर्सन संसारभरका ३ हजार अनलाइनबाट सार्वजनिक भयो । त्यसको १ हप्तापछि हुलाकबाट लेखकप्रति ५ वटा किताब, ७ वटा पुस्तकको कभरको पोस्टर, ५० वटा कभरको पोस्टकार्ड र १ सयवटा त्यसैको भिजिटिङ कार्ड आयो । बाँकी उसैले प्रचार गर्ने, आफूले पनि गर्नुपर्ने भयो । मागअनुसार हार्डकपी छापेर सम्बन्धित ठेगानामा पठाउँदा रहेछन् । किताब केकति बिक्दै छ भन्ने उसले दिएको अथर साइटबाट थाहा पाइन्थ्यो । तर, मैले

अहिलेसम्म पनि यो थाहा पाएको छैन, वास्तवमा मेरो किताब छापिनचाहिँ कहाँ छापियो होला ! किताब प्रचारमा आएपछि मैले आफैँ लेखक छुटमा किताब मगाएर पनि बेचेँ । विभिन्न अनलाइनहरूमा फरक फरक मूल्यमा ईबुक र हार्डकभरहरू बिक्रीमा देखिन्छन् । युरोपको लग्जम्बर्गका केही साथीहरूले फोन गरेर मसँग किताबहरू मागे । मैले भनेँ- किताब त त्यही प्रेसले बेच्छ । उसैसँग मगाउनुपर्छ, म ठेगाना दिन्छु ।

उनीहरूले भने- उसले दिने छुट दाइले नै राख्नु, हामीलाई ६० वटा किताब पठाइदिनुहोला । अनि एकमुस्ट ६० किताबको रकम युरोपबाट आयो । मैले प्रेसलाई फोन गरेर पुस्तक पुग्नुपर्ने ठेगाना र मैले पाउनुपर्ने छुट रकम कटाई बाँकी पैसा पठाइदिएँ । मैले सोचेको थिएँ- यिनीहरूले इन्डियानामा छापेर पानीजहाज वा हवाईजहाज जेमा पठाए पनि छिट्टोमा २ हप्ता त पक्कै लाग्ला । तर, म त्यतिबेला छक्क परेँ, जब चौथो दिनमा साथीहरूले युरोपमा किताब पाए ।

मैले छक्क परेर सोधेँ- उनीहरूले त युरोपको लागि बेलायतमै छापेर पुर्‍याउँदा रहेछन् । अस्ट्रेलियाको त्यतै, जापानमा त्यतै छापेर पुर्‍याउँदा रहेछन् । त्यो सुनेर म त ट्वाँ परेँ अनि मैले बालक हराएको सूचना छापेदेखिका कुराहरू सम्झिएँ ।

अनलाइन छपाइ र व्यापारको यो संसार धेरै पुरानो भइसकेछ उता । यता पनि हामीले त्यही बाटो नसमाती धर छैन अब । अब हामी सुविधा सँगसँगै मेसिनको दास हुने यात्रातिरै छौँ र त्यहाँ पुग्ने फास्ट ट्रयाक कोरोनाले खनिदिँदै छ । हामीले पुग्ने पनि त्यतै हो र एक दिन विकसित मुलुकका मानिसहरूसँगै हामी पनि मेसिनका दास नभई छाड्दैनौँ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख २७, २०७७ १४:०६