कोरोना कहर : स्थानीय रेडियो स्टेसनहरू के गर्दै छन्, के गर्न जरुरी छ ?

A+ A A-

अहिले हाम्रो देश नेपाललगायत विश्वका २०७ वटा मुलुक कोरोना भाइरसका कारण आक्रान्त छ । कोभिड १९ को महामारीले विश्वका शक्तिशाली मानिएका र भनिएका देशहरू पनि लरखराएका छन् । अहिले विश्वका सबै देश आफ्ना नागरिकहरूलाई कसरी यो महामारीबाट जोगाउने र क्षति कमभन्दा कम बनाउनतर्फ लाग्ने भनेर योजनाहरू बनाइरहेका छन् । विश्वका अधिकांश देशहरू लकडाउनको अवस्थामा छन् । अधिकांश शक्तिशाली राष्ट्रहरूमा समेत आर्थिक गतिविधि ठप्पप्रायः छ । यस अवस्थामा विश्वको जनसंख्याको दुईतिहाइभन्दा बढी मानिसहरू घरभित्र छन् ।

नेपालमा पनि कोभिड १९ को प्रकोप निणन्त्रण तथा रोकथाम गर्न सरकारले अघिल्लो वर्षको ११ चैतदेखि लकडाउन सुरु गरेको हो । जुन यो लेख तयार पार्दाको बखतसम्म पनि जारी छ । यो लेख तयार पार्दा नेपालमा लकडाउन भएको ४१औँ दिन पुगेको छ भने संक्रमितको संख्या ५९ जना पुगेको छ । कुल संक्रमितमध्ये १६ जना निको भएर घर फर्किएका छन् ।

विश्वमा ३४ लाख २२ हजार २ सय ९१ मानिसहरू संक्रमित छन् भने तीमध्ये यो लेख तयार पार्दासम्म झण्डै २ लाख ४५ हजार जनाको मृत्यु भइसकेको छ । संक्रमितहरूमध्ये १० लाख ९३ हजार १ सय १५ जना निको भएका छन् । यो तथ्यांक हेर्दा लाग्छ महामारी तत्काल रोकिनेवाला छैन र यसले धेरै समय विश्वलाई आक्रान्त पार्ने निश्चित छ ।

यस्तो बेलामा सञ्चारमाध्ययमको भूमिका निकै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । सञ्चारकर्मीहरूको भूमिका यो बेलामा महत्त्वपूर्ण हुन्छ । उनीहरूले गर्ने हरेक क्रियाकलाप यो बेलामा निकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यो लेखमा चाहिँ पंक्तिकारले नेपालको सन्दर्भमा यो महामारीका बेला रेडियो स्टेसनहरूको भूमिका कस्तो हुनुपर्दछ र यस्तो बेलामा उनीहरूलाई आइपर्न सक्ने चुनौती त्यसलाई समाधान गर्दै कसरी रेडियो प्रसारणलाई यस्तो महामारीका बेलामा उपयोगी बनाउन सकिन्छ भन्ने विषयमा चर्चा गरेको छ ।

नेपालमा एफएम प्रणालीमा रेडियो प्रसारण सुरु भएपछि सर्वसाधारणको पहुँचमा सहज रूपमा रेडियोको प्रसारण पुगेको हो । आजको मितिमा पनि सञ्चारका माध्ययमहरूमध्ये रेडियो स्टेसनहरू नै सबैभन्दा बढी लोकप्रिय छन् र रेडियो सबैको पहुँचमा पनि छ । रेडियोमा नागरिकहरूको सहज पहुँच भएका कारण नै रेडियोप्रतिको विश्वास पनि नागरिकहरूमा उतिकै छ । त्यस कारण यस्तो महामारीका बेलामा रेडियो स्टेसनहरूको भूमिका निकै प्रभावकारी मानिन्छ ।

नेपालमा लकडाउन सुरु भएपछि जुन तवरले ठाउँठाउँमा रहेका जनताको सहज पहुँच भएका रेडियो स्टेसनहरूले भूमिका खेल्नुपर्दथ्यो, त्यस्तो पाइएको छैन । यहाँ सबैलाई त्यसो भन्न खोजिएको होइन, केही रेडियो स्टेसनहरूले अत्यन्तै राम्रा उदाहरणीय काम गरेका पनि छन् । उनीहरूले नागरिकहरूलाई सचेतना गराउने, सचेतनामूलक रेडियो कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने, स्थानीय तहलाई निरन्तर खबरदारी गर्ने काम पनि गरेका छन् । यो प्रशंसनीय छ । तर, अधिकांश रेडियो स्टेसन भने यस्तो बेलामा मात्रै कर्मकाण्डी बनेका छन् ।

केन्द्रीय नेटवर्कबाट प्रसारण भएका समाचार बुलेटिन र कार्यक्रमहरू बजाइदिने अनि आफूचाहिँ हाइसन्चले सुुत्ने प्रवृत्ति स्थानीय रेडियोहरूमा यो महामारीका दौरान देखिएका छन् । लाजगालले केही गरेजस्तो देखिए पनि त्यसमा कुनै प्रभाकारिता छैन । यस्तो हुनुमा थुप्रै अप्ठ्यारा र चुनौतीहरू होलान् । त्यसलाई नकार्न सकिँदैन । तर, यस्तै बेलामा नागरिकहरूले स्थानीय रेडियोको अब्बल भूमिका खोजिरहेका हुन्छन् । स्थानीय रूपमा सञ्चालनमा रहेका एफएम स्टेसनहरूबाट उनीहरू आफ्नै गाउँठाउँका कुराहरू, आफ्नै गाउँठाउँका मान्छेका कुराहरू सुन्न खोजिरहेका हुन्छन् । सरकारका मन्त्रीका कुराभन्दा यस्तो बेलामा स्थानीय नागरिकहरूले गाउँकै आफ्नै ठाउँकै रेडियोबाट बजेका शिक्षकका कुरा, स्वास्थ्यकर्मीका कुरा विशेष ध्यान दिएर सुन्छन् र त्यसैलाई पत्याउँछन् र अंगिकार गर्छन् पनि । त्यसकारण यो बेलामा स्थानीय रूपमा खुलेका रेडियोहरूको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

अहिले यो महामारीका सन्दर्भमा विश्वभरि स्थानीय रूपमा खुलेका रेडियोहरूको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ ? उनीहरूको उत्पादन यो बेला कस्तो हुनुपर्छ ? प्रसारणको शैली कस्तो हुनुपर्छ ? भन्ने विषयमा व्यापक बहस चलिरहेको छ । तर, दुःखका साथ भन्नुपर्छ हाम्रा स्थानीय रेडियो सञ्चालकहरू यी कुराहरूबाट बेखबर छन् । उनीहरू उही पुरानै शैलीमा रमाइरहेका छन् । उही काठमाडौंमा नेटवर्कले तयार पार्दिएको समाचार र कार्यक्रम बजाएर आफ्नो दायित्व र कर्तव्य पूरा गरेको मानिरहेका छन् । तर, त्यो आत्मरति मात्र हो । यस्तो बेलामा आफ्ना स्रोताहरूलाई अपनत्व महसुस गराउन नसक्नु भनेको कमजोरी हो । बाधा व्यवधान र कठिनाइ छ भन्दैमा रेडियो स्टेसनले पूरा गर्ने आफ्नो दायित्वबाट पछि हट्न पाइँदैन, हुँदैन ।

हाम्रो देशमा सामुदायिक र व्यावसायिक भनेर रेडियोलाई दुई प्रकारले हेर्ने गरिन्छ । ती सामुदायिक भनिने र व्यावसायिक भनिने सबै रेडियो स्टेसनहरूको छाता संस्था पनि छ । सामुदायिक रेडियोहरूका लागि अकोराव र व्यावसायिक रेडियोहरूका लागि वान, तर रेडियोको प्रकार जे भए पनि यो बेलामा सबैले समुदायकै लागि काम गर्ने हो । व्यावसायिक रेडियोले म व्यावसायिक हुँ, त्यस कारण जोखिम मोल्दिनँ बन्द गरेर बस्छु भन्न पाउँदैन, मिल्दैन । यस कारण यस्तो बेलामा रेडियो स्टेसनहरू जति संवेदनशील भएर काम गर्नुपर्ने हो, त्यो देखिएको छैन । कतिपय अवस्थामा सिधा काठमाडौंमा तयार भएका नेटवर्क बजाउने बाँकी आफू तातो भुत्लो केही नगरी बस्ने रेडियो स्टेसन पनि भेटिएका छन् ।

यो लेख लेख्नुपूर्व मैले करिब एक दर्जन जिल्लाका रेडियो सञ्चालक साथीहरूलाई प्रतिनिधिमूलक रूपमा फोन गरेर सोधेँ, तर उहाँहरूको ह्या सिङ्गो देश लागिरहेको छ, हामी मात्र के नै गर्न सक्छाैँ र भन्ने आशयको उत्तर आयो । यो भनेको स्थानीय रेडियो स्टेसनहरूका लागि राम्रो संकेत होइन । यसले भोलि रेडियोको लोकप्रियतामा ठूलो असर पुर्‍याउन सक्दछ, त्यसतर्फ चनाखो हुन आवश्यक छ । एउटा उदाहरण भनौँ, साबुनपानीले हात धोऔँ, मास्क लाऔँ भन्ने कुरा काठमाडौंको कुनै मान्छेले भनेको भन्दा आफ्नै गाउँठाउँको सधैँ देखिइरहने मान्छेले रेडियोबाट भन्यो भने त्यो बढी प्रभावकारी हुन्छ । यो नै हो स्थानीय रेडियोहरूको विशेषता । त्यस कारण यो महामारीका बेलामा ‘ह्या भैगो सकिएन’ भनेर लत्तो छोडियो भने त्यो प्रत्युत्पादक हुन्छ ।

अब कुरा आउला स्रोतसाधन, जनशक्ति, लकडाउन, पारिश्रमिकका । तर, यसो भनेर यो महामारीका बेलामा उम्कन मिल्दैन, पाइदैन । किन भने यस्तो बेलामा जनतालाई निरन्तर साथ दिनु स्थानीय रेडियोको कर्तव्य हो । यो कर्तव्यबाट पछि हट्न मिल्दैन । भएका अप्ठ्यारा र चुनौतीहरूको सामना गरेर भए पनि यो बेलामा रेडियो सामग्रीहरूको गुणस्तरमा कमी गर्न पाइँदैन । अझ यस्तो बेलामा त साविकभन्दा बढी खट्नुपर्छ । यसका लागि सुरक्षाका सबै उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्ने कुरामा विशेष ख्याल पनि दिन आवश्यक छ ।

रेडियोहरूका छाता संस्थाहरूको पनि यो बेलामा रेडियो स्टेसनहरूलाई गर्ने सपोर्टमा खासै केही गरेको देखिँदैन । महामारीकै कारण प्रसारण गर्न नसक्ने वा आंशिक प्रसारण गर्न पर्ने वा अन्य समस्याहरू छन् भने त्यसको समाधान गर्न छाता संस्थाले पहल गर्नपथ्र्यो । तर, छाता संस्था भएको अनुभव यो बेलामा रेडियो स्टेसनहरूले गरेका छैनन् । यो अर्को दुर्भाग्य हो ।

स्थानीय रेडियोको अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो भनेको स्थानीय भाषामा प्रसारण हो । स्थानीय समुदायले बोल्ने भाषामा यो महामारीका बेलामा सन्देशहरू, सूचनाहरू, समाचारहरू, कार्यक्रमहरू दिन सकियो भने त्यो निकै प्रभावकारी हुन्छ । के हामीले यसो गरिरहेका छौँ त ? हामीले गरिरहेका छौँ भने पनि पत्याउने प्रशस्त आधार छैन । किनभने अहिले यो संकटका बेलामा अधिकांश स्थानीय रूपमा खुलेका रेडियो स्टेसनहरू काठमाडौंका नेटवर्कका रिले स्टेसन मात्र भएका छन् । यो सत्य कुरा हो । यस्तो बेलामा हामीले स्थानीय स्तरमा बोल्ने भाषाहरूमा सूचना सन्देशहरू समाचारहरू प्रसारण गर्न जरुरी छ । यसले स्रोताहरूमा अपनत्व महसुस गराउँदछ र त्यसको प्रभाव उनीहरूमा पर्दछ । यसले बल्ल हामीले गरेको प्रसारणको अर्थ हुन्छ ।

हामीले अहिले संकट आयो भन्दै कर्मचारी कटौती गरेर समाचार बुलेटिनहरू घटाएका छौँ तर यसको ठीक विपरीत यस्तो अवस्थामा समचार बुलेटिनको संख्या बढाउन आवश्यक छ । किनकि धेरैभन्दा धेरै जानकारी ती बुलेटिनमार्फत दिन आवश्यक हुन्छ । यस्तो अवस्थामा अरु विषयवस्तुहरू कम प्राथमिकतामा पर्ने भएकाले कोरोना भाइरससँग समबन्धित रेडियो सामग्रीहरूलाई बढी स्थान दिई प्रमुख प्राथमिकताका साथ प्रसारण गर्न आवश्यक छ । के हामी यो गरिरहेका छौँ, रेडियो सञ्चालक, व्यवस्थापक र रेडियोकर्मीहरूले यो बेला गम्भीर भएर सोचौँ । यो निकै संवेदनशील बेला हो ।

अब रेडियोकर्म गरिरहँदा कसरी सुरक्षित हुन सकिन्छ त भन्ने विषयमा कुरा गरौँ ? रेडियोकर्मीहरूका लागि पनि यो महामारी अरु महामारी जति सजिलो छैन । सुरुमा आफू जोगिँदै अरुलाई सचेत बनाउनुपर्ने बाध्यात्मक परिस्थिति छ । यस्तो अवस्थामा स्वयम् रेडियोकर्मीहरूले सूचना संकलन र अन्तर्वार्ताहरू सकेसम्म टेलिफोन, इमेल इन्टरनेटबाट नै लिने गराैँ । त्यो सम्भव नभएको अवस्थामा मास्क तथा पञ्जा लगाएर तोकिएको दूरीमा बसी सम्बन्धित पक्षसँग सूचना लिने र प्रसारण गर्ने गरौँ ।

स्टुडियोभित्रको कम्प्युटर, ल्यापटप, मिक्सर तथा रेकर्डरलगायत सामाग्रीहरू प्रयोग गर्दा पञ्जाको प्रयोग गर्ने र स्यानिटाइजर साथमै बोकेर हिँड्ने गरौँ । यसो गर्न सकियो भने आफूलाई जोगाएर सूचना प्रवाह गर्न सजिलो हुन्छ तर त्रासमा रहेर हुन्न रेडियो स्टेसन जानै हुन्न, मलाई पनि कोरोनाको संक्रमण भइहाल्छ कि भनेर रेडियोकर्मी तर्सने बेला होइन यो । आफू सुरक्षित रहँदै आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गरौँ ।

संकटको बेला सही सूचना प्रवाह गरेर नेपालका रेडियोहरूले कैयौँ नागरिकको ज्यान तथा स्वास्थ्य जोगाएको ताजा इतिहास हामीमाझ छर्लङ्ग छ । चाहे जनआन्दोनका बेलामा रेडियोहरूले खेलेको भूमिका होस्, चाहे त्यो २०७२ सालको विनाशकारी भूकम्पको बेला, सूचना सन्देश प्रवाह गरेर किन नहोस्, नेपाली समुदायको अगाडि हाम्रा रेडियोहरू विश्वासिलो सहयोगी साथी बनेका छन् । यो पटक पनि रेडियोहरू चुक्नु हुँदैन । त्यस कारण जोड गरिरहेका छौँ, अझै प्रभावकारी गरौँ । गरेका छैनौँ भने आजैदेखि लागौँ ।

(लेखक बस्ताकोटी विगत १८ वर्षदेखि रेडियोका विभिन्न भूमिकामा रहेर निरन्तर रेडियो कर्ममा संलग्न छन् । हाल उनी नवलपुरको कावासोतीमा रहेको रेडियो मध्यविन्दु एफएमका सञ्चालक समितिका सदस्य हुन् ।)

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख २१, २०७७ १६:३५