कविताका कच्चा पदार्थ र उपकरण

A+ A A-

‘लेखेर मात्रै कविता हुँदैन’, यो पंक्ति कवि मुकुन्दशरण उपाध्यायको यसै शीर्षकको स्फुट कविताबाट उद्धृत गरेको हुँ मैले यहाँ । कविता सौन्दर्यमय भाषिक कला हो अभिव्यक्तिको । संस्कृतका प्राचीन आचार्य भामहले भनेजस्तै शब्द र अर्थको समन्वय र ग्रिसेली प्राचीन आचार्य अरिस्टोटलले भनेजस्तै प्रकृतिको अनुकृति पनि हो कविता ।

यसलाई ललितकलाकै एउटा प्रभेदका रूपमा लिइन्छ । कविता भाव गुम्फित हुन्छ अक्षरहरूमा, शब्दहरूमा, व्याकरणको परिधिबाट मुक्त वाक्यांश र वाक्यहरूमा । यसमा बौद्धिकता कम र हार्दिकता अधिक हुन्छ । साहित्यका प्रमुख ४ वटा विधा मानिएका छन् । तीमध्ये सबैभन्दा जेठो, पुरानो, समृद्ध र महत्त्वपूर्ण विधाका रूपमा कवितालाई स्थान दिइएको छ ।

नाटक, आख्यान र निबन्ध कविताभन्दा पछिका विधा हुन् । फुटकर कविताअन्तर्गत नै गीत, गजल, भजन, मुक्तक, सनेट, हाइकुलगायतका साना अर्थात् लघुत्तम र लघु आकृतिका रचनाहरू पर्छन् । यसको मध्यम आकारलाई खण्डकाव्य वा लामो कविता र बृहत् वा बृहत्तर आकारलाई महाकाव्य भनिन्छ ।

गीत र कवितालाई दिदीबहिनी पनि भनिन्छ । वस्तुतः कविताको जन्म गीतपछि भएको हो । मानव जातिले भाषाको उद्भव नहुँदैदेखि लयको खोजी गरिसकेको थियो । गुनगुनाउन सिकिसकेको थियो । विस्तारै मनोरञ्जनका लागि गाउने नाच्ने क्रममा गीतको जन्म भएको हो । मानव सभ्यता र ज्ञानको विकासपछि मात्र कविता सिर्जन आरम्भ भएको हो ।

कविताको स्रष्टा हो कवि, जसलाई काव्य संसारको प्रजापति पनि भनिएको छ । त्यसैले कवितालाई कविको कर्मका रूपमा व्याख्या गरिएको पाइन्छ । कवि प्रतिभाशील हुन्छ । उसभित्रको प्रतिभा जन्मजात वा प्रकृति प्रदत्त पनि हुन सक्छ, तीव्र रुचिसहितको अध्ययन र अभ्यासबाट पछि निर्मित पनि हुन सक्छ ।

कवि प्रतिभालाई अत्युच्च मानवीय क्षमता वा खुबी मानिएको छ । बडेबडे विद्वान् र दार्शनिकहरूमा पनि कवित्व क्षमता हँुदैन । उनीहरू कविताका अध्येता पारखी र व्याख्याता भने हुन सक्छन् । यसर्थ विद्वान् र दार्शनिकहरूको उचाइसँग कविको उचाइलाई दाँज्न मिल्दैन । राम्रो कवि सर्वोच्च हिमशिखर सगरमाथा हो भने विद्वान् र दार्शनिकहरू अन्नपूर्णा, धौलागिरि हुन् । कविको उच्चकोटिको सिर्जनात्मक अभिव्यञ्जनामा पाठक, भावक वा श्रोताहरूको मनलाई तान्ने गजबको जादूमय क्षमता अन्तर्निहित हुन्छ । रहरले मात्र कवि बनिँदैन अर्थात् बन्न सकिँदैन । कवि बन्ने आन्तरिक रहरलाई अथक साधनाका माध्यमबाट समाधिसम्म पुर्‍याउन सक्ने अद्भुत समर्पण अपेक्षित हुन्छ यसका लागि ।

वस्तुतः कवित्वलाई दुर्लभ मानवीय गुण मानिन्छ । कविता स्रष्टाको अन्तश्चेतनासँग सम्बन्धित हुन्छ । सिद्धान्त बुझेर होस् वा नबुझीकन पनि कविता लेखिएको हुन्छ कविहरूबाट । तर, जसरी लेखिएको भए पनि त्यसमा नवीन भावनाको लालित्यमय आवेग मुखरित भएको हुनुपर्छ । कवि कवितामा र कवितामा कविको बिम्ब हुनुपर्छ ।

पारसमणि प्रधानका बहुचर्चित यी पंक्तिमा कविताको अन्तर्य भेटिन्छ- ‘कवि कविता होस् कविता कवि होस् तब पो कविता हुन्छ, शब्द थुपारीकन के हुन्छ, भाव भए पो हुन्छ ।’

त्यसो त शब्दविना कविताको कल्पना हुनै सक्दैन, कवितामा शब्द र अर्थको मञ्जुल संयोजन हुनुपर्छ । स्यामुअल टेलर कलरिजले भनेजस्तै उत्तम शब्दहरूको उत्तम क्रमविन्यास नै कविता हो । पूर्वीय विशेषतः संस्कृतका विद्वान्हरूले कवितामा कला पक्षलाई अर्थात् बा≈य सजावटलाई बढी महत्त्व दिएका छन् भने पाश्चात्य विद्वानहरूले आन्तरिक सौन्दर्य वा भावलाई प्राथमिकता दिएका छन् । कविताका सन्दर्भमा छन्द, रस, अलङ्कार, ध्वनि, रीति, बक्रोक्ति, गुण आदि पूर्वीय आचार्यहरूका सिद्धान्त हुन् । पाश्चात्यहरूले पनि लय वा छन्द, अनुकरण, भाव, दर्शन, बिम्ब, प्रतीक, अनुभूति, कल्पना आदिलाई महत्त्व दिएका छन् ।

यसरी हेर्दा पूर्वीय विद्वानहरू शिल्पगत सौन्दर्यका उपासक र पाश्चात्य विद्वानहरू भावगत सौन्दर्यका पक्षपोषक देखिन्छन् ।

कुनै पनि चिज वा वस्तुको निर्माणका लागि कच्चा पदार्थ अपरिहार्य हुन्छ । जसरी एउटा भवन निर्माणका लागि विभिन्न सामानहरू चाहिन्छन्, त्यसरी नै वाङ्मयिक संसार तथा कला क्षेत्रका अनेकानेक विधा र तिनका उपविधा वा भेद, प्रभेदहरूको निर्मितिका लागि पनि सुरुमा नै केही वस्तुहरू चाहिन्छन्, यस्ता जुन वस्तुहरू हुन्, ती नै कविताका कच्चा पदार्थ मानिन्छन् । मूर्तिकारले जब मूर्ति बनाउने उद्देश्य लिन्छ, सर्वप्रथम उसले आफूले कल्पना गरेअनुसारको मूर्तिका लागि आवश्यक पर्ने सामग्रीको जोहो गर्छ । चित्रकारले पनि यसरी नै पूर्वव्यवस्थापन गरेको हुन्छ ।

गायक, नर्तकलगायत कला क्षेत्रका सबैले आफ्नो कला निर्माण वा प्रस्तुतिका लागि पहिले कच्चा पदार्थको जोहो गरेकै हुन्छन् । कच्चा पदार्थको कमी भएमा निर्माण वा प्रस्तुति उपभोक्ताका लागि प्रभावकारी हुन सक्दैन । कविताका स्रष्टाहरूले आफ्नो कवितामा कच्चा पदार्थको खोजी कसरी र कहाँकहाँबाट गर्छन् त भन्नेबारेमा एउटा प्रशिक्षणमा मैले प्रशिक्षार्थीहरूलाई जेजे दिएको थिएँ, तिनै कुराहरू पाठकहरूसँग राख्न चाहेको छु यस आलेखमा ।

हुन त यो एकालाप हो तर पनि यसलाई पाठकहरूसँगको वार्तालाप वा अन्तक्र्रिया बनाउने मेरो प्रयास रहेको छ ।

कविले कवितामा समाहित गर्ने कथ्य वा विषयवस्तुको प्रारम्भिक सामग्री नै यसको कच्चा पदार्थ हो । श्रुति, दृष्टि, अनुभूति, पठन, अनुभव, भावना, कल्पना, विचार, तर्कसङ्गत मनका आवेग र संवेग आदि कविबाट रचना गरिने कविताका कच्चा पदार्थ हुन् । श्रुतिले यहाँ सुनेको भन्ने अर्थ द्योतन गरेको छ । जीवनमा आफूले सुनेका धेरै कुरामध्ये आफ्नो मनलाई प्रभावित गरेका खास विषयलाई कविहरूले कविताको कथ्य बनाएका हुन्छन् । आफू जीवनमा कहिल्यै नपुगेको ठाउँ र नदेखेको प्रकृति तथा वस्तुहरू कविका कविताहरूमा सशक्त कथ्य बनेर आएका प्रशस्त उदाहरण भेटिन्छन् ।

भानुभक्त आचार्यको ‘कान्तिपुरी नगरी’ कवितामा भोट, चीन, लण्डन, दिल्ली, पटना, मद्रासको जसरी उल्लेख छ, महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको ‘मुनामदन’मा जुन ढङ्गले भोटको बयान छ, यी कुरा श्रुतिका आधारमा लेखेका हुन् कविहरूले । यथार्थमा भन्दा उनीहरू त्यहाँ पुगेका थिएनन् । यसरी नै देखेका र भोगेका कुराहरूबाट पनि कविमन प्रभावित हुन्छ र तिनकोे प्रतिबिम्ब कवितामा अभिव्यञ्जन हुन्छ ।

सामान्य समाचार वा लेखदेखि लिएर गहन ग्रन्थहरूको पठनबाट पनि कविले सिर्जनात्मक वस्तु प्राप्त गरेको हुन्छ । यसरी विपठनको प्रभावमा कविहरूबाट धेरै कविता रचिएका छन् । हामी प्राचीन धर्मग्रन्थ तथा आर्ष महाकाव्यहरूभित्रका आख्यानको प्रभावबाट लेखिएका काव्य वा कविता कृति प्रशस्त भेट्छौँ । पूर्वीय जगत्का हिन्दु धर्मग्रन्थ पुराणहरू तथा व्यासको महाभारत र वाल्मीकिको रामायण वा पश्चिमी जगत्का बाइबल र होमरका महाकाव्य ‘इलियट’ र ‘ओडिसी’ उत्तरवर्ती काव्य वा कविता रचनाका लागि उपजीव्य ग्रन्थ नै मानिन्छन् ।

कविका आफ्नै नितान्त निजी भावना, विचार, आवेग, संवेग र तर्कहरूमा पनि उसले लेख्ने कविताका निम्ति चाहिने कच्चा पदार्थको प्रचुरता हुन्छ । जोन क्रो र्‍यान्समका अनुसार रूपविन्यासले युक्त बौद्धिक वा तर्कपूर्ण रचना कविता हो । कवि जोजोसँग संसर्गमा रहन्छ वा उसले जसजसको सङ्गत गरेको हुन्छ, तिनका व्यवहार र क्रियाकलापबाट पनि कविताहेतु आवश्यक सामग्री पाएको हुन्छ । यीबाहेक कविहरूले स्वकीय अनुभूति र कल्पनाबाट सशक्त तथा सुन्दर कविता सिर्जनाका लागि सबैभन्दा बलिया कच्चा पदार्थ पाएका हुन्छन् । कविहरूको प्रतिभा यी दुई कुराविना बाँझो उर्वर भूमि जस्तो भइदिन्छ ।

माथि उल्लेख गरिएका अन्य कच्चा पदार्थहरूलाई चमक दिने चिज पनि कविमा अन्तर्निहित अनुभूति र कल्पना नै हुन् । स्तरीय कविता त्यो हो, जसमा कविको अद्भुत अनुभूतिको भाव एवं कलात्मक कल्पनाको वैचित्र्यका बिम्ब र प्रतीकहरू रहेका हुन्छन् । कवितालाई अनुभूतिको अभिव्यक्ति हो भन्ने पक्षमा धेरैको स्वीकृति रहेको पाइन्छ । जोन स्टुअर्ट मिलले ‘एकान्त क्षणमा आफैँले मनन् गरेको अनुभूति नै कविता हो’ भनेका छन् । पर्सी बिसी सेली भन्छन्- ‘कविता व्यापक अर्थमा कल्पनाको अभिव्यक्ति हो ।’ ली हन्टको परिभाषाले कविता कल्पना तथा भावनाले सजिएको हुनुपर्छ भन्ने कुरामा जोड दिएको पाइन्छ ।

विलियम हेनरी हडसनले पनि कवितालाई कल्पना र भावनाका माध्यमबाट गरिने जीवनको व्याख्या मानेका छन् । वस्तुतः विस्टन हग अडेनले भनेझैँ कविता विशिष्ट अभिव्यक्ति हो । कविताको शक्ति पाठकका मनमस्तिष्कलाई झक्झक्याउन सक्ने हुनुपर्छ । कविता भनेर लेख्दैमा कविता बनिहाल्यो भन्ने ठान्नु अज्ञानता मात्र हो ।

कविता त्यो हो, जुन कविता हो, जसमा कवि स्वयं उच्चतम कला, विचार र भावसहित पाठकहरूलाई सम्मोहित गर्दै तादात्म्य भएको हुन्छ । कवि, कविता र पाठकका बीच गहिरो सम्बन्ध हुनुपर्छ, यदि हुन सकेन भने त्यस्तो कविताको औचित्यमाथि प्रश्न उठ्छ ।

अन्त्यमा, फिलिप सिडनीको यो भनाइ मलाई निकै मनपर्‍यो, त्यसैले उद्धृत गर्न चाहेँ- ‘प्रकृतिले यस धरातललाई पित्तलको बनाएको थियो, यसलाई सुनको बनाउने काम कविहरूले गरे ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख २०, २०७७ ०७:२५