परीक्षाको वैकल्पिक व्यवस्था

A+ A A-

देश गत ११ चैतदेखि लकडाउनको अवस्थामा छ । यतिबेला नेपाल मात्र नभएर विश्वका २१० देश कोभिड १९ महामारीको चपेटामा छन् । राजादेखि रङ्कसम्म सबै त्राहिमामको अवस्थामा छन् । न धनी, न गरिब, न ठूूलो पद, न सानो, न जात, न भात सबैलाई समान प्रकृतिले आक्रमण गर्ने खुबीका कारण सबै तह र तप्काका मानिसहरू यतिबेला कोरोनासँग तर्सेका छन् ।

भीमनिधि तिवारीले राजा त्रिभुुवन मर्दा आफैँ क्रियामा बस्दै लेखेका थिए, ‘रैतीजस्तै सरल हरियो बाँसमा लम्पसार, के यो हैन, ध्रुुवसरी सत्य साम्यवादी विचार ?’

अहिले लगभग सबैको हालत यही छ । प्रकृतिले एक किसिमले न्याय गरेको छ । विश्वका ७ अर्ब मानिसहरू घरमै थुनिएर बसेका छन् । मै हुँ भन्नेहरूसमेत घरभित्र छन् । आजसम्म २१० देशका २ लाख ३४ हजारभन्दा बढीको संख्यामा मानिसहरू मरिसकेका छन् । झण्डै २० लाखको हाराहारीमा कोरोना संक्रमितहरू उपचाररत छन् । ३३ लाख ८ हजारभन्दा बढी संक्रमितको संख्या पुगिसकेको छ भने तीमध्ये झण्डै ५१ हजारजतिको अवस्था सिरियस देखिन्छ ।

परीक्षाको रोइलो

यतिबेला नेपालका केही मिडिया र सरकारी सम्बद्ध पक्षको ध्यान पठनपाठनतिर र खासगरी कोरोना संक्रमणकै कारण स्थगन भएको एसईई तथा कक्षा ११ र १२ को परीक्षातर्फ केन्द्रित देखिन्छ । कक्षा १० को अन्त्यमा लिइने एसईई परीक्षा सरकारले गत ६ चैतदेखि सञ्चालन गर्ने गरी तयारी गरेकोमा कोरोनाका कारण स्थगित भएको थियो ।

२०७७ वैशाख ८ र २१ वैशाखदेखि सञ्चालन गर्ने भनिएको कक्षा १२ र ११ को वार्षिक परीक्षा पनि सोही कारण स्थगित भएको थियो । यसबाट आमविद्यार्थीहरू यतिबेला चिन्तित देखिन्छन् । ११ र १२ का झण्डै ५ लाख र एसईईका ४ लाख ८२ हजार २ सय १९ विद्यार्थीहरू परीक्षाको आगामी तिथिमितिको पर्खाइमा छन् ।

अझ एसईईका परीक्षार्थीहरू त देशभर कायम गरिएका १ हजार ९ सय ९७ परीक्षा केन्द्रमा पुुगी प्रवेशपत्रसमेत हातमा लिई भोलिपल्ट परीक्षा दिन तयारी अवस्थामा रहेको बखत अप्रत्याशित कोरोना संकटका कारण अघिल्लो दिन अर्थात् ५ चैतका दिन साँझ परीक्षा स्थगनको सूचना पाएसँगै डेराबाट फर्केका थिए ।

यसै कारण एसईई र कक्षा ११ र १२ को परीक्षा र त्यसपछि हुने पढाइको चिन्ताले विद्यार्थी मात्र नभएर तिनीहरूका अभिभावकसमेत पिरलोमा छन् । तर, अहिलेको समय परीक्षाको चिन्ता लिने समय होइन । देश कुन बेला इटाली वा स्पेनजस्तो हुने हो, थाहा छैन । उत्तर कोरियाजस्तो हुने सम्भावना अब टरिसकेको छ । अहिलेसम्म ५७ जनामा संक्रमण देखिए पनि आमरूपमा परीक्षण हुन बाँकी नै छ ।

संक्रमितको संख्या अब बढ्दैन र खतरा न्यूनीकरण भयो भन्ने स्पष्ट आधार बनिसकेको छैन । संक्रमणले १,२ गर्दै ५७ जनामा आइपुुग्दा दोस्रो चरण (लोकल ट्रान्समिसन ) मा प्रवेश गरिसकेको छ । अब कम्तीमा पनि तेस्रो चरण (कम्युनिटी ट्रान्समिसन) देख्न नपरोस् भनेर सबैको ध्यान जान आवश्यक छ । किनभने यो चरण भनेको महामारीको पूर्वावस्था नै हो, जसलाई हाम्रो सामथ्र्यले थेग्न हम्मेहम्मे पर्न सक्छ । सबै मिलेर तेस्रो चरणको खतरालाई टार्नु नै यतिबेलाको सबैभन्दा बुद्धिमत्तापूर्ण निर्णय हुनेछ ।

यसका लागि सरकारले गत ११ चैतदेखि लागू गरेको लकडाउन आगामी १५ वैशाखसम्म जारी राख्ने घोषणा गरिसकेको छ । त्यसपछिको अवस्था पनि सामान्य होला भन्न सकिँदैन । परीक्षा बाँचेमा मात्र दिने हो । परीक्षार्थी यसै पनि कोरोना मनोविज्ञानको सन्त्रासमा छन् । उनीहरूलाई परीक्षाकोे प्रसंग झिक्नु नै थप पीडाबोध गराउनुसरह हुन्छ । परीक्षार्थीको मनोविज्ञान हामीले किन बुुझ्दैनौ ? सारा विश्वले कोरोना महामारीतर्फ ध्यानकेन्द्रित गरेको बेला हामीमा परीक्षाको भूूत किन सवार भएको छ ?

दौडधुपमा मन्त्री

शिक्षामन्त्री गिरिराजमणि पोख्रेलले स्थगित परीक्षा सञ्चालन गर्नेबारे ४ वैशाखमा प्रदेशका सामाजिक विकास (शिक्षा यसैमा पर्दछ) मन्त्रीसँग भिडियो कन्फ्रेन्स गरी राय मागेको खबर यतिबेला चर्चामा छ । देश कोरोनामय भएकोबारे शिक्षामन्त्री जानकार नभएका भने होइनन् । के अहिलेको प्राथमिकता परीक्षाकै हो त ? लकडाउनका कारण काठमाडौंदेखि बर्दियासम्म कुम्लो बोकी मजदुरहरू पैदल हिँडेका छन् ।

‘यो दृश्य देख्दा मलाई भावुक बनायो,’ सत्तासीन दलका अध्यक्ष प्रचण्डले भनेका छन् । एम्बुलेन्स नपाएर बिरामीहरू अलपत्र परेका छन् । वास्तविक सुुकुम्बासी र मजदुरले राहत नपाएर भोकभोकै छन् । ‘बाटोमा कठिन अवस्थामा हिँडेका नागरिकलाई तत्काल उद्धार गरी गन्तव्यमा पुुर्‍याउनू,’ सरकारका नाममा सर्वोच्चले आदेश गरेको छ ।

‘जो जहाँ छ, त्यही रोक्नुू, खान नपाएकालाई खानाको व्यवस्था गर्नू,’ प्रधानमन्त्रीले निर्देशन दिएका छन् । स्थानीय सरकार प्रमुखका गोदाममा कुहिएका चामल र दालका बोराहरू भेटिएका छन् । अस्पतालबाटै सामान चोरी भएका समाचारहरू आइरहेका छन् ।

कूटनीतिक नियोगका गाडी चढेर स्वास्थ्य उपकरणहरू कालो बजारीमा बेचिएका दृश्यहरू प्रत्यक्ष देखिएका छन् । स्वास्थ्य उपकरणले आज देखाएको परीक्षणको रिपोर्ट भोलिकोसँग मिल्दैन । बिरामीको परीक्षण आरडीटी र पीसीआर विधिबाट गरिएको भनिएको छ तर आरडीटीको नतिजा स्वयम् सरकारले नै पत्याउन सकेको छैन । यो आजको वास्तविकता हो । आजको चुरो कुरो परीक्षाभन्दा पनि जनताको जीउधनको सुरक्षा गर्नुु हो । यी समस्या समाधान गर्न मन्त्रीले के गरे ?

आज लकडाउनपछि अन्त्यमा विद्यालय खोलिने, त्यसपछि परीक्षा गरिनेजस्ता समाचारहरू अघि सारेर विद्यार्थीहरूलाई थप मनोवैज्ञानिक त्रास दिन किन आवश्यक छ ? परीक्षाको भूत देखाएर फेरि एकपटक बालमनोविज्ञान तर्साउने काम गर्न जरुरी किन पर्‍यो ? यही कुरालाई मनन गर्दे सुदूरपश्चिम प्रदेशका सामाजिक विकासमन्त्रीले ‘अहिले कोरोनाको प्रभाव बढेकाले परीक्षाबारे तत्काल सोच्न नसकिने’ भनेर गतिलै जवाफ दिएछन् मन्त्री पोख्रेललाई ।

सिकाइ खै ?

यति बेला नयाँ शैक्षिक सत्रको सुरुको समय हो । कक्षा १ देखि ९ सम्मको परीक्षा सकिएको छ । विद्यालय जाने उमेरका करिब ७० लाखजति बालबालिकाहरू घरमा नै छन् । अब हिजोको झैँ २२० दिन विद्यालय खोल्नुपर्ने, १८० दिन पढाइ हुनुपर्ने भनेर कर्मकाण्डी विधि पूरा गर्ने बेला आज छैन ।

आजसम्म हामीले बिरालो बाँधेर श्राद्ध गर्‍यौँ । अब खोजीखोजी बिरालो नबाँधौँ । अब विद्यालय कति दिन खोल्नुपर्छ, यो चासो होइन । चासो सिकाइ भयो कि भएन भन्ने हो । आजसम्म पढाइमा जोड दियौँ । अब सिकाइमा दिऔँ । सिकाइका ३ तह हुन्छन्– औपचारिक, अनौपचारिक र अरितिक्त । अहिलेको समय भनेको कोरोना संकटको हो ।

यतिबेला प्रत्येक विद्यार्थीलाई जोेसँग पहुँच छ, उनीहरूलाई नेट, इण्टरनेटद्वारा सोधखोज गरी सिकाइका लागि प्रेरित गर्न सकिन्छ । जोसँग मोबाइल वा ल्याण्डलाइन मात्र छ, उनीहरूलाई त्यसकै माध्यमबाट प्रश्नोत्तर गरी सिकाइ जारी राख्न भन्न सकिन्छ । जोसँग यी दुुइवटै कुरा छैनन्, उनीहरूलाई घरका अग्रजबाट सिकाइ गर्न भन्न सकिन्छ ।

बाउले आरनमा हँसिया अर्जापेको हेरेर कतिपयका सन्तानहरू त्यस्तै बनेका कैयन् उदाहरण हाम्रा समाजमा आज पनि पाइन्छन् । सिकर्मीको छोराले बाबुले नसिकाउँदा नसिकाउँदै पनि बाबुको काम हेरेर ऊभन्दा सिद्धहस्त बनेर निस्केका बग्रेल्ती उदाहरणहरू हामीसँग छन् ।

उखु पेल्ने कोल बनाउन हामीलाई कुनै विज्ञानले सिकाएको थिएन । हाम्रा पुर्खाका यी सीप कुनै वैज्ञानिकका भन्दा कम छैनन् । यसैले अहिलेको विषम परिस्थितिमा सिकाइका विकल्प अनेक छन् । शैक्षिक सत्र खेर गयो भनेर चिन्ता लिन जरुरी छैन ।

परीक्षाका विकल्प

परिवर्तित सन्दर्भमा कक्षा १–८ आधारभूत र ९– १२ माध्यमिक तह मानिन्छ । तेस्रो पक्षबाट परीक्षा लिने भनेको तहको अन्त्यमा मात्र हो । यसरी हेर्दा आधारभूत तहको अन्त्यमा लिने परीक्षा भनेको कक्षा ८ को परीक्षा हो । मौजुदा ऐन, कानुनले यो परीक्षा ७५३ स्थानीय सरकारमार्फत लिने व्यवस्था गरेको छ । एकाध अपवादबाहेक सबै ठाउँमा यो परीक्षा सम्बन्धित पालिकाले गत चैत ५ गतेभित्र सम्पन्न गरिसकेका छन् । कतिपय पालिकाहरूले त नतिजासमेत तयारी गरिसकेको अवस्था छ । यसका लागि थप बहस जरुरी देखिएन ।

जहाँसम्म कक्षा १० को अन्त्यमा लिने एसईई परीक्षा हो, यसै पनि यो परीक्षा ऐन, कानुनको विपरीत छ । नेपालको संविधान २०७२ को अनुसूची ८ ले माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा स्थानीय तहलाई दिइसकेको छ । उक्त तहलाई नै परीक्षा व्यवस्थापनको जिम्मा दिँदा पनि हुन्छ । एसईई परीक्षा व्यवस्थापनको काम प्रदेशस्तरमा हुने पनि उल्लेख छ ।

यसो गर्दा राष्ट्रिय परीक्षा बोर्ड बेरोजगार हुने र परम्परागत विरासत धानी आएको परीक्षा नियन्त्रण कार्यालय पनि भूमिकाविहीन हुने डरले मात्र संघीय सरकारले उक्त परीक्षा विकेन्द्रीकृत गर्न सकेको छैन । यसका लागि थप कार्यविधि र नियमावली बनाउन सरकारले नै आलटाल गरेको छ । सरकार तदर्थ पारामा अघि बढ्न खोजेको छ ।

अहिले यसरी रोकिएको परीक्षालाई पुनः होम सेन्टरमा सञ्चालन गर्ने विषयमा छलफल गर्ने भनी परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयले परिपत्र गरेको छ । शिक्षामन्त्रीले यस विषयमा छलफल चलाएको कुरा शिक्षा प्रवक्ताले सूचना जारी गरेर जानकारी दिएका छन् । यसै पनि यो कक्षाका विद्यार्थीले बितेको १ वर्षमा विद्यालयले सञ्चालन गर्ने ३ वटा आन्तरिक परीक्षामा सम्मिलित भइसकेका छन् ।

यी परीक्षाको उपलब्धि विद्यालयसँग अद्यावधिक छ । फेरि यो कक्षा तहको अन्त्य पनि होइन । यसै कारण पहिलो विकल्पका रूपमा विद्यालयले लिएको आन्तरिक परीक्षालाई आधार मानेर कक्षोन्नति गर्नु उपयुक्त देखिन्छ । यो सम्भव नलागे कम्तिमा पनि अब परीक्षा केन्द्र र परीक्षाको तानाबुना केन्द्रबाट नबुनीकन परीक्षा विद्यालयस्तरबाट लिने व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।

हरेक विद्यालयलाई परीक्षाको तिथिमिति दिएर परीक्षा सञ्चालन तथा नतिजा प्रकाशनको जिम्मा दिनु उपयुक्त हुन्छ । यसको समन्वय स्थानीय शिक्षा शाखालाई दिन सकिन्छ । यसो हुँदा कसैमाथि पनि परीक्षाको दबाब पर्दैन । सहज वातावरण हुन्छ । नियम कानुनको पनि पालना हुन्छ ।

कक्षा ११ का हकमा पनि त्यही गर्न सकिन्छ जो, कक्षा १० का लागि गरिन्छ । किनभने यो पनि तहको अन्त्यको कक्षा होइन । विद्यालय आफैँले यो कक्षाको परीक्षा व्यवस्थापन र नतिजा प्रकाशनको काम गर्दा राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डको केही रोजगारी त गुम्छ । तर, त्योभन्दा बढी परीक्षा किफायती हुन गई बचत भएको रकम कोरोना कोषमा राख्न सकिन्छ ।

कक्षा १२ माध्यमिक तहको अन्तिम कक्षा भएको र यसको नतिजाका आधारमा विद्यार्थीको आगामी पठनपाठन दिशानिर्देश हुने हुँदा परिस्थिति साम्य भएपछि राष्ट्रिय रूपमा कक्षा सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यसका लागि आवश्यक परे ५ महिना शैक्षिकसत्र धकेलिए पनि आपत्ति मान्नु हुँदैन । किनभने यो अवस्था नै विषम परिस्थितिको अवस्था हो । अहिले नै शैक्षिक सत्रका बारेमा चिन्ता लिनु जरुरी छैन ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख १९, २०७७ १३:१९