कोरोनाकालपछिको खाद्यान्न आत्मनिर्भरता

A+ A A-

न्यूरोड यतिका दिनसम्म खालि हुन्छ भन्ने कसले सोचेका थिए, नकि न्यूयोर्क नै वा न हाम्रो जस्तो अल्पविकसित मुलुक अथवा अमेरिका जस्तो शक्तिशाली धनी मुलुक नै । संसारलाई ठप्प पारिदिएको छ यो कोरोनाले ।

राजनीतिक कारण होइन, आपराधिक गतिविधिले पनि होइन, लडाइँ-झगडाले होइन र धार्मिक महत्त्वलेसमेत होइन । यस्तै कुनै कारण देखिँदैन यतिका समयको लकडाउन । मात्र कोरोना भाइरसको महामारी र यसले पुर्‍याएका मानवीय क्षति, जसले संसारलाई स्तब्ध बनाइदियो, ठप्प बनाइदियो ।

विश्वव्यापी रूपमा फैलिएको कोरोना महामारीले नेपाललाई पनि असर पुर्‍यायो । चीनमा देखिएपश्चात् नै नेपालमा १ जना चीनबाट फर्केका व्यक्तिलाई देखियो । तर, चीनभन्दा अरू देशहरूमा त्यति नफैलिँदै नेपालमा त्यति गम्भीरतापूर्वक लिइएको थिएन ।

विस्तारै फैलिने क्रममा युरोपमा फैलियो । इटालीमा धेरै नराम्रो भयो । अमेरिकामा पनि फैलियो र संक्रमतिको संख्या धेरै बढ्यो । भारतमा पनि बढ्न थाल्यो । विदेशबाट नेपाल फर्किएकाबाट नेपालमा पनि फैलिने सम्भावना बढ्यो । विश्वव्यापी मृत्युदर पनि बढ्दै गयो ।

त्यसपछि नेपालमा पनि देखिन सक्ने, बढ्न सक्ने सम्भावनाले विद्यालय, विश्वविद्यालयको परीक्षा स्थगित भयो, कक्षा रोकियो । विस्तारै लकडाउन नै भयो । यस्तै समयमा दोस्रो, तेस्रो गर्दै विदेशबाट फर्किने व्यक्तिहरूमा कोरोना भाइरस पोजिटिभ देखिन थाल्यो ।

लकडाउन पहिलो हप्ता, दोस्रो हप्ता हुँदै तेस्रो, चौथो हप्तासम्म पुग्यो । व्यक्ति, परिवार, समाजमा चेतना बढ्यो, डर पनि बढ्यो, अन्योल कायमै छ । सरकारले सीमित तयारी गरेको छ । विकसित राष्ट्रहरूले भोगेका असफलता नेपालले कसरी सक्ला भन्ने व्यापक चिन्ता थियो । बल्ल अहिले केही सुधार महसुस हुँदै छ ।

पोजिटिभ केस बढ्दै गरे पनि गम्भीर प्रकृतिको कोभिड र मृत्यु नदेखिएकामा सन्तुष्ट, खुसी हुँदै भविष्यमा हुँदै नहोस् भनेर गम्भीर भएर सबैले कार्य गर्नु त्यति नै जरुरी छ ।

यही लकडाउनको सिलसिलामा धेरै दैनिक ज्यालादारी काम गर्नेले काम गुमाए । शिक्षामा असर पर्‍यो, व्यापार व्यवसायमा असर पर्‍यो, पर्यटन, यातायातमा असर पर्‍यो । सायद असर नपरेको कुनै क्षेत्र नै बाँकी भएन ।

काम नभएपछि, खाना जोहो गर्न पाएनन् । लकडाउनको समय सीमा निश्चित छैन । यही अनिश्चितता, अभाव, रोगको चिन्तामा धेरै डेरामा बसेका काठमाडौंवासी गाउँघरमा हिँडेरै भए पनि पुगे ।

के यो अनिश्चितता लम्बियो भने गाउँघर फर्किएकाहरूले गाउँमै पुरानै परम्पराको खेतीपाती गरेर खान सक्लान् ?

अहिले थोरै भए पनि विकास भएको परिस्थितिमा, जस्तै : बाटोघाटो, बिजुली, सञ्चार, जनचेतनाले विस्तारै उल्लेखनीय रूपमा गाउँ विकास हुन सक्ला ?

यही समयमा संघीय संरचनाअन्तर्गत प्रदेश सरकार, स्थानीय सरकारले आफ्नै ठाउँमा ध्यान केन्द्रिकृत गरेर विकास अगाडि बढाउन सक्ला ?

शहरीकरण र शहरसँग जोडिएका विकास भन्दा, अन्नपात पशुपालन, सफा पानी, स्वच्छ वातावरण, शान्त समुदाय नै खास विकास हो भन्ने बुझ्न सकिएला ? यस्तो विकासले धेरै सरुवा रोगसँगै शहरी जीवनशैलीले निम्त्याएका नसर्ने रोग, जस्तै: चिनी रोग, उच्च रक्तचाप, हृदयरोग आदिबाट पनि टाढा हुन सक्नेछन् भन्ने जनचेतना व्यापक गराउन सकिएला ?

विदेशमै बसेका नेपालीले विदेशको आफ्नै समस्या भोगिराख्दा आफ्नै देश सम्झेर विकासमा साझेदारी गर्न सक्लान् ?

यो दु:ख, यो भयावह, यो महामारी, लामो समयका लागि पक्कै होइन । इतिहासले त्यही देखाउँछ । कुनै प्राकृतिक विपत्तिले धेरै खराब पनि गर्छ साथसाथै सम्भावना पनि बोकेर ल्याउँछ । वैज्ञानिक विकासले यसको नियन्त्रणतिर ध्यान दिएर समयमै समाधान हुँदै गर्दा हामीले अर्कैतिर ध्यान त पुर्‍याउन सकिँदैन ?

हुनत म कृषि विज्ञ पनि होइन र विकाससम्बन्धी ज्ञाता पनि होइन तर पनि धेरैलाई थाहा भएकै तथ्य र सम्भावित भविष्य राख्ने कोसिस गरेको छु ।

खाद्यान्नमा आत्मनिर्भरता हुन आवश्यक छ ।अहिले मान्छेले कपडा किन्दैन, टीभी किन्दैन, भाँडाकुँडा जोड्दैन, सजाउने सामान किन्दैन । तर, खानेकुरा जोरजाम नगरी छाड्दैन । खाना जीवनमा नभई नहुने कुरा भनिरहनै परेन ।

अहिले संसारमा सबैभन्दा धेरै खाद्यान्न उत्पादन गर्ने राष्ट्रको नाम लिने हो भने चीन, अमेरिका, भारत, ब्राजिल आउँछन्, जो धनी पनि छन् र प्रकृतिले पनि साथ दिएको छ । खाद्यान्नमा आत्मनिर्भर अरू थुप्रै देशहरू छन्, जस्तै: अर्जेन्टिना, अस्ट्रेलिया, क्यानडा, उरुग्वे आदि ।

त्यस्तै, आफ्नै देशमा उत्पादन नभए पनि आयात गरेर आत्मनिर्भर हुने देश पनि कम छैनन्, जस्तै: युरोप, सिङ्गापुर, जो आर्थिक रूपमा निकै सक्षम छ ।

हाम्रो देश कहाँ पर्छ ? धनी र धेरै खाद्यान्न उत्पादन गर्ने ? कि उत्पादन धेरै नहुने तर बलियो आर्थिक अवस्थाका कारण आयातबाटै आत्मनिर्भर ? अथवा उत्पादनको सम्भावना नै नभएको ? वा सम्भावना भए पनि केही गर्न नसकेको ?

उत्तर लेखिरहनुपरेन ।

सबैले खाना खानै पर्‍यो । तसर्थ वार्षिक करिब ५० अर्ब रुपैयाँ पुग्दै छ खाद्यान्न आयातमा । निर्यात केही करोड रुपैयाँ । धान, गहुँ, दाल, तरकारीको उत्पादन केही प्रतिशतले बढेको तथ्याङ्कमा देखिए पनि आयात पनि निकै नै बढेको छ । कोदो, फापर, मकै जस्ता पहाडे अन्नबालीमा पनि परनिर्भर हुँदै गएको देखिन्छ ।

अति आवश्यक चामल दाल मात्र होइन, विभिन्न आयातीत खानेकुरामा पनि अभ्यस्त हुँदै गएको छ समाज । लप्सीमा भएको भिटामिन सीलाई बिर्सिएर ओलिभको महत्त्व खोज्दै किन हिँड्नुपर्‍यो ? तोरीको तेलको फाइदा बिर्सिंदै सनफ्लावर तेल किन आयात गर्नुपर्‍यो ? विभिन्न उचाइमा फल्ने आलुको स्वाद छाडेर प्रिन्गल किन बेच्नुपर्‍यो ?

विभिन्न विदेशी बिस्कुटको सट्टा यहीँको अन्नको कुकिज बनाउन किन कोसिस नगर्नु ? पहिला हेपिएको अन्न कोदोको अहिले सबैलाई महत्त्व थाहा हुँदै आएको सर्वविदितै छ । कोदोको ढिँडो मात्र बन्छ र ? थोरै घिउ, चिनी हालेर होममेड अग्र्यानिक रोटी कुनै कुकिजभन्दा कम होला त ? ढिँडोलाई अलिकति दूध वा घिउ वा मासुको रस वा रायोको सागसँग खाँदा कति पोषिलो र मीठो होला ।

अनि मनपरे ‘मिलेट पोरिज विथ चिकेन सुप वा स्पिनाच’ भन्दिए पनि भयो । विदेशी स्कच, सिङ्गल माल्ट भन्नेले शुद्ध कोदोको रस कम होला र ? यस्ता धेरै उदाहरण भेटिन्छ ।

यस्तो परिवेशमा फेरि एक पटक कृषिमै जोड दिनेतिर सोच्न मिल्दैन ?

हो, कृषि धेरै गाह्रो पेसा हो । यसका विभिन्न समस्याहरू छन् । जस्तै: भौगोलिक विकटता, सिँचाइ, बिउ-बीजन, मलखाद, आधुनिक औजार, बजार, कहिले उत्पादन नहुने, कहिले किराले दु:ख दिने आदि ।

समाधान विज्ञहरू धेरैलाई थाहा छ तैपनि एकपल्ट सरसर्ती हेरौँ ।

भौगोलिक विकटता, केही हदसम्म भए पनि मोटर बाटो, कच्ची बाटो पुगिसकेकाले आवश्यक सामग्री पुर्‍याउन सकिने र बजारमा पुर्‍याउन सकिने देखिन्छ । यद्यपि, सबै ठाउँमा नहोला । थप सञ्चारको विकासले फोन, रेडियोमार्फत् पनि कति कुरा सहज हुने देखिन्छ ।

सिँचाइ, बिजुलीको उपलब्धतासँगै नदी, खोला, खोल्साबाट पानी तान्न सकिने हुन सक्छ, भएको छ । साथै, प्लास्टिक पोखरी, थोपा सिँचाइ वैकल्पिक उपाय अपनाएको पनि भेटिन्छ । यही मौकामै स्थानीय सरकारले दिगो सिँचाइ योजना तयार पार्न सकिन्छ ।

बिउ-बीजन, मलखादमा स्थानीय सरकारले योजनाबद्द तरिकाले सहयोग गर्नुपर्नेछ । साथै पारम्परिक तरिकामा केही आधुनिक उपाय थपेर अझ राम्रो गर्न सकिने देखिन्छ । कोदो, फापर, मकै, अम्बा, आरु, नासपाती, रायो, मूला, आलु जस्ता थुप्रै स्थानीय उत्पादनलाई निरन्तरता दिन सक्यो र उत्पादन बढाउन वैज्ञानिक तरिका अपनाउन सक्यो भने धेरै राम्रो हुनेछ ।

आधुनिक औजार सायद पहिलाभन्दा सजिलै उपलब्ध हुन सक्ने देखिन्छ । खेत, बारी जोत्ने ट्याक्टर वा मल, औषधि छर्ने मेसिन भोलि धेरै जग्गामा एकै पल्ट रोप्न मिल्ने ट्याक्टर वा बाली भित्र्याउने सजिलो मेसिन पनि उपलब्ध गराउनु अति आवश्यक देखिन्छ । मानवीय शारीरिक कार्यलाई मेसिनले कम गर्दै लैजान उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ ।

बजार सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ । स्थानीयदेखि केन्द्रीय सरकारले अति गम्भीरतापूर्वक ध्यान दिनै पर्ने बजार सुरक्षा हो । उचित मूल्य कुनै पनि हालतमा कृषककै हातमा पुर्‍याउने व्यवस्था गर्नै पर्नेछ । यदि हामी अर्बौं रुपैयाँ विदेशमा तिर्छौं भने आफ्नै देशका कृषि व्यवसायीलाई किन नतिर्ने ?

कृषकले प्रति किलो ५० रुपैयाँमा बेच्न बाध्य तुल्याएर बजारमा २ सय रुपैयाँ पुर्‍याउने खेल निमिट्यान्न नभएसम्म कृषि निर्भरता कुनै पनि हालतमा दिगो हुँदैन । तसर्थ यस कार्यमा सबैले उत्तिकै चनाखो भई कार्य गर्नुपर्नेछ ।

के अहिले आफ्नै पहाडमा उत्पादन भएको रसिलो नासपाती शहरमा १ सय रुपैयाँमा बिक्दैन ? अनि किन ८० रुपैयाँ उत्पादकलाई नपर्‍ुयाउने ? धेरै सिँचाइ नचाहिने कोदोको उत्पादन बढाउन गाउँमै ५०-६० रुपैयाँ किलोको मूल्य किन नतिर्ने ? हिउँदमा प्रशस्त हुने मूलाका विभिन्न परिकार- सुकेको चना, सुकाएको भुजिया, सिन्कीको अचार, विभिन्न स्वादका रसिलो अचार बनाएर उचित मूल्यमा बजारमा किन नपुर्‍याउने ? आफ्नो देशमा उत्पादन भएका र उपलब्ध भएसम्म विदेशबाट किन आयात गर्ने ?

हो, अझै प्राकृतिक प्रकोप, असिना, खडेरी, बाढी, पहिरो, किरा, फट्याङ्ग्रा आदि जोखिमबाट जोगाउन कृषि बीमा पनि उत्तिकै आवश्यक छ । गर्नै पर्छ । कृषि बीमा, खाद्यान्न आयात खर्च र आत्मनिर्भरताभन्दा निकै नै सस्तो र भरपर्दो भएको कुरा धेरै भन्नै परेन ।

सँगसँगै पशुपालन अर्को महत्त्वपूर्ण सह-व्यवसाय भएकाले त्यतातिर पनि उत्तिकै ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ ।

नेपालको तराईदेखि भित्री मधेस हुँदै पहाड, उच्च पहाडी क्षेत्रमा हुने अनेकन खाद्यान्न, तरकारी, फलफूल, पशुपालनलाई यस विषम परिस्थितिबाटै भए पनि विस्तार र विकास गर्न सकियो भने भोलि हामी भन्न सक्नेछौँ- ‘हिजोको महामारीले हामीलाई खाद्यान्नमै भए पनि आत्मनिर्भर बनायो ।’

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख १६, २०७७ १७:०९