कोरोनाको प्रभावलाई उतार्दै मिथिला चित्रकला

A+ A A-

कोरोनाको प्रभाव मिथिला चित्रकलामा पनि परेको छ । दर्जनौँ कलाकारहरू कोरोना थिममा अहिले मिथिला चित्रकला बनाइरहेका छन् । चित्रकार पनि समाजभन्दा टाढा बस्न सक्दैन । वरिष्ठ चित्रकार विजय दत्त मणिले यो शताब्दीमै कोरोनाले सबैभन्दा बढी प्रभाव पारेको बताए ।

मणिले आफ्ना चित्रमार्फत् कोरोनाबाट आक्रान्त जनता र कोरोना भगाउँदै गरेको देखाएका छन् । अहिले यस चित्रकलाको निकै चर्चा रहेको छ । राष्ट्रिय जनता पार्टीका महासचिव राजीव झाले चित्रकला हेरेपछि समाजमा कोरोनाले कति प्रभाव पारेको छ, स्पष्ट देखाइरहेको बताए ।

मिथिला चित्रकलाको जनकपुरधाम क्षेत्रमा निक्कै महत्त्व रहेको छ । मैथिली भाषा नेपालको धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही, सिरहा, सप्तरीसहित प्रदेश १ र २ का विभिन्न जिल्लाहरूमा बोल्ने गरिन्छ । यही भाषाभाषीहरूका बीचमा पाइने कलालाई मिथिला लोककला भनिन्छ ।

लोककला लोक र कला मिलेर बनेको छ । लोकको अर्थ गाँउ, शहरमा फैलिएको त्यो विशाल जनसमुदायसँग सम्बन्धित छ, जसको व्यावहारिक ज्ञानको आधार पुस्तक नभएर समाजमा निरन्तर रूपले चलिरहेका व्यवहारसित सम्बन्धित छ ।

भारतमा पनि मिथिला लोककला निकै चर्चित रहेको छ । यसमा सयौँ कलाकार लागेका छन् । अहिले अधिकांशले कलाकृति कोरोनासँग जोडिएर बनाउँदै छन् । अधिकांश चित्रकारले आफ्ना कलाकृतिमा मास्क र कोरोना भाइरसको स्केचलाई बिम्बका रूपमा प्रयोग गर्दै अहिलेको कठिन समय उतारेको देख्न सकिन्छ ।

उनीहरूले चित्रलाई आआफ्ना फेसबुकमा तथा प्रदर्शनीसमेत गरिरहेका छन् । चित्रमार्फत् नै माया, करुणा, सकारात्मक र सिर्जनशील भाव प्रस्तुत गरेर मनको आवेगलाई नियन्त्रण गर्न आह्वान गरेका छन् ।

सुनैना ठाकुरको मिथिला चित्रकलामा नेपाल लकडाउनमा रहेको र लकडाउनभित्रको जीवन देखाएकी छन् । आफ्ना चित्रकलाको चीन, जापानलगायत विभिन्न देशमा प्रदर्शनीसमेत गरिसकेकी सुनैनाको यस चित्रको निकै प्रशंसा भइरहेको छ ।

उनले सिंगो मुलुक कठिनाइसँग जुधिरहेको अवस्थालाई कारुणिक रूपमा चित्रमा व्यक्त गरेकी छन् । उनको चित्रमा एउटी महिलालाई चारैतिर कोरोना भाइरसले आक्रमण गरिरहेको छ । झन्डा काखमा लिएर दुखी देखिएकी महिलालाई ठाकुरले नेपाल आमाका रूपमा चित्रण गरेकी छन् ।

उनले ‘घरमै बसौँ, हात मिलाउनुको सट्टा नमस्कार गरौँ, साबुन–पानीले हात धोऔँ र मास्क प्रयोग गरौँ’ जस्ता सन्देश पनि चित्रमार्फत् नै प्रस्तुत गरेकी छन् ।

‘मेरो चित्र अहिले एउटा कलाकृति मात्र होइन’, उनले भनिन्, ‘प्रत्येक नागरिकलाई सुरक्षित र सचेत बनाउन यस चित्रले सघाउनेछ ।’

सचेतनाका लागि चित्रलाई सामाजिक सञ्जालमार्फत् प्रदर्शन गरिएको उनले बताइन् । वरिष्ठ चित्रकार मणि सामुदायिक विद्यालयमा शिक्षक छन्, मिथिला चित्रकलाको प्रशिक्षण पनि दिन्छन् । समय सान्दर्भिक कुरोको महत्त्व अर्कै हुन्छ । त्यस कारण कलाकारहरू यतातर्फ बढी केन्द्रित भएका मणिले बताए ।

मिथिला चित्रकलाको चर्चा

मैथिली लोक चित्रकलाको परम्पराको इतिहास कम्तीमा पनि ५ हजार वर्ष पुरानो रहेको संस्कृतिविद्हरूको कथन रहेको छ । मिथिलाञ्चलको सांस्कृतिक धरोहरलाई समय सयममा विश्वस्तरमा प्रतिस्थापित गर्नसमेत प्रयत्नहरू नभएका होइन ।

त्यसमा मिथिला कला, साहित्य तथा सांकृतिक गढको रूपमा ख्याति प्राप्त छ । जानकारहरू यस भेगका कला, संस्कृति मिथिला चित्रबाट झल्किने गरेको बताउँछन् । अब यसको विस्तार अन्य देशमा समेत हुन थालेको छ ।

मिथिला लोक चित्रकलामा विद्यमान आदिम तत्त्वहरू भनेका सरल र बक्र २–४ ठाडा तेर्सा समानान्तर रेखाहरूबाट त्रिकोण, वृत्त, चक्र भएका प्रारम्भिकका अतिरिक्त अनेक ऐतिहासिक तथा वैदिककालीन औपनिषद् तथा उत्तर मध्यकालीन तत्त्वहरू पाइन्छन् ।

मिथिला लोक चित्रकलामा अनुसन्धान गरेका जीतबहादुर रायमाझी भन्छन्, ‘आधुनिक वैज्ञानिक आधारमा खोजी गर्दा सिन्धु घाँटी सभ्यतामाथि आर्यहरूले कब्जा गरेपछि आर्य सभ्यताको स्थापना र विस्तारकै प्रक्रियामा मिथिलाको स्थापनाकालका उदाहरणहरू मोहेन्जोदाडो हडप्पा सभ्यतामा माटाका भाँडाका अवशेषहरूमा पाइएका चित्रहरू र मिथिलाका झुपडीका भित्तामा लेखिएका शिवलिंग, पेटमा बच्चाको चित्र अंकित हात्तीको चित्र, पीपलको पात, दुईपट्टि सम्मुख चरा वा पशु अंकित चित्र आदिसँग तुलना गर्न सकिन्छ । यस कलामा खासगरी घरबाट बनाइएका समानहरूको प्रयोग गरिन्छ ।’

यसै परम्पराबाट विकसित हुँदै लोक चित्रकलाले केही आधुनिक स्वरूप ग्रहण गरेको छ, जसलाई मिथिला चित्रकला भनिन्छ । पहिलेको स्वरूपमा रहेको कलालाई अरिपन भनिन्छ, जो मिथिलाको पावन तिहारमा प्रयोग गरिन्छ ।

मिथिला कलाको छुट्टै मौलिकता छ । मानवीय अनुभूतिको यथार्थ रूपचित्र यस शैलीअन्तर्गत पर्छ । प्रतीकात्मक र साङ्केतिक बिम्बहरूको समष्टि मिलन रेखाबाट यस लोककलाले पौराणिक कथावस्तुका रोचक घटनावलीलाई पछ्याएर प्रस्तुत गर्ने गर्छ ।

भनिन्छ– मिथिला कला नै यहाँका जीवनशैलीका यथार्थ नमुना हुन् । यसको मौलिक विशेषता र जीवित परिपाटी हो । महिला शिल्पीहरूका अनुसार कलाकारले यसको कथा बुझेको छ र हात बसिसकेको छ भने एउटा कृति एकै दिनमा तयार हुन्छ । कलाकारमा लामो साधना, अध्ययन वा कलाकारितामा गहिराइ पनि हुनु जरुरी छैन ।

तर, यस्ता चित्रहरू त्यहाँ अनिवार्य मानिन्छ । मिथिला चित्रकलासँग जोडिएका प्रदेश २ मा १ हजारभन्दा बढी कलाकार छन् । केहीले मात्र अवसर पाएका छन्, अधिकांश कलाकार बेरोजगार रहेको वरिष्ठ कलाकार निर्मला झा बताउँछिन् ।

कलाकार सीपको मूल्याङ्कनका लागि जनकपुरधामको कनकपट्टीमा मिथिला आर्ट ग्यालरी बनाउने तयारी सुरु गरिसकेको प्रदेश सांसद रामआशिष यादवले बताए । मिथिला आर्ट ग्यालरी बनाउन प्रदेश २ का मुख्यमन्त्री लालबाबु राउतसमेत इच्छुक देखिएका छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख १३, २०७७ १६:०५