'जिन्दगीका पाइलाहरू'मा नमेटिएका डोबहरू

A+ A A-

आफ्नो जिन्दगीमा घटेका एक-एक पल र घटनाहरूलाई सम्झिनु अथवा सम्झिइराख्नु एउटा विशिष्ट स्मरण क्षमता नै हो । सबैले आफ्नो जिन्दगीमा बितेका पल र घटेका सबै घटनाहरूलाई सम्झिन सक्दैनन् र सम्झिरहन सक्दैनन् । जिन्दगीका पाइलाहरू अघि बढ्दै जाँदा तिनले छाडेका धेरै डोबहरू मेटिँदै जान्छन् । पछाडि फर्केर हेर्दा सबै पाइलाका डोबहरू देखिँदैनन् अथवा देख्न सकिँदैन ।

यसो त सबै पाइलाका डोबहरू देखिनु जरुरी पनि हुँदैन । यस्तै जिन्दगीका सबै घटनाहरू सम्झिनु जरुरी हुँदैन र सम्झिन सम्भव पनि हुँदैन । सम्भव भएसम्मका सम्झनाहरूलाई तथ्यमा आधारित रहेर शब्दहरूमा उतार्नुलाई सायद हामी संस्मरण भन्छौँ ।

साहित्यको एउटा मुख्य विधा हो संस्मरण । संस्मरणमा जिन्दगीमा बितेका पल र घटेका अनेक घटनाहरूदेखि आफूले देखेभोगेका तीतामीठा अनुभव र अनुभूतिहरूलाई पनि लिपिबद्ध गर्ने गरिन्छ । संस्मरणलाई आत्मवृतान्तको उपविधा मानिन्छ । यद्यपि, आत्मवृतान्त र संस्मरणमा भिन्नता छ ।

आत्मवृत्तान्तमा सिंगै जिन्दगीका साङ्गोपाङ्ग विवरण प्रस्तुत गरिएको हुन्छ, जसमा बाल्यकालदेखिका पारिवारिक विवरण, शिक्षादीक्षा, पेसा, व्यवसाय र अवकाससम्मका विवरण समेटिन्छन् भने संस्मरणमा चाहिँ जिन्दगीका केही विशिष्ट र केन्द्रीकृत घटना विवरणहरू समेटिन्छन् ।

जसको स्मरण शक्ति असाधारण छ, उसले मात्र आफ्नो बितेको जिन्दगीका धेरै घटनाहरू सम्झन सक्छ । साधारण स्मरणशक्ति भएका धेरै मानिसले आफ्नो विगतलाई आगतमा पाइला टेके सँगसँगै बिर्संदै जान्छन् । त्यसैले धेरै मानिसले आफ्नो अनुभव र अनुभूतिका कुरा लेख्छन् । विभिन्न विधामा आफ्ना सिर्जनाहरू पस्किन्छन् । तर, संस्मरण भने थोरैले मात्र लेख्छन् । किनभने संस्मरण लेख्नु सजिलो काम पक्कै होइन । निकै कठिन र चुनौतीपूर्ण पनि छ संस्मरण लेख्नु ।

जिन्दगीमा घटेका घटना सँगसँगै त्यसको तिथिमितिसमेत सही ढंगले सम्झिन सकेन भने त्यस्तो संस्मरण बकम्फुसे गफ मात्रै हुनपुग्छ । आफ्नै लागि पनि त्यस्तो संस्मरण पत्यारिलो लाग्न सक्दैन भने पाठकले त्यस्तो संस्मरणलाई एकोहोरो आत्मालाप ठान्न सक्छन् ।

आफ्नो बाल्यकालदेखि नै जिन्दगीमा घटेका सूक्ष्मातिसूक्ष्म घटनाहरूलाई पनि मितिसहित स्मरण गरेर रसिला शब्दहरूमा लिपिबद्ध गरेर लेखक रुद्रप्रसाद देवकोटाले पाठकका लागि रोचक पुस्तक तयार पारेका छन्- जिन्दगीका पाइलाहरू ।’

यसमा उनको जिन्दगीका पाइलाका नमेटिएका डोबहरू समेटिएका छन् । संस्मरण र आत्मवृत्तान्तको सामान्य परिभाषालाई दृष्टिगत गर्दा यस पुस्तकलाई देवकोटाको आत्मवृत्तान्त भन्दा पनि फरक पर्दैन । किनभने यसमा उनका बाल्यकालदेखि अहिलेसम्मका जिन्दगीका महत्त्वपूर्ण पल, घटना र मोडहरूलाई सविस्तार व्याख्या गरिएको छ ।

कसैकसैले आत्मवृत्तान्तलाई आत्मश्लाघाको रूपमा पनि लिने गरेका छन् । यो आरोपबाट मुक्त हुनलाई भने यो पुस्तकलाई संस्मरण भन्नु नै उचित हुनेछ । सम्भवतः लेखकले उपर्युक्त आरोपबाट बच्नकै लागि यसलाई आत्मवृत्तान्त नभनी संस्मरण भनेको हुनुपर्छ ।

जिन्दगीका पाइलाहरू’ ९ खण्डमा विभाजित छ । पहिलोदेखि नवौँ खण्डसम्म क्रमशः ‘बाल्यकाल र विद्यालय यात्रा’, ‘एसएलसी र त्यसपछि...’, ‘स्नातकपछि’, ‘स्नातकोत्तर र त्यसपछि’, ‘अफिसबाहिरका काम र संलग्नता’, ‘अध्यात्मिक जीवन’, ‘जीवनका मोडहरू’, ‘जीवनका घटना/दुर्घटनाहरू’ र ‘विदेश भ्रमण र विविध’ शीर्षकका संस्मरणहरू समेटिएका छन् ।

लेखक देवकोटाका जीवनका बाल्यकालदेखिका केही महत्त्वपूर्ण पल र केही महत्त्वपूर्ण घटनाहरू यो पुस्तकमा सविस्तार प्रस्तुत गरिएका छन् । पुस्तकमा लेखकका जिन्दगीका केही महत्त्वपूर्ण पल र महत्त्वपूर्ण घटनाहरूकै बाहुल्य छ भने ती महत्त्वपूर्ण पल र महत्त्वपूर्ण घटनाहरूको प्रस्तुतिमा आना अनुभूतिहरूलाई ठाउँ र आवश्यकताअनुसार समेट्न भने लेखक केही हदसम्म चुकेको देखिन्छ । त्यसैले उनको निजी संस्मरणमा निजात्मकता त हुने नै भयो, त्यसमाथि उनको लेखन बढी वर्णनात्मक हुन पुगेको छ ।

प्रस्तुतिमा मिठास कम छ । पाठकलाई पठनमा उत्सुकता जगाउने क्षमताको अभाव पनि देखिन्छ । यसले गर्दा पाठकहरूलाई उनको यो संस्मरण पठन अलिक रुचिकर नहुने हो कि भन्ने शंका गर्ने ठाउँ छ ।

पहिलो खण्डको संस्मरणअन्तर्गत बाल्यकाल र विद्यालय यात्रा’मा उनले गोरखाको लिगलिगको पण्डितगाउँको थुम्काघरमा आफू जन्मिएदेखि विद्यालय पढ्दासम्मका घटनाहरू समेटेका छन् । यसभित्र बाल्यकाल र परिवारका कुरा छन् । जुँडीखेतका कुन्युहरूमा निदाएको रोचक प्रसङ्ग पनि छन् ।

पाठशालाको पढाइदेखि आँपपीपलको पढाइ, ईश्वरी सरको पिटाइ, कृष्णराम सरको लठ्ठीको चोट, सिलिङ फोर्ड सरको पिटाइ र गाउँतिरका चहलपहलका कुरा पनि छन् । यसैगरी लुइँटेल जाने बेला र त्यसपछिका कुरादेखि स्कुलबाहिरका क्रियाकलाप, जयन्तीदेवीको कथा, जयन्ती पुस्तकालयको पुनरुत्थान, बालसुधार समिति र कार्यक्रम, भूगोल पढाइ र शिक्षक, बाहुन बाजेको भान्सा, पिकनिकको चलनसम्मका सन्दर्भहरू यस खण्डमा समेटिएका छन् ।

दोस्रो खण्डको संस्मरणअन्तर्गत एसएलसी र त्यसपछि...’मा एसएलसीकालीन सम्झना, पञ्जाबको पढाइ र अन्य क्रियाकलापहरू, पञ्जाबका विभिन्न ठाउँको भ्रमण, यूएसएडसँगका पत्राचारहरू, पञ्जाब कृषि विश्वविद्यालयमा पढ्दाको चहलपहल, पञ्जाबी साथीहरूसँगको उठबस, साथीहरूसँगको विवाद, एपेन्डिक्सको अप्रेसन, सन् १९७२ को सेप्टेम्बरमा लुधियाना नजिकैको मोगा जिल्लामा भएको गोलीकाण्ड र विद्रोह, विश्वविद्यालयका निर्देशकविरुद्धका कदम, पशुपालनका शिक्षक र गुरमित सिंह, अन्नखेती ३०४ का शिक्षक, माइक्रोबायोलोजी कक्षा र त्यसको समस्या, दुलही आमाको स्वर्गवास, बाल्यकालदेखिको साथी भरतको सरुवा, घरमा आगलागी, नेपाली विद्यार्थी सङ्गठनः पञ्जाब, हिमाचल, हरियाणा र चण्डीगढ, नेपाली विद्यार्थी सङ्गठन, लुधियाना, पञ्जाब कृषि विश्वविद्यालयबाट बिदाइ आदिका सन्दर्भहरूको व्याख्या यस खण्डमा गरिएका छन् ।

खण्ड ३ उनको जीवनको टर्निङ प्वाइन्ट हो । कृषिमा स्नातक गरेपछि सरकारी नीतिअनुसार स्कुल पढाउन सौभाग्योदय माध्यमिक विद्यालय, अल्काटार, लमजुङ गएको प्रसङ्गदेखि कृषि आयोजना सेवा केन्द्रमा प्रवेश र त्यहाँ काम गरेका प्रसङ्गहरू समेटिएका छन् ।

चौथो खण्डमा कृषिमा स्नातकोत्तर गर्न फेरि पञ्जाब विश्वविद्यालय गएकोदेखि पार्टीको प्रारम्भिक कमिटीमा काम गरेको, सुनको तक्मा पाउन नसकेको, कृषि आयोजना सेवा केन्द्रमा बढुवा भएको, माथिल्लो सगरमाथा कृषि विकास आयोजनामा काम गरेको, इकाडर्सनेपालमा काम गरेको आदि महत्त्वपूर्ण सन्दर्भहरू यस खण्डमा समेटिएका छन् ।

पाँचौँ खण्डमा चाहिँ अफिसबाहिरका काम र संलग्नताका विषयका सन्दर्भहरू समेटिएका छन् भने छैठौँ खण्डमा उनको अध्यात्मिक जीवनका सन्दर्भहरू समेटिएका छन् । यसभित्र उनका जीवनका आध्यात्मिक पक्षहरू, मिसनरी स्कुलमा पढाइ र हिन्दु संस्कार, चारधाम तीर्थयात्रा, गङ्गासागर र दक्षिण भारतीय तीर्थस्थलहरूको भ्रमण, यात्राका क्रममा बनारसको रेलवे स्टेशनमा जीवनसङ्गिनी छुटेको, नेपालका तीर्थस्थलहरूको भ्रमण गरेका सन्दर्भहरू छन् ।

सातौँ खण्डमा उनका जीवनका मोडहरूका बारेमा उल्लेख गरिएका छन् । गुरु भएर पाएको सत्कारदेखि फादर अन्तु शर्मासँगको भेट र उठाबसीसम्मका सन्दर्भका अविस्मरणीय क्षणहरूको चर्चा यस खण्डमा गरिएको छ ।

आठौँ खण्डमा उनका जीवनका घटना र दुर्घटनाहरूको चर्चा गरिएको छ । उनले जागिरबाट गयल खारेजी भएको क्षणलाई जिन्दगीकै दु:खपूर्ण क्षणको रूपमा स्मरण गरेका छन् । यसैगरी अरिङ्गालले टोकेको, स्कुलको बार्दलीबाट खसेको, पिङबाट भुइँमा पछारिएको, जहाजबाट खसेको जस्ता शारीरिक दुर्घटनाका क्षणहरूलाई यस खण्डमा सम्झेका छन् ।

पुस्तकको नवौँ अर्थात् अन्तिम खण्डमा उनले आफ्नो विदेश भ्रमण र विविध विषयका संस्मरणहरू समेटेका छन् । अंग्रेजी पढेर धेरैजसो समय विदेशी प्रोजेक्टमा काम गरेका लेखक देवकोटाको नेपाली लेखनमा साहित्यिक स्वादको कमी छ । यसलाई स्वाभाविक रूपमा लिएर क्षम्य पनि मान्न सकिन्छ ।

उनकै शब्द सापटी लिएर भन्ने हो भने आफैँले भोगेका कुरा लेख्न पनि सजिलो छैन । लेख्दै जाँदा थाहा हुन्छ, मनमा कुराहरू अटाईनअटाई आउँछन् । व्यक्त गर्न फलामको चिउरा चपाएजस्तो हुन्छ । संस्मरण लेख्दा घटनामात्रै सम्झेर पुग्दैन, मितिसमेत सम्झनुपर्ने हुन्छ अनि मात्र यो तथ्यपूर्ण हुन्छ । तथ्यपूर्ण भएर मात्र पनि पुग्दैन, लेखन अथवा प्रस्तुति रुचिकर हुनु पनि उत्तिकै आवश्यक छ ।

अंग्रेजीमा पढेका र बढी समय अङ्ग्रेजकै प्रोजेक्टहरूमा काम गरेका देवकोटाले नेपाली भाषामा यतिसम्म लेख्ने आँट गर्नु नै नेपाली पाठकका लागि ठूलो गुन हो । यही गुनलाई मानेर उनका अन्य कमीकमजोरीलाई माफ गर्न सकिन्छ ।

उनका तीतामीठा भोगाइहरूको संस्मरणबाट पाठकले आफूअनुकूलको शिक्षा, सन्देश र प्रेरणा लिन सक्ने सन्दर्भहरू यस पुस्तकभित्र प्रशस्तै छन् । समग्रमा भन्नुपर्दा पुस्तक पठनीय छ ।

पुस्तक : जिन्दगीका पाइलाहरू

लेखक : रुद्रप्रसाद देवकोटा

विधा : संस्मरण

प्रकाशक : शिखा बुक्स

संस्करण : पहिलो, २०७६ माघ

पृष्ठ : २४४

मूल्य : रु. ३५०/-

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख १३, २०७७ ११:५५