पोयो छिनेको डोरी

A+ A A-

नितान्त नौलो अनुभूति हुन्छ मलाई- ताप्लेजुङको नाम सुन्नेवित्तिकै । एउटा बेग्लैै खालको रहर-चासो-उत्सुकता जाग्छ मलाई- ताप्लेजुङको कुरो सुन्नेवित्तिकै । एउटा दोधारको भावना जाग्छ मभित्र- ताप्लेजुङको ‘हुनु’ र ‘नहुनु’को । अनि मनैदेखि हिसाब गर्र्न थाल्छु म- ताप्लेजुङले मलाई ‘छुनु’ र ‘नछुनु’को ।

हो, वास्तवमै स्थिति यस्तै छ । ताप्लेजुङ जब मेरो ‘अस्तित्व’ र ‘अन्योल’ दुवै भएर उदाउँछ; जब ताप्लेजुङले मेरो ‘स्मृति’ र ‘विस्मृति’का दुवै ढोकाहरू एकै पटक बन्द गर्छ वा उघार्छ, तब म आफैँ रनभुल्लमा पर्छु । ताप्लेजुङ न त मेरो ‘आफ्नो’ भयो, न ताप्लेजुङलाई ‘बिरानो’ भन्न नै सकियो । उही भूतपूर्व प्रेमिका जस्तो । उही पोइल गएकी आमा जस्तो ।

बेलो पहिल्याएर सम्झँदा कतै ‘न्यानो’ जस्तो पनि; हलुका गरी सोच्दा कतै ‘बिरानो’ जस्तो पनि । खै कस्तोकस्तो ? तिमीलाई मैले के भन्ने होला ताप्लेजुङ ? उही विपीन किरणका शब्दहरूलाई महेश खड्काले सिँगारिसकेपछि कोकिलकण्ठी गायिका अञ्जु पन्तको गलाबाट गुञ्जिएको स्वरलहरी जस्तो :

न बिर्सें तिमीलाई न पाएँ तिमीलाई
विना अर्थ दिलमा सजाएँ तिमीलाई ...।

दुखै दुःख ! ढाँडै ढाँड ! जति मिहिनेत गर्दा पनि कहिल्यै भकारी नभरिने- अन्नले । पेटभरि ‘धानको भात’ खान नपाएर विरक्तिएको एउटा १३ वर्षे किशोरले त्यो थातथलो छाड्छ र फुत्त बाहिरिन्छ घरबाट- मध्यरातमा । उसले देखेको केही छैन तर सुनेको के छ भने कतै टाढा मुगलानतिरका मानिसले बाह्रै महिना ‘धानको भात’ खान्छन् रे ! अनि सुनेको के पनि छ भने ‘फालेलुङ’ काटेर उता गएपछि अलिक भिन्नै खालको ‘झिलिमिली’ संसार छ रे ! यत्ति नै सुनेका आधारमा श्रीकृष्णको पनाति नरोत्तमको नाति र मधुसूदनको छोरो अविकेशर नामको त्यो किशोरले वि.सं. १९७७ को कुनै रात ‘याङरूप दोरुम्बा’लाई छाड्छ र खेती गृहस्थीका लागि सजिलो ‘खायल’ खोज्दै भारत, ‘सुखिम’का विभिन्न ठाउँमा भौँतारिँदै कुनै दिन ‘भोटाङ’को एउटा पहाडी गाउँमा पुगेर बास बस्छ ।

उसले सोचेको थियो रे- २-४ वर्ष मात्र बस्नुपर्ला यो ‘दमाईंडाँडा’मा । तर, गर्दै लाँदा उसले सोचेको जस्तो भएनछ । ऊ जहाँ अड्यो- त्यहीँ नै गड्यो । ख्यालख्यालमै बसिएछ ४२ वर्ष त्यही ‘दमाईंडाँडा’मा । त्यहीँ विवाह भएछ । त्यहीँ जन्मिएछन् छवटी छोरी र एउटा छोरो ।

देख्दादेख्दै सन्तानले ढाकेछन्- डाँडाकाँडा अनि छोराका समेत ४ वटा छोराछोरी जन्मिसकेपछि बल्ल झल्याँस्स याद आएछ- आफ्नो पुरानो थलोको । सम्झना भएछ- बाबुआमाको चोला उठेको पवित्र धर्तीको । पोल्न थालेछ- त्यत्तिकै छोडेर हिँडेको खेतबारीको मायाले । औडाहा भएछ- त्यहीँ छाडेर हिँडेका आफ्नो परिवारको सम्झनाले । माटोको मायाले तानेछ । बाटोको मायाले तानेछ ।

अनि मेची अञ्चलको शिर ताप्लेजुङबाट १३ वर्षको उमेरमा मुग्लानतिर उछिट्टिएको त्यो किशोर ५५ वर्षको प्रौढ भएपछि पूरै नातिनातिनासहितको हन्जा अगाडि लगाउँदै २०१९ सालमा मेची अञ्चलकै पाउ झापा जिल्लामा घुस्रिन आइपुगेछ । फेरि त्यहीँ वन फाँडेछ । फेरि त्यहीँ बल पोखेछ । फेरि डुबेछ पसिनाकै पोखरीमा र त्यहाँ पनि ‘धान’कै भात खाने हैसियत बनाएर बसेछ ।

हो, त्यही मान्छे, अर्थात् कथाको त्यही गृहत्यागी किशोर पात्र अविकेशर ढकाल अर्थात् अहिलेका ‘औलेनी बाबै’को जेठो नाति हो यो पंक्तिकार, जो त्यो खानदानमै स्कुल र कलेजको मुख देख्ने पहिलो व्यक्ति बन्न पुगेको छ ।

यो अवस्था आउन सम्भव भएको पनि तिनै ‘औलेनी बाबै’कै दूरदृष्टिले गर्दा नै हो । प्रिय पाठक, औलो लागेर मान्छे मर्छ भन्ने जान्दाजान्दै पनि साहसपूर्वक वन फँडानी गरी मधेसमा बसेका कारणले पहाडमा बस्ने उनकै आफन्तहरूले तिनै ‘कान्छा ढकाल’ बुढालाई दिएको एउटा सम्मानसूचक उपनाम थियो यो- औलेनी बाबै । अनि उनी रहेको त्यो जङ्गलभित्रको गाउँको नामचाहिँ- औलेनी । यस प्रकार मेरो जीवन, परिचय, वंशवृक्ष, कलमकारिता र भावनामा जोडिएको एउटा अभिन्न नाम बन्न पुग्नुभएको छ- मेरै हजुरबा अर्थात् ढकाल कान्छा बुढा अर्थात् ‘औलेनी बाबै’ ।

तर, यो आलेखमा मैले चर्चा गर्न खोजेको कुरो ‘औलेनी बाबै’को योगदानको होइन । उनको योगदान त हाम्रो सिंगो परिवार र आजको यो ‘सुरक्षित’ स्थिति नै हो । उनले हामीलाई ‘शरणार्थी’ बनाएनन् बरु औलो ज्वरोसँग लड्दै हामीलाई आफ्नै ठाउँमा फर्काए । उनको योगदान भनेको हामीभित्र बगेको ‘रगत’ नै हो । अब आफ्नै रगतको महिमा गाएर पनि कहीँ सकिन्छ र ? बस्, मैले कुरो उठाउन खोजेको कुरो त केवल ढकाल कान्छाले गृहत्याग गरेर हिँडेपछि ताप्लेजुङ र हाम्रो सम्बन्ध कस्तो रह्यो भन्ने विषय हो ।

१ वैशाख २०१८ मा मात्र नेपाललाई १४ अञ्चल र ७५ जिल्लामा बाँडिएको हुनाले त्यसपछि जन्मिएका मान्छेहरूलाई अचेलको जस्तो आफ्नो स्पष्ट ठेगाना लेख्न समस्या नहोला तर त्यसभन्दा अघि जन्मेका हामी सबैलाई प्रस्ट ठेगाना लेख्नुपर्ने विषय ठूलो समस्याको रूपमा रहेको छ । पहिले त ४ जना कमाण्डिङ जर्नेलहरू हुन्थे । ठाउँठाउँमा बडाहाकिमहरू हुन्थे । गोश्वाराहरू हुन्थे । गौँडाहरू हुन्थे । केन्द्रको रूपमा ‘थुम’हरू हुन्थे अनि त्यही थुमअन्तर्गत धेरै टाढाटाढाका गाँउवस्तीहरू समेत पर्थे ।

ढकाल कान्छाले मध्यरातमा घर छाडेर हिँड्दा त्यो ठाउँको नाम ‘याङरूप दोरुम्बा’ थियो । उसको जिल्ला ‘ताप्लेजुङ नै थियो । उसले त्यत्तिकै छाडेर हिँडेको त्यो ठाउँ २०१८ सालको विभाजनपछि देख्दादेख्दै ‘पाँचथर’ जिल्लामा पर्न गएछ । उसको घर खायल त अझ हिजोअस्तिसम्मको ‘अमरपुर’ गाविसमा पो पर्न पुगेछ । त्यही ‘अमरपुर’ गाविस अचेल ‘हिलिहाङ गाउँपालिका’ भएको छ क्यारे ! उसका सारा सन्तानले ताप्लेजुङको परिचय पाएर हुर्किए तर त्यही परिचय दिने ठाउँ स्वयंचाहिँ अचेल पाँचथर हुन पुगेछ ।

उसले बडो प्रेमले उच्चारण गर्ने गरेको नाम ‘याङरूप दोरुम्बा’ त अचेल नक्साबाटै गायब भएछ र नौलो सम्भावना बोकेको ‘हिलिहाङ’ उदाएछ । उनका दाजुतर्फको ठूलो नाति नेत्रप्रसाद अझै त्यहीँ नै छ । बुढो भएको छ नातिसमेत । नाति-नातिना छन् उसका समेत । तर, उनैले जुटाएको प्रमाण अब सरकारी कागजमै देख्न छाडिएको छ । म त उनको पनि अझै सानो नाति । अब के भनौँ म ताप्लेजुङलाई ?

जुन गाउँ, जुन ठाउँ, जुन इतिहास र जुन भावनाले म आफूलाई ताप्लेजुङको नजिक ठान्छु- त्यो सबै ‘पाँचथर’ भएको छ । अनि पाँचथरका चाहिँ घनेन्द्र ओझाबाहेक अन्य कोही कसैले पनि मलाई अहिलेसम्म आफ्नो भनेर प्रेमले बोलाएको सम्झना नै छैन । त्यही ताप्लेजुङ, जहाँ अब मेरो केही छैन बरु त्यसैले मलाई सधैँ आफ्नो ठान्छ ।

मलाई कञ्चनजङ्घाको छोरो भन्नुहुन्छ- डा. खेम कोइराला बन्धु । सधैँ सोधीखोजी गरिरहनुहुन्छ- प्रा.डा. गोविन्दराज भट्टराई दाजु । माया गरिरहनुहुन्छ- डा. तुलसी भट्टराई दाजु । चासो व्यक्त गरिरहनुहुन्छ- हरि गौतम । याङकिला दिदी, डम्बरध्वज तुम्बाहाम्फे, नारायण थेबे जस्ता सक्रिय र सामाजिक सम्बन्धका साथीहरूले मात्र होइन, कहिलेकाहीँ त ताप्लेजुङ सरोकार केन्द्रको मिटिङमा समेत बोलाउँछन् साथीहरू मलाई ।

हालसम्म पैसै नदिए पनि २ लाख रुपैयाँसम्म खर्च गरेर मेरो अङ्ग्रेजी किताब ‘वियोन्ड दि हिमालयज’को दोस्रो संस्करण छाप्न वचन दिने ईश्वरी पौडेल हुन् वा अन्य पर्वतारोहीहरू; ओलाङचुङगोला पनि एक पटक आइदिनुहोस् न भनेर बारम्बार आग्रह गर्ने पर्यटन व्यवसायीहरू हुन् वा अन्य साथीहरू, सबैसबै नै ताप्लेजुङकै हुन् । यी साथीहरूका बीचमा रहँदा मलाई लाग्छ- म पनि ताप्लेजुङकै हुँ । जब यथार्थको धरातलमा ओर्लन्छु, तब लाग्छ, ताप्लेजुङ मेरालागि ‘बुढो मावली’ जस्तै रहेछ ।

मैले मावलीमा जस्तो रोड्याइँ गर्न त मिल्दैन ताप्लेजुङसँग । मैले ‘झोलीको देउता’ हुँ भन्दै मागदावी प्रस्तुत गर्न त मिल्दैन ताप्लेजुङसँग तैपनि मलाई हेला गर्दैन ताप्लेजुङ । जा भन्दैन ताप्लेजुङ । कुतमा कमाएको खेत जस्तो रहेछ ताप्लेजुङ मेरालागि, जसको अन्न मेरो पेटमा त परेको छ, जसको पानी रगतमा त बगेको छ, तैपनि मसँग हैसियत जनाउने कुनै कागजात छैन; लालपुर्जा छैन ।

ज्यालामा गएको खेतालो जस्तो रहेछु म ताप्लेजुङको, जसका लागि अब घरमा भात पाक्तैन र मैले बाहिरबाटै एक मानाको जोहो गर्नै पर्छ । मानौँ कि म मधेसतिर कतै गएर हली बसेको छु । मानौँ कि म ताप्लेजुङबाटै झोलाभरी कागतीको चुक बोकेर मधेस झरेको छु र मूल्यचाहिँ मंसिरमा खलोबाटै ५-७ पाथी धान उठाउने गरी सबैलाई अलिअलि चुक बाँड्दै छु-बेच्दै छु । फेरि यसो विचार गर्छु- यो चुक बोकेर हिँड्ने मान्छे म होइन; ती त बरु ढकाल कान्छा हुन्, जो यहीँ रहिरहेका भए ‘औलेनी-बाबै’ हुनुभन्दा अघिसम्म पक्कै पनि यही भूमिकामा हुन्थे होलान् ।

त्यसो भए ताप्लेजुङसँग मेरो नाता के होला त ? कसैले सलाई कोरेर पहिलो बत्ती सल्कायो रे अनि त्यही पहिलो बत्ती उचालेर दोस्रो, तेस्रो, चौथो, पाँचौँ बत्ती पनि सल्कायो रे ! त्यो पाँचौँ बत्तीले थप १०-१२ वटा बत्ती सल्कायो रे ! एवं रीतले बत्ती सल्काउँदै जाँदा त्यो अन्तिम बत्तीलाई कसले सल्काएको मान्ने ? त्यसलाई सुरुको सलाईले सल्काएको मान्ने कि नमान्ने ? मान्ने कुरो पनि आउला किनकि आगोको बिउ त्यही नै हो । नमान्ने कुरो पनि आउला किनकि त्यसले त अन्तिम बत्तीलाई सल्काएकै होइन ।

हो, यही भ्रमात्मक सम्बन्ध रह्यो ताप्लेजुङसँग मेरो । सिमलको भुवा जस्तै कोमल, हार्दिक, न्यानो अनि माथिमाथिसम्म उड्ने तर बटुलेर काममा ल्याउन नसकिने सम्बन्ध रह्यो ताप्लेजुङसँग मेरो । मेरो प्रिय ताप्लेजुङ ! हो, यस्तै सम्बन्ध रह्यो तिमीसँग मेरो । अप्रिय त तिमी कहिल्यै भएनौ मेरो तर ‘प्रिय’ भन्ने कि नभन्ने भन्ने दोधारकै पात्र भयौ । तिमी मेरो पिँडौलामा परेको ‘बिराली’ जस्तै हौ । कुरो गर्दा न्यानो पनि लाग्छ, गर्दै लाँदा आफ्नोपन पनि भेटिँदैनँ । ठीक त्यही बिराली जस्तै- आगो ताप्दाको न्यानो सम्झेर बिरालीलाई महत्त्व नदिन पनि मिल्ने । बिरालीको वैराग हेरेर आगो ताप्न घटाउन पनि मिल्ने ।

हो, ताप्लेजुङ, सधैँ आकाशमा देखिने तर कहिल्यै नछोइने चन्द्रमा भयौ तिमी मेरालागि । तिम्रो शीतलता र उज्यालो तापेको छु तर म तिम्रो उपभोक्ता हुँ भन्ने कुरो न तिमीलाई थाहा छ, न त मसँग विशेषाधिकारको कुनै निस्सा नै । कञ्चनजङ्घाले कसरी हिसाब राख्न सक्छ र उनको पानी कतिले खाए भनेर ?

वास्तवमा म तिमीबाट छुट्टिएर पनि जोडिएकै छु, जोडिएर पनि छुट्टिएकै छु- एउटा पोयो छिनेको डोरी जस्तो । एउटा ‘पोयो’ छिनिसकेपछि बलियो पशुलाई बाँध्ने काममा त लगाउन नसकिएला तर त्यसलाई ‘डोरी’ नै होइन भन्न मिल्दैन । अब काम छैन भनेर फालिहाल्न पनि मिल्दैन । यसो बारतिर बाँधबुध गर्न काम लाग्छ । लत्रेका तुलफूललाई उठाएर टेकोमा बाँध्न काम लाग्छ ।

सानातिना काममा त एउटै पोयो पनि काम लाग्छ । यत्ति हो, एउटा पोयो छिनेपछि त्यो डोरी अब बलियो रहेन । एउटाले साथ छाडेपछि त्यो ‘विधवा’ जस्तो भयो, ‘विधुर’ जस्तो भयो, ‘टुहुरो’ जस्तै भयो । हाम्रो सम्बन्ध पनि त्यस्तैत्यस्तै ‘एकाङ्गी’ भयो ताप्लेजुङ !

डोरी छिनेको त होइन, पोयो मात्र छिनेको छ र एउटा पोयो छिनेर पनि हाम्रो सम्बन्धको यो ‘नेते’ डोरी अझै पनि पाँचथरभन्दा कता हो कता बलियो छ । नत्र फुङलिङलाई आगोले लपेट्दा मलाई किन पोल्थ्यो र ? त्यहाँ पटक पटक जाने पहिरोले मलाई किन भत्काउँथ्यो र बेलाबेलामा ? सिंगै देश दुखेको बेलामा पनि ताप्लेजुङ अझै नजिकबाट किन दुख्थ्यो र मेरो छातीभित्र ? भूकम्पको धक्कासँगै किन काँक्रोझैँ चिरिन्थ्यो र मेरो कलिलो कलेजो ?

ठाउँ ठूलो होइन, मन ठूलो हुने रहेछ ताप्लेजुङ ! ढकाल कान्छाले छाडेको गाउँ अचेल तिम्रो नक्सामा छैन र पनि मेरो मन ‘याङरूप’ जस्तै भएको छ, ‘दोरुम्बा’ जस्तै भएको छ र ‘ताप्लेजुङ’ जस्तै भएको छ । पाँचथरमै छ अमरपुर, अहिलेको हिलिहाङ, तैपनि मेरो मन त्यही छिनेकै नेते डोरीको पोयो पहिल्याउँदै मेरा पुर्खालाई मायाले काख लिने त्यही कञ्चनजङ्घाको फेदीतिरै, त्यही आदिम डोरीको सुरुवातीे ‘पोयो’ अड्काउने त्यही ‘बट्नेउटो’को खोजीमा झापाबाट क्रमशः माथितिरै उडिरहेछ ।

के तिमी मलाई अझै पनि चिनिरहेका नै छौ र ताप्लेजुङ ?

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख १३, २०७७ ११:१९