लोकतन्त्र : भ्रमको गिलास, सोडाको फिँज

A+ A A-

कवि तथा पत्रकार भाइ घनेन्द्र ओझाले फोन गरेर सोधे–‘दाइ भोलि ११ वैशाख । तपाईं यसलाई कसरी सम्झनुहुन्छ ?’

यो प्रश्नले मलाई एकछिन् सनन्न बनायो । यसलाई सम्झने अनेक गौरवशाली संस्मरणहरू पनि छन् तर आज आएर यो प्रश्नका लागि मसँग उत्साहजनक उत्तरहरू थिएनन् ।

मैले भनेँ– ‘भाइ ! सम्झनका लागि त असंख्य सन्दर्भहरू छन् तर देशसँग जोडेर सम्झनका लागि अब वर्तमान परिस्थितिले निराशाबाहेक केही दिएको छैन । के सम्झनु र !’

उनले भने– ‘जे सम्झनुहुन्छ, केही लेखिदिनुहोला ।’

लेख्न त बसेँ तर केही लेखिएन । जे लेखियो, यही भयो ।

प्राकृतिक रूपमा देश जतिसुकै सुन्दर होस्, त्यस देशभित्र जतिसुकै उर्वर सम्भावनाहरू हुन्, त्यहाँ जतिसुकै प्रतिभाशाली मानिसहरू हुन्, विज्ञान, कला, साहित्य, जतिसुकै सम्भाव्य होस्, यदि देशको राजनीति सही दिशा र यात्रामा छैन भने ती कुनै कुराहरू पनि असान्दर्भिक हुन पुग्छन् ।

संसारमा यदि कहीँ चौतर्फी विकास भएको छ र देश सम्पन्न भएको छ भने त्यसलाई त्यो अवस्थामा पु¥याउन देशभित्रका अनेक तप्काहरूको योगदान त हुन्छ तर ती सबैलाई चल्न र आफ्नो योग्यता र हैसियत चिनाउने मौका र वातावरण दिएको हुन्छ राज्य संयन्त्रले । राज्य संयन्त्र बनेको हुन्छ– राजनीतिक पद्धति र त्यसका सैद्धान्तिकीहरूबाट ।

हरेक देशका आआफ्ना इतिहास हुन्छन् । देशहरू बन्ने र भत्किने क्रमले निर्माण गरेको हुन्छ इतिहास । इतिहास प्रत्येक व्यक्ति, संस्था र राज्यको स्मृतिका आधारमा जीवित वा निर्जीव हुने गर्छ ।

जब राज्यसत्ताले आफूलाई सर्वेसर्वा ठान्न थाल्छ, उसले इतिहास बिर्सिन्छ । त्यसरी बिर्सिएको इतिहासले भविष्यमाथि शंका गर्न थाल्छ । जुन दिनदेखि इतिहासले भविष्यमाथि शंका गर्न थाल्छ, बुझ्नुपर्छ अब राज्यसत्ताले निरङ्कुशताको दिशा समात्न लाग्यो । अब केही काल फेरि अन्धकार आउनेछ । अन्धकारको आयु धेरै लामो हुँदैन तर त्यसले यस्तो भ्रम दिन्छ कि हिटलरको १२ वर्ष एक शताब्दीभन्दा पनि लामो थियो ।

अचम्म त के हुन्छ भने जतिसुकै उदार र आदर्श पुरुष पनि जब सत्तामा पुग्छ, त्यसले यो कुरा भुल्छ कि ऊ त्यहाँ कहाँकहाँ टेक्दै कसरी आइपुग्यो र त्यो चुचुरोमा उसले कतिञ्जेल बस्नुपर्ने हो । उसलाई यस्तो लाग्छ, इतिहासको अन्तिम पुरुष नै उही हो र अब समयलाई सदाका लागि आफूमा ल्याएर त्यसको काँटा अड्काइदिएको छ ।

जब मानिसले आफूमा आएर समय रोकिएको देख्छ, त्यहीँदेखि देशमा अन्धकारको सुरुवात हुन्छ । अत्यन्त सुन्दर इतिहासका अक्षरहरू पनि सत्तामा पुगेपछि खुइलिन थाल्छन् र तिनै खुइलिएका अक्षरहरू निरङ्कुशताको कालीपोके बन्छन् ।

म सधैँ एउटै कुरामा अल्मलिन्छु– किन मानिस आफ्नै अहंको अँगेनोमा झिल्सिन सधैँ रहर गर्छ । आफैँ घाइते हुन्छ र आफैँ रमाउँछ । अझ राजनीतिमा सत्ता हरेकपल्ट किन आत्मघाती गोल गर्न रमाउँछ ? यो कस्तो सत्ता मनोविज्ञान होला ? हामीले आफ्नो देशको सीमारेखाभन्दा बाहिर आफ्ना दृष्टिहरूलाई फैलायौँ भने झन् आश्चर्यचकित हुनुपर्छ । नपत्याउने कुराहरूलाई पत्याउनुपर्ने बाध्यताहरूमा घुमिरहेको दखिनेछ संसार नै ।

हरेक आदर्शहरू तिनको अन्तर्यमा पुगेर हेरियो भने ढोंग र भ्रमका पित्तलहरू मात्र भेटिनेछन् । मलाई धेरै परदेखिका कुराहरू सम्झिरहनुपर्दैन । जब म मेरो देशको वर्तमानमाथि चित्त दुखाउँदै हुन्छु वा गर्व गर्दै हुन्छु, आफैँले आफ्नै जीवनकालमा रचेर र टेकेर आइरहेका इतिहासका पानाहरू जब पाइलैपिच्छे दागैदाग लाग्दै जान्छन्, जब जनताका रगतले कोरिएको राष्ट्रको आदर्श र गौरवशाली नक्सा बारम्बार कुनै सत्तारोही निरङ्कुश आकाङ्क्षाले धुजाधुजा पार्दै गएको देख्छु अनि हिजो त्यो नक्सा कोर्नका लागि घोटिएका शहीदका टाउकालाई निभ बनाउनेहरूका अनुहारमा राक्षस उम्रिएको देख्छु र आफैँलाई तन्द्रावस्थामा बोध गर्छु ।

म धेरै परबाट आएको होइन । मैले सचेतनापूर्वक बुझेको बेला भनेको २०३६ सालदेखिको हो । १८ वर्षको उमेरमा खास केही नबुझेरै सडकमा पुगेको थिएँ भीडसँगै । पञ्चायतले केके नराम्रो गरेको छ र बहुदलले केके राम्रो गर्छ भन्ने केही नबुझी मलाई बहुदल चाहिएको थियो जबकि मेरो जन्म भएको छ महिनापछि सुरु भएको पञ्चायती व्यवस्थाभित्र एसएलसीसम्म ‘पञ्चायत’ भन्ने राजनीतिको किताब पढेर हुर्केको थिएँ ।

जुन व्यवस्थाभित्र जन्मिएर १८ वर्षको भएको थिएँ, त्यो व्यवस्थाले मलाई उसको विश्वास दिलाउन सकेको थिएन । देख्दै नदेखेको, भोग्दै नभोगेको र राम्ररी सुन्दा पनि नसुनिएको व्यवस्थाले मात्र देश र जनताको हित गर्छ भन्ने विश्वास कसले कसरी हुलिदिए, म आज यसै भन्न सक्दिनँ । १ वर्षभरी सबै कुरा छाडेर बहुदलको प्रचारमा हिँडियो । मैले लामोलामो प्रवचन गर्न सिकेको त्यही बेलादेखि हो ।

मानिसले थाहै नपाई आफूलाई अर्कै बनाइसकेको हुन्छ । उसले आफू कुन विश्वासमा पुगेँ भन्ने थाहा पाइसक्दा ऊ यस्तो चक्रव्यूहमा पसिसकेको हुन्छ कि त त्यहाँबाट निस्कनै सक्दैन । निस्किहाल्यो भने पनि त्यसले त्योभन्दा अघिको यात्रा गर्नै सक्दैन ।

नेपालको राजनीतिमा आमजनताले स्वतःस्फुर्त रूपमा भाग लिएको पहिलो अनुभव नै २०३६ सालको थियो । त्यसअघिका आन्दोलनहरू लडाकुकेन्द्री थिए । त्यो १ वर्षले प्रत्येक मानिसलाई राजनीतिक बहस गर्न सक्ने तालिम दियो । २०३६ सालले दिएको त्यो बहसकेन्द्री चेतनाले २०४६ सालसम्म आइपुग्दा आफूलाई सशक्त बनाइसकेको थियो । परिर्वनका लागि नेताहरूले गोरेटो मात्र खने, जनताले आफैँ कुदेर त्यो गोरेटोलाई आफ्नै पाइतालाले टेकेर सडक बनाइदिए ।

जनताको त्यही शक्ति हो, जसले पटक पटक सडकलाई सत्तामा पुग्न टेक्नुपर्ने कार्पेट बनाइदिए तर नेताहरूले जनतालाई नै सडक सम्झिरहे । जनताको बलमा सत्तामा पुग्ने र जनतालाई बिर्सने खेल धेरै लामो भएको छ हाम्रो देशमा ।

१ सय ४ वर्ष लामो जहानियाँ सत्ता ढाल्न जम्मा ४ वर्ष लाग्यो । त्यसपछि त्यही ढाल्ने शक्ति जब सत्तामा पुग्यो, त्यसलाई उभिनै ८ वर्ष लाग्यो । उभिएको डेढ वर्षमा ढलेको बौरिन ३० वर्ष लाग्यो ।

बौरेपछि निद्रा नखुल्दै तन्द्रामा १६ वर्ष कुद्यो । व्युँझँदा गणतन्त्र आएको थियो । नसोचेको कुरा हात लाग्यो । त्यसलाई पोल्ने कि उसिन्ने गर्दागर्दै अरू १० वर्ष बित्यो । पूरा होस आइसकेपछि अब राजनीतिले सही बाटो समात्ने लक्षण देखियो ।

जनताले पत्याएर एउटा पार्टीलाई भोट दिए । उनीहरूले भनेका थिए– अब दह्रा खुट्टा टेक्नू, फेरि हामीसँग गनगन नगर्नू । तर, अहिले आएर फेरि सत्ता कमिलो हुन लागेको छ र विस्तारै यसका जिउमा पखेटा पलाउन थालेका छन् । जन्मिँदै पखेटा लिएर आएको पन्छी मात्र आफ्नै पखेटाको भरमा जीवनभर उड्ने हो । भुइँमा घिस्रिने जीवको शरीरमा उम्रिएको पखेटा भोलि बिहान भुइँभरी भएका हुन्छन् ।

कमिलालाई चराले टिपिसकेका हुन्छन् । जनताले नचाहँदा नचाहँदै पनि अहिलेको सरकारले इतिहासमा गरेका गल्तीहरूलाई बिस्र्यो र भविष्य उसका आँखामा छाया पर्न लागेको छ ।

हामी लेखक, कवि, कलाकार, सङ्गीतकार, पत्रकारहरू राजनीतिकर्मीहरू सँगसँगै सडकमै थियौँ । कहिले सडक कविता क्रान्ति भन्यौँ, कहिले भोक कविता आन्दोलन भन्यौँ, कहिले अस्वीकृत जमात, कहिले बुट पालिस । अनेक नामबाट सधैँ सडकमै थियौँ । जतिबेला नेताहरू जेलमा हुन्थे, हामी पत्रपत्रिकाभरी छरपस्ट हुन्थ्यौँ । ती लड्ने, मर्ने र जेलमा सड्नेहरूको इतिहास पनि हामीले नै लेखिदिएको हो । लेखिरहेका छौँ ।

आज कुनै पनि नेताले आफूलाई आधिकारिक रूपमा केही भन्छ भने पनि त्यसको अभिलेख हामीले नैै राखिरहेका छौँ । हिँड्ने, जाँदाजाँदै अलिक पर पुगेर कुनै ढिस्कोले, डाँडोले, गहिरोले केही न केहीले छेलिन्छ, पुरिन्छ । त्यसले बोलेका आवाजहरू मधुरा हुँदै जान्छन् र सुनिनै छाड्छन् । तर, तिनलाई लिपिबद्ध गर्ने, रेकर्ड गर्ने, तिनलाई कालान्तरसम्म सुरक्षित गरिदिने हामीले नै हो ।

आज प्रथम पुरुषले जेजे भने पनि उनको आवाज बोलुन्जेल र सुनुन्जेलको कान र मुखसम्म मात्र हो । त्यो आवाजको दीर्घत्व हाम्रो कलममा छ । हामी प्रत्येक क्षणलाई लिपिबद्ध गरिरहेका छौँ । तपार्इं सत्तामा बस्नेसँग त्यहाँ बसुन्जेल मात्र तपाईंको आवाज चर्को छ, कर्कश छ, श्रोता मौन छ । जब तपाईं त्यो आसनबाट ओर्लिनुहुन्छ अनि तपाईं जीवित हुँदै हिजो तपाईंले बोलेका कुरा सुन्न छाड्नुहुन्छ । भोलिकाले सुन्लान् भन्ने कुरा त त्यसै पनि तपशीलमा पुग्छ ।

आज किन यो कुरालाई ध्यानमा राख्नुहुन्न कि मैले हिजो हिँडेर आएको बाटो मेरै असावधानीले विस्थापित हुन सक्छ । जन्मसिद्ध सत्ताप्रापकहरूले पनि निरीह भएर दरबार त्यागेर हिँड्नुप¥यो । आवधिक अभिमतद्वारा केही वर्षका लागि सत्तामा पुग्नेहरूले किन हिजोलाई बिर्सिएको ?

म २०३६ सालदेखि आज २०७६ सालसम्मको साक्षी भएर जब मेरो देशको इतिहास हेर्छु, मलाई कुनै पनि बिन्दुमा टेकेर रमाएको क्षणको अनुभव छैन । जुन दिन गिरिजाप्रसाद कोइरालाले आफ्नै पार्टी फुटाएर मध्यावधि निर्वाचन गराए, त्यही दिनबाट सुरु भएको थियो प्रजातन्त्रवादी शक्तिको अधोपतन । त्यसको अवशेषमा आज शेरबहादुर देउवा, रामचन्द्र पौडेल र कृष्णप्रसाद सिटौला बाँकी बचेका कांग्रेसीहरूका निधारमा आफ्नै पार्टीको खरानीको टीको लगाइदिन साइत पर्खिरहेका छन् ।

लगभग दुई तिहाइ बहुमत पाएको कमयुनिस्ट पार्टी नामक छिचिमिराका डडेलामा पनि अध्यादेश नामक २ पखेटा उम्रिएका छन्, जसले उज्यालो हुँदा नामो निशान मेटाउने साइत जुराइरहेको छ । पश्चिम बङ्गालमा २२ वर्ष शासन गरेको कम्युनिस्ट पार्टीको अहिले नामो निशान छैन । सिक्किममा २५ वर्ष शासन गर्ने पवन चाम्लिङ फेरि कविगोष्ठीहरूतिर भेटिन थालेका छन् ।

माल पाएर चाल नपाउनेका घरमा सधैँ अनिकाल लाग्छ । जनता भनेको त हिमनदी हो, कि जमेर हिउँ हुन्छ कि पग्लिएर नदी हुन्छ । त्यसमा पौडिने माझी पौडिन जाने पार हुन्छन् नजाने डुबेर मर्छन् । राजनीतिक दलहरू नहुँदा पनि देश र जनता छँदै थिए । जनतालाई जनार्दन भन्नेहरूले कहिले वास्तवमै जनार्दन मानेका छन् त ?

यत्रो वर्षको आन्दोलनलाई अवतरण गराइसकेपछि त्यसैमाथि उफ्रिएर त्यसलाई भत्काउनमा जो उद्यत हुन लागिरहेका छन्, तिनका पखेटा उम्रिएकै हुन् भन्न आर्जे हेराउन जाइरहनुपर्दैन ।

आज ११ वैशाखलाई सम्झँदै गर्दा गौरवपूर्ण हरफहरू लेख्न नपाइएको यो पीडा आफैँमा नमिठो वियोग–धून हो । हिजो ‘गाउँगाउँबाट उठ, वस्तीवस्तीबाट उठ’ भनेर उठाएकाहरू फेरि नउठ्ने गरी बस्न लागेका छन् । फेरि दासताको सिरक तानेर मुख छोप्नुपर्ने सम्भावना देखिन लागेको बेला यो ११ वैशाखलाई कुन रमाइलो बाजाको धूनमा मिसाएर सम्झनु !

लाग्न थालेको छ– हिजोको विजय ठानेर उफ्रिएको जुलुस त आधा गिलास पानीमा हालिएको सोडाको फिँज मात्र रहेछ, जो अहिले यथार्थ अवस्थामा अवतरण हुन लागेको छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, वैशाख ११, २०७७ १२:२५