के हो खाद्य सम्प्रभुता ?

A+ A A-

हाम्रो ग्रामीण भेगमा अझै पनि एउटा किसानले आफ्नो थोरै बारीमा लसुन, अदुवा, साग, घिरौला, लौका, काँक्रो, सुन्तला, केरा, आँप, धान, मकै, गहुँ लगाएको हुन्छ र गाई, भैंसी, बाख्रा, कुखुरा पालेको हुन्छ । कुनै बाहिरिया मान्छे जानेवित्तिकै झलक्क हेर्छ र त्यसमाथि प्रतिक्रिया दिन्छ ।

एउटै किसानले यति धेरैथोक लगाएर हुन्छ ? यो त निर्वाहमुखी भयो । यही भएर हो देशको विकास नभएको । यही भएर हो कृषिको उन्नति नभएको । उसले आफ्नो ज्ञान खन्याउँछ । तर किसानले लगाएको जुक्ति कति गहिरो छ भन्ने बाहिरिया पढेलेखेका विज्ञहरुले अन्दाजै गर्न सक्दैनन् कति वर्षदेखिको अनुभव र ज्ञानका आधारमा किसानले आफूलाई चाहिने सबै खाद्य पदार्थको जोहो गरिरहेको हुन्छ विश्लेषण नै गर्न सक्दैनन् ।

आखिर अहिलेका विज्ञ वा विद्वानहरुले भनेजस्तो बाख्रा मात्रै पालेर बाख्रा बेचेर पैसा हात पारे पनि किन्ने त फेरि अदुवा, साग, घिरौला, चामल, मासु दुध नै किन्ने हो । पैसा हात पार्ने वित्तिकै अरु चमत्कार त केही गर्ने होइन तर किसानले पैसाको माध्यमबाट होइन, आफ्नै ज्ञान र सीपको माध्यमबाट जीवन चलाउनु अर्थात् बजारमा नगईकन आफ्नो जीवन अगाडि बढाउनुलाई परम्परागत भनेर हेयको दृष्टिकोणले हेरिएको छ ।

चिस्यान केन्द्रहरु बनाइन्छन्, के उत्पादनहरु ल्याएर राख्ने हो ठेगान छैन । खाद्य सम्प्रभुताको मूल मर्म एउटा पर्यावरणमैत्री उत्पादन हो ।

किसान राज्य र बजारको नियन्त्रणभन्दा बाहिर बस्न रुचाउँछ तर राज्य र बजारले किसान बाहिर बसेको रुचाउँदै रुचाउँदैनन् । उसलाई धेरैथरी आरोपहरु लगाइन्छ । आखिर बजारमा किसान बाख्रा बेच्न जाँदा पनि ठगिने हो र चामल किन्न जाँदा पनि ठगिने हो । त्यही भएर किसान बजारभन्दा बाहिरबाट आफ्नो जीवन चलाउन खोज्छ ।

यहाँनेर प्रश्न के हो भने हाम्रो कृषि प्रणाली बहुबालीमा आधारित हुने कि एकल बालीमा आधारित हुने ? एउटा किसानले अदुवा मात्रै लगाउने, अर्काे किसानले बाख्रा मात्रै पाल्ने, अर्काे किसानले लौका मात्रै लगाउने कि आफूलाई चाहिने बहुबालीमा आधारित कृषि प्रणालीमा हामी जाने ?

लामो समयदेखि हाम्रो बहुबाली प्रणालीलाई एकल बाली प्रणालीमा लैजाने कोशिस गरेका छौं ताकि किसान जहिले पनि बजारमा निर्भर हुन परोस् । बीउ किन्न बजार जाउ, औषधि किन्न बजार जाउ, किनभने परम्परागत हाम्रा औषधीहरु नाश भइसके । औषधीको ज्ञान पनि हराइसक्यो ।

किसान बजारले खेलाउने बस्तु बनेको छ । दोबाटोमा राखिएको मादल जस्तो छ किसान । कहिले बजारले ठोक्छ, कहिले राज्यले ठोक्छ, कहिले विज्ञहरुले ठोक्छन् सारतुल कहिल्यै मिल्दैन । तर किसान सहन बाध्य छन् । बहुबालीमा आधारित कृषि प्रणाली जसले माटोको दोहोन गर्दैन ।

आफ्नै परम्परागत सीप र ज्ञानलाई प्रवद्र्धन गर्दछ । यसको सबैभन्दा महत्वपूर्ण अर्काे पाटो छ जैविक विविधताको संरक्षण । एउटा किसानले आफ्नो थोरै बारीमा जैविक विविधताले भरपूर प्रणाली अपनाएको हुन्छ । एकातिर हाम्रो राज्य जैविक विविधताको संरक्षण गर्ने भन्दछ, जैविक विविधता संरक्षण गर्ने नाममा राष्टिय निकुञ्ज बनाइन्छ र सेना राखिन्छ । जनताको जंगलसँगको सम्बन्ध काटिन्छ । आफ्नै जंगलबाट जनतालाई दाउरा र घाँस ल्याउन दिइएदैन ।

आफ्नै जंगलको जडिबुटी निकुञ्जबाट चोरेर ल्याउनु पर्दछ । यो सबै काम जैविक विविधता संरक्षण गर्न भनेर गरिएको छ तर अर्काेतिर किसानले गरिरहेको जैविक विविधता संरक्षणलाई प्रवद्र्धन गर्नु त कता हो कता परम्परागत भनेर हेपिएको छ । जुन दिनदेखि नेपालमा कृषिलाई व्यवसायिकरण गर्ने भनियो त्यही बेलादेखि आयात बढ्यो ।

विश्वले यसबाट पाठ सिकेर सन् २०१४ मा विश्व खाद्य संगठनले अन्तर्राष्टिय रुपमा नारा बनायो पारिवारिक खेती । तर हामी भने पारिवारिक खेतीलाई अझै पनि हेयको दृष्टिकोणले हेरिरहेका छौं । भारतमा ९० प्रतिशतभन्दा बढी खाद्यान्नमा पारिवारिक खेतीको योगदान रहेको कुरा किसान आयोगले सार्वजनिक गरिसक्यो ।

विश्वमा चामल ९० प्रतिशतभन्दा बढी पारिवारिक खेतीको माध्यमबाट उत्पादन भएको छ तर हामी यो सब देख्दैदेख्दैनौं । कृषिको यान्त्रिकीकरण, आधुनिकरणका धुनहरु बजाइरहेका छौं । कृषिको आधुनिकीकरण चाहिएला । यान्त्रिकीकरण पनि चाहिएला । तर आधुनिकीकरण र यान्त्रिकीकरण भूगोल, माटो, पर्यावरण अर्थात् प्रकृति र संस्कृतिको सम्बन्धमा आधारित हुन्छ । आयात गरिएको आधुनिकीकरण र यान्त्रिकीकरणले हाम्रो कृषिलाई लथालिंग पार्यो ।

पारिवारिक खेतीबाट उत्पादित खाद्य पदार्थले स्वास्थ्यमा पार्ने लाभ र बजारबाट किनिएको खाद्य पदार्थले स्वास्थ्यमा पार्ने असर के होला ? त्यतातिर पनि हामीले हेरेका छैनौं ।

अहिलेको हाम्रो कृषि प्रणालीको समस्या उत्पादन बढाउनका लागि जहाँ जे फल्छ त्यही लगाउने अर्थात् स्थानीयतालाई प्रवद्र्धन गर्नेभन्दा कृषि भौतिक पूर्वाधारमा बेसी चिन्ता छ । चिस्यान केन्द्रहरु बनाइन्छन्, के उत्पादनहरु ल्याएर राख्ने हो ठेगान छैन । खाद्य सम्प्रभुताको मूल मर्म एउटा पर्यावरणमैत्री उत्पादन हो ।

अर्काे एउटा प्रसंग हेरौं क्यूवाको । सन् १८९८ मा संयुक्त राज्य अमेरिकाले क्यूवाको स्वतन्त्रतामाथि हस्तक्षेप गर्यो । त्यसको तीन दशकसम्म अमेरिकाका ठूला चिनी व्यापारिहरुले क्यूवाको जमीन किने र खाद्यान्न लगाइरहेको जमीनमा कम्पनीहरुले उखु लगाउन शुरु गरे ।

क्यूवामा उखुको यति विकास भयो कि १९२५ सम्म आइपुग्दा क्यूवाका सबैजसो मैदानी भागमा उखु लगाइसकिएको थियो । चरन फाँटहरु उखु फारम बने । कृषि भूमिको ७० प्रतिशत उखुले ओगट्यो । १९३० ताका क्यूवा संसारको सबैभन्दा बढी उखु उत्पादन गर्ने मुलुक भयो ।

चेतना नभएर खाएको जस्तो गर्छाैं । सबै नेपालीले पिजा र कोक खानुपर्ने अमेरिकी मान्यतालाई गाउँगाउँसम्म पुर्याएका छौं ।

जसले विश्व बजारमा बेचिने उखुको ५० प्रतिशत भाग ओगट्थ्यो । अमेरिकाले ६० लाख टन चिनी किन्थ्यो क्यूवाबाट । धेरै गाउँले पुरुषहरुले उखु काट्थे । जुन अति कडा काम थियो र ज्याला कम थियो । वर्षको ४ महिना मात्रै रोजगारी हुन्थ्यो । सम्पूर्ण क्यूवाको अर्थतन्त्र चिनीमा गएर अडियो ।

१९४६ मा गरिएको एउटा जनगणनाले भन्यो ३० प्रतिशत खेतीयोग्य जमीन त ५ वटा उखु कम्पनीको स्वामित्वमा थियो । १९५८ मा आइपुग्दा त ७५ प्रतिशत खेतीयोग्य जमीन अमेरिकी नागरिक र ठूला निगमहरुको हातमा पुग्यो । क्युवाले १९५९ मा भूमिसुधारको कानुन बनायो ।

यो कानूनबाट अमेरिका यति रिसायो कि क्यूवाबाट लैजाने चिनी अमेरिकाले लैजान छोड्यो । अब सोझो अनुमान गर्न सकिन्छ क्यूवाको हालत के भयो होला ? तत्कालका लागि क्यूवाले सोभियत संघसँग चिनीको सम्झौता गर्यो अथवा व्यापारिक सम्बन्ध कायम गर्यो ।

यतिबेलासम्म क्युवामा व्यापक यान्त्रिकरण भइसकेको थियो । ९० हजार ट्याक्टर पुगिसकेका थिए । हल गोरुको मात्रा घटिसकेको थियो । क्यूवाले यही संकटको बाटोबाट आफ्नो बाटो फेर्यो र बहुबालीमा आधारित खाद्य सम्प्रभुताको बाटो लियो ।

खाद्य सम्प्रभुताले खाद्यान्नका विविधताहरुलाई स्वीकार गर्दछ । संस्कृति र समुदायपिच्छे बेग्लाबेग्लै खानाहरु मान्दछ । कसैको खानालाई उच्च दर्जाको र कसैको खानालाई सानो दर्जाको मान्दैन । हाम्रो नेपालमा पनि खाद्यका विविधताहरु छन् ।

जनजाति जंगलमा आधारित साग सिस्नु कन्दमुल खान्छन्, खोलामा माछा मार्छन् तर हामीले त्यसलाई खाद्यान्नको दर्जा नै दिँदैनौं । चेतना नभएर खाएको जस्तो गर्छाैं । सबै नेपालीले पिजा र कोक खानुपर्ने अमेरिकी मान्यतालाई गाउँगाउँसम्म पुर्याएका छौं ।

राज्यले खाद्यान्नको विविधतालाई स्वीकार गर्ने मात्रै होइन, प्रवद्र्धन गर्नु पर्दछ । खाद्यान्न भनेको केवल अघाउने मात्रै होइन, यो संस्कृतिसँग जोडिएको कुरा पनि हो । खाद्यान्न भनेको निश्चित मापदण्डअनुसारको स्वस्थकर पनि हुनुपर्यो ।

यही गतिमा कृषियोग्य जमीन नष्ट हुँदै जाने हो भने हाम्रो खाद्य सम्प्रभुताको नारा टुहुरो भएर अक्षरमा मात्रै रहने छ ।

अहिलेको जुन हाम्रो बजारमा आधारित खाद्य प्रणाली बढाउँदैछौं यसले हाम्रा धेरै प्रणालीहरुलाई मास्दैछ भने अर्काेतिर अखाद्य वस्तुहरुलाई स्थापित गर्दैछ । त्यही भएर अहिले खाद्य सम्प्रभुताको पक्ष बलियो भएर गएको छ । धेरै देशहरुले पैसा कमाउने लोभमा नगदे बाली लगाए, उखु, सुर्ती, नरिवल लगाए पैसाको भोकमा । यस्तो भोक किसानलाई व्यापारिक कम्पनीहरुले जगाए । तर एक हदसम्म नरिवल फल्छ, तर नरिवल किन्ने पार्टी तयार हुँदैन, सस्तो खोज्दै हिड्छ ।

बजारले सस्तो खोज्नु स्वभाविकै पनि हो । खाद्यान्न लगाउन छोडेर पैसा लगाउन थाल्यो । बजारले किचिहाल्छ । किसानले बजार डिल गर्नै सक्दैनन् । हामीले समाचारहरु हेरिरहेका छौं तरकारीबारीमा डोजर लगाउनु परेको छ । आफूलाई चाहिने कुरा भए त खाए हुन्थ्यो । तर बजारलाई लक्ष्य मानेर उत्पादन गरेपछि बजारले किनिदिएन भने किसान अलपत्र पर्छ । त्यसैले आज विश्व फेरिदैछ र दुईवटा नारा अहिले चर्किएर आएका छन् ।

पैसा होइन, खाद्यान्न रोप्ने अर्थात् पैसा फलाउनका लागि कृषि होइन, खानाका लागि कृषि । पृथ्वीलाई दोहोन गरेर कृषि होइन, पृथ्वीलाई माया मानेर कृषि अर्थात् आजकाल अन्तर्राष्टिय रुपमा नारा छ प्रकृतितिर फर्किऔं । तर हामी प्रकृतितिर पनि फर्किएका छैनौं, खाद्यान्नतिर पनि फर्किएका छैनौं कहाँ जाने हो ? दुनियाँ असफल बनेको बाटो नै अहिले हाम्रो मूल बाटो बनेको छ ।

खाद्य सम्प्रभुताले कृषियोग्य जमीनको सुरक्षाको माग गर्दछ । जतिसुकै राम्रो प्रविधि, मानव शक्ति भए पनि कृषियोग्य जमीन नै रहेन भने कहाँ कृषि गर्ने हो ? आज हाम्रा कृषियोग्य जमीनहरु दिनदिनै शहरीकरणको चपेटामा परेका छन् । यदि यही गतिमा कृषियोग्य जमीन नष्ट हुँदै जाने हो भने हाम्रो खाद्य सम्प्रभुताको नारा टुहुरो भएर अक्षरमा मात्रै रहने छ ।

जमीनको कुरा मात्रै होइन, हाम्रा खोलानालाको जीवन, सिमसार, रामसार क्षेत्रको जीवन, हाम्रो जंगलको पर्यावरणको चक्रलाई जोगाउनु छ । तर हाम्रो कथित विकासको प्रक्रियाले यो चश्माबाट हेर्नै सक्दैन । खाद्य सम्प्रभुता खोलाको जीवनबाट, जमीनको माध्यमबाट, जंगलको आफ्नो चक्रबाट पूरा हुने कुरा हो । यो एक ढंगले जल, जमीन, जंगलको एकीकृत उत्पादन प्रणाली हो ।

एउटा किसानको माटोमाथि, बीउमाथि, कृषि ज्ञानमाथि, प्रणालीमाथि नियन्त्रण हुनुपर्दछ ताकि गैरकिसानबाट हुनुहुँदैन

खाद्य सम्प्रभुताको बृहद् सिद्धान्तले किसानले आफ्नो कृषि प्रणाली बारे आफै निर्णय गर्ने हक अधिकारको सुरक्षाको माग गर्दछ । कस्तो बाली लगाउने ? कसरी लगाउने ? कस्तो औजार प्रयोग गर्ने ? के के लगाउने ? सारा कुरा किसानले आफ्नो नियन्त्रण र स्वतन्त्रता राख्न खोज्दछ । तर बजार र राज्य दुवै मिलेर किसानलाई यो स्वतन्त्रता प्रदान गर्न खोज्दैन हरण गर्न खोज्छन् यहीबाट खाद्य सम्प्रभुताको जन्म भएको हो ।

राजनीतिमा जनताको सार्वभौमसत्ता भन्दा जे बुझिन्छ खाद्य सम्प्रभुताले कृषिमा किसानको त्यस्तै नियन्त्रण र अधिकारको माग गर्दछ । किसानको बाटोमा राज्य र बजारले सहजीकरण गर्ने मात्रै हो नियन्त्रण गर्ने होइन । यदि हामीले व्यवसायिक वा कम्पनी खेतीका नाममा पारिवारिक खेतीलाई मास्दै किसानको ज्ञान, सीपमाथि पनि डोजर चलाउँदै आयौं भने यसले हामीलाई अत्यन्तै अप्ठ्यारो स्थिति गर्छ ।

त्यसैले हामी खाद्य सम्प्रभुताको गहिरो छलफल गर्नेबेलामा छौं । अहिले नेपालमा सरकारी भाषा अनुसार ४ प्रतिशत किसानहरु व्यवसायिक छन्, सरकार, दातृ निकाय सबै ती ४ प्रतिशत व्यवसायी किसानलाई कसरी सहयोग गर्ने भन्ने पक्षमा छन् । जसले गर्दा ९६ प्रतिशत किसान राज्यको स्रोतसाधनबाट बञ्चित छन् ।

कृषिको व्यवसायिकरण पारिवारिक खेतीलाई ध्वस्त बनाएर होइन, पारिवारिक खेतीलाई समृद्ध बनाउँदै व्यवसायिकतामा जान सकिएला तर पारिवारिक खेतीलाई बहिष्करण गरेर व्यवसायिकतामा मात्रै जानु भनेको आफ्नो खुट्टामा आफै बन्चरो हान्नु हो ।

एउटा किसानको माटोमाथि, बीउमाथि, कृषि ज्ञानमाथि, प्रणालीमाथि नियन्त्रण हुनुपर्दछ ताकि गैरकिसानबाट हुनुहुँदैन त्यसैले भारतीय सामाजिक वैज्ञानिक बन्दना सिवा भन्छिन् बीउमा आत्मनिर्भरता गुमाएको किसानसँग आफ्नो भन्ने केही हुँदैन । एउटा किसानले आफूलाई चाहिने खाद्य उत्पादन गर्छ अनि बजारलाई चाहिने ।

आफूलाई चाहिने उत्पादन नगरिकन बजारलाई चाहिने उत्पादनले हामीलाई कहीं लग्दैन । खाद्य सम्प्रभुताको मूल लक्ष्य उत्पादन, उपलब्धता, पहुँच, वितरण र नियन्त्रणमा किसानको प्रमुख भूमिका हो ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, चैत ७, २०७५ २२:४७