नाम द्रुत, काम सुस्त

A+ A A-

न्याय सम्बन्धि एउटा भनाई प्रचलित छ, ‘जस्टिस डिले जस्टिस डिनाई (ढिलो न्यायले न्याय इन्कार्छ )।’ यो मान्यता आत्मसाथ गर्न नेपालमा फास्ट ट्रयाक कोर्ट (निरन्तर सुनुवाई) को व्यवस्था गरियो । फास्ट ट्रयाक कोर्टले भन्छ– विशेष अवस्थाका १० प्रकारका मुद्दाहरु दर्ता भएको मितिले ६ महिना भित्र फैसला हुनुपर्छ ।

यसकालागि निरन्तर सुनुवाइ हुनुपर्छ । तर, नेपालमा ८७ प्रतिशत मुद्दा फास्ट ट्रयाक कोर्टले तोकेको अवधिभन्दा ढिलो निर्णय हुनेगरेको एक अध्ययनले देखाएको छ ।

कानून अन्वेषण तथा स्रोत विकास केन्द्र (सेलर्ड) ले गरेको अध्ययन अनुसार फास्ट ट्रयाकबाट हेरिनुपर्ने मुद्धामा १३ प्रतिशतमात्रै ६ महिनाभित्र अन्तिम किनारा लागेका छन् ।

सेलर्डले पछिल्लो १० बर्ष (२०६५–२०७५) मा नेपालका अदालतबाट फैसला भएका ब्यापारिक, बालयौन शोषणसँग सम्बन्धित मुद्दा फैसलालाई आधार मानेर अध्ययन गरेको थियो ।

अध्ययन अनुसार बालिकाको केसमा अझै गम्भीर नभएको पाइएको छ । अध्ययनमा समेटिएको ४५ वटा मुद्दाहरुमध्ये ६ वटामा त दर्ता मिति नै उल्लेख नभएको पाइयो ।

दर्ता मिति उल्लेख भएका ३९ वटा मुद्दा मध्ये १३ प्रतिशत मुद्दा मात्रै ६ महिना भित्र अन्तिम किनारा लागेका थिए । अध्ययनकर्ता अधिवक्ता कपिल अर्यालका अनुसार ३८ प्रतिशत मुद्दा एकवर्षभित्र अन्तिम किनारा लागेका थिए ।

यस्तैगरी ३१ प्रतिशत २ वर्षभित्र र १८ प्रतिशत मुद्दा फैसला हुन २ बर्षभन्दा बढी समय गुज्रने गरेको पाइएको छ । मुलुकी फौजदारी कार्यविधि नियमावली २०७५ को अनुसूची ३० मा जबरजस्ती करणी, घरेलु हिंसा, मानाचामल, जिउ मास्ने बेच्ने, जातीय भेदभाव तथा छुवाछूत, मानव बेचबिखन तथा ओसारपसार जस्ता १० प्रकारका मुद्दालाई निरन्तर सुनुवाइ गरेर पीडितलाई जतिसक्दो छिटो न्याय दिनुपर्ने व्यवस्था छ ।

यसअघि यो व्यवस्था जिल्ला अदालत नियमावलीमा थियो । यि मुद्दाहरु बढीमा ६ महिनाभित्र टुङग्याइसक्नुपर्ने व्यवस्था हुनुपर्ने भनिएको छ । तर व्यवहारतः यस्तो नहुँदा पीडितको विश्वास घट्दै गएको छ ।

अध्ययनको लागि जिल्ला अदालत मकवानपुरका १६ मुद्दा, तत्कालीन पुनरावेदन तथा हालको उच्च अदालतबाट १० वटा, सर्बोच्च अदालतबाट १९ वटा आदेश भएका मुद्दा र सार्वजनिक चासोमा रहेका ५ वटा रिट निवेदन छनौट गरिएको थियो ।

यी सबै मुद्धाहरु ब्यापारिक बालयौन शोषणसँग सम्बन्धित मुद्दा थिए । कानून अन्वेषण तथा स्रोत बिकास केन्द्रले सहयोगी भूमिका निर्वाह गरेको व्यापारी बालयौन दुव्र्यवहारका मुद्दाहरु र अन्य अदातलबाट लिइएको उक्त मुद्दाहरुको फैसलासम्मको अवस्थामा अध्ययन गरिएको विविध आयामहरुले नेपाली कानून व्यवहारिक नभएको प्रष्ट्याएको छ ।

अध्ययनकर्ता अधिवक्ता अर्याल भन्छन् ‘व्यवहारमा राम्रो भएपनि अभिलेख राख्ने क्रममा कतै न कतै चुक्ने गरेको पाइयो ।’ नेपालको कानूनी अवस्थाबारे संयुक्त राष्ट्रसंघलगायतमा जानकारी गराउनुपर्दा दस्तावेजमै नदेखिएपछि नकरात्मक सन्देश जाने उनले बताए ।

यौनदुव्र्यवहार र यौन शोषणमा परेको महिला तथा बालबालिकाको मुद्दामा बन्द इजलासको प्रयोग गरिनुपर्ने कानूनी ब्यवस्था छ । तर यो अध्ययनमा भएका फैसलामा यसबारे उल्लेख नै नगरिको पाईयो ।

तथ्यांकअनुसार अध्ययन गरिएको कुल मुद्दा मध्ये २ प्रतिशतमा मात्रै बन्द इजलास अपनाइएको पाईएको अधिवक्ता अर्यालले बताए ।
‘९६ प्रतिशत मुद्दाको निर्णयमा यस सम्बन्धि कुनैपनि सूचना उल्लेख नभएको पाईयो’ अधिवक्ता अर्यालले भने, ‘बन्द इजलासको प्रयोग गरिने गरेको छ तर त्यसलाई लिपिबद्ध गर्दा वास्ता नगरेको हो ।’

भएको कामलाई लिपिबद्द नगर्ने परिपाटीले बिदेशी नियोगहरुमा अभिलेख देखाउनुपर्दा नेपालको कानूनी व्यवस्था कमजोर छ भन्ने सन्देश जाने उनले बताए ।

महिला पीडित हुने यस्ता मुद्दाको अनुसन्धान गर्न संवेदनशील र लैंगिक चेतनासहितका महिला प्रहरी हुनुपर्छ । पीडितका कुरा न्यायाधीशले नै सुन्नुपर्छ । पीडित न्यायाधीशको अघिल्तिर बोल्न डराए भिडियोका माध्यमबाट पनि बयान लिन सकिन्छ ।

बलात्कृत महिलालाई विपक्षी वकिलले जथाभावी प्रश्न सोध्न हुँदैन । बलात्कारको प्रमाण चाँडै नष्ट हुने भएकाले प्रहरीदेखि प्रशासनसम्म सबैतिरका सरोकारवाला सचेत हुनुपर्छ भन्ने बुझाइमा यो व्यवस्था आएको हो ।

प्रक्रियामै समस्या

न्यायाधीशहरु भन्छन् यस्तो मुद्दामा अनुसन्धानको थालनीबाटै छिटो प्रक्रिया अपनाएर पीडितलाई न्याय दिनुपर्ने परिकल्पनासहित फास्ट ट्रयाक कोर्टमार्फत सुनुवाई सुरु गरिन्छ । तर, प्रतिवादी उपस्थित हुन लाग्ने समय, पीडितको अवस्थाको कारण कुनै न कुनै समस्याले गर्दा ढीलासुस्ती हुने गरेको छ ।

‘हाम्रो ध्येय पीडितलाई सक्दो चाँडो न्याय दिनु नै हुन्छ तर विधि र प्रक्रिया अपनाउँदै जाँदा कुनैकुनै केस धेरै ढीलो पनि हुनसक्छ’ जिल्ला अदालत मकवानपुरका मुख्य न्यायधीश षडानन्द तिवारीले भने ।

पीडितको नाम गोप्य राख्नुपर्ने, छिटो न्याय दिलाउनु पर्ने, साक्ष्ीा प्रमाण, सुरक्षालगायतलाई ध्यानमा राखेर सुनुवाई गर्दै जाँदा नचाहदा नचाहँदै समय गुज्रने गरेको उनले बताए ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, चैत ७, २०७५ २२:१५