कोरोना त्रास, गाउँ र गान्धी

A+ A A-

मानव सायद यस्तो त्रासदीको अनुभव पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धमा पनि गरेको थिएनन् होला, जसरी अहिले गरिरहेका छन् ।

मानव भोगवाद, खुला अर्थ व्यवस्था भूमण्डलीकरण र उपयोगितावादको अभावमा रहेको बेला कोरोना मानवको सम्पूर्ण जीवनशैलीलाई चुनौती दिएको छ ।

यान्त्रिक रूपमा काम गर्ने मानव समाज सिथिल भई आफ्नो कक्षमा कैद भएको छ । हरेक व्यक्ति आफूलाई अलगअलग राख्नुपर्ने भएको छ ।

सहरको चहलपहल सुनसान र सपनाको चिहान जस्तै देखिन्छ । अब, प्राकृतिक जीवनशैली, संयम व्यवहार, अन्तर्मुखी स्वभाव र आत्मनिर्भर जीवन यो युगको आवश्यकता भएको देखिन्छ ।

कोरोनाले सम्पूर्ण अतृप्त इच्छा र आकांक्षालाई तिलाञ्जली गर्न अभिप्रेरित गरेको देखिन्छ । यस अवस्थामा भोगवादमा आधारित पश्चिमा शैली प्रश्नको घेरामा उभिएको छ । यसै सन्दर्भमा अब आउने दिनमा गान्धीवादबाट केही शाश्वत समस्याको समाधान हुन सक्छ की भने विषयमा गन्थनमन्थन गर्न सकिन्छ ।

गान्धी पाश्चात्य दर्शनका सूक्ष्म विश्लेषक थिए । यिनले एडम स्मिथदेखि कार्ल माक्र्ससम्मका रचना राजनीतिक जीवनको उषाकालमा नै अध्ययन गरेका थिए ।

एडम स्मिथको ‘वेल्थ अफ नेसन’ र कार्ल माक्र्सको ‘दास क्यापिटल’ बाट गान्धी सम्बोधित थिएनन् अर्थात् पाश्चात्य दर्शनले मानवलाई पूर्णरूपमा वस्तुको रूपमा रेखाङ्कन गरेको कुरा गान्धीको बुझाइ थियो । तदनुरूप गान्धीले विश्वमा वैकल्पिक र शाश्वत दर्शनको प्रस्तावना मानव सभ्यताको अगाडि राखेका थिए ।

आउने दिनमा कोरोनाको कहर कोही चीन, अमेरिका र विश्वका भौतिक रूपमा प्रगतिका चुचुरोमा पुगेका मुलुकहरू ‘भिसा’ प्राप्त गर्न लालायित देखिंदैनन् ।

अहिले प्रत्येक व्यक्ति गाउँको यात्रा र बसोबास गर्न उद्वेलित देखिएका छन् । तर, विदेश र सहरबाट गाउँको शुद्धता र पवित्रता खतरामा पर्न जाने सङ्केत यत्र, तत्र, सर्वत्र देखिन्छ ।

यस सन्दर्भमा थोमस हाँडीद्वारा लिखित उपन्यास ‘फार फ्रम माडिग क्रावड’ को अवधारणा बडो सान्दर्भिक देखिन्छ । गान्धी वास्तवमा आफ्नो चिन्तनधारा गाउँको लागि परिलक्षित गरेका थिए । गान्धी आर.सी. दत्तद्वारा लिखित पुस्तक ‘हिस्ट्री अफ ब्रिटिस इन्डिया’ बाट बढी प्रभावित थिए ।

दत्तद्वारा लिखित पुस्तकको के जिकिर थियो भने ब्रिटिसले आफ्नो उपनिवेशवाद र साम्राज्यवादको यात्रमा भारतको गाउँलाई ध्वस्त गरे । अर्थात् गान्धी दर्शनको पहिलो प्रस्तावना गाउँको पुनर्जीवन, पुनर्निर्माण र पुनर्जागरणको अभियान थियो ।

गान्धीले आदर्श गाउँको निर्माणमा मानवको अनियन्त्रित इच्छामा प्रहार गरे । अर्थात् मानवको आवश्यकतालाई विश्लेषण मात्रै गरेनन् कि आफ्नो दैनिक जीवनमा अनुशरण पनि गरे ।

उनको प्रष्ट उद्घोष थियो कि मान्छेले चाहिने क्यालोरी ३,००० (तीन हजार) मात्रै हो । मानवलाई १५ मिटर लुगा र १०० स्क्वायर फिटको बास पर्याप्त हुन्छ ।

पृथ्वी आमासँग मान्छेको आवश्यकता पूरा गर्ने पर्याप्त स्रोत छ तर पृथ्वी आमासँग एक जनाको लोभ, लालच र अतृप्त इच्छालाई पूरा गर्ने सामथ्र्य छैन । सन् १९४५।१०।०५ मा गान्धीले नेहरूलाई लेखेको एउटा पत्रमा प्रष्ट उल्लेख छ–

प्रत्येक गाउँ आर्थिक रूपले आत्मनिर्भर हुनुपर्छ । गाउँको निर्भरता सहरमा हुनु हुँदैन । गाउँ सांस्कृतिक, सामाजिक, धार्मिक वैभवको केन्द्रबिन्दु हुनुपर्दछ । गान्धीले के सन्देश दिएका थिए भने गाउँमा वर्गीय सङ्घर्ष हुँदैन । अहिंसात्मक जीवनशैलीले गर्दा जमिन्दार र पुँजीपतिवर्ग ‘ट्रस्टसिप’ सिद्धान्तबाट निर्देशित हुनेछ, कुनै पनि आर्थिक उपार्जन र उत्पादन नैतिकताको कसीमा नै हुन्छ ।

यस सन्दर्भमा उत्पादन र नीतिशास्त्रलाई गान्धी संयोजन गर्दै समतामूलक समाजको निर्माणको तयारी लागि आग्रह गरेका छन् ।सर्वोदयको सिद्धान्तलाई व्यावहारिक कसी दिँदै गाउँको संरचनामा बेरोजगारीको अन्त्य, गाउँको सम्पूर्ण स्रोतको यथोचित प्रयोग र वातावरणको पूर्ण संरक्षण र संवद्र्धन गान्धी दर्शनको प्रस्तावना रहेको छ ।

गान्धीको गाउँमा मान्छेलाई आर्थिक उपार्जनको स्रोत र केन्द्रबिन्दुको रूपमा लिएको छैन । गान्धीले पर्यावरण र प्रकृतिलाई सर्वाधिक महत्व दिएको छ ।

एक अभिलेखमा उनले प्रष्ट भनेका छन् कि गाउँको बासिन्दाको पहिलो दायित्व आफ्नो चरित्रलाई पर्यावरण र प्रकृतिसँग सामिप्यता राख्नु हो । गान्धीले गाउँले जीवनको उद्देश्यमाथि चर्चा गर्दै के भनेका छन् भने जीवन भन्नाले सहयोग र सद्भावको यात्रा हो ।

गाउँलाई ‘सेवा’ अर्थात् गाउँले जीवनको प्रमुख ध्येय व्यक्तिमा रहेको अन्तर्निहित प्रतिभाको प्रस्फुटन हो । गान्धीले गाउँमा कुनै किसिमको प्रतिस्पर्धालाई स्वीकार गर्दैनन् । प्रतिस्पर्धाले व्यक्तिव्यक्ति बिचको सम्बन्धमा खाडल ल्याउन सक्दछ । गान्धीले गाउँमा सरसफाइमा सबभन्दा बढी जोड दिएका थिए । दलित र तथाकथित अछुतको चर्पी सफा गर्न गान्धी अभियान नै चलाएका थिए ।

हालका दिनमा नरेन्द्र मोदीले चलाएका ‘स्वच्छ भारत अभियान’ यही सिद्धान्तबाट निर्देशित रहेको छ । गान्धीको गाउँमा न्याय व्यवस्था, सुरक्षा व्यवस्था, मनोरञ्जनका साधन लगायत गरेक नीति र नियम गाउँले पञ्चायती राज्यको अवधारणाबाट लागु गर्नेछ ।

गाउँमा अग्ला महल र विलासी जीवन हुनेछैन । मनोरञ्जनका साधन लगायत हरेक सुखसुविधा गाउँमा उपलब्ध हुनेछैन । आज कोरोनाको त्रासदीबाट प्रत्येक व्यक्ति गाउँतर्फ टुलुटुलु हेरिरहेको अवस्था छ । तर गाउँमा अहिले बुढापाखाहरू बासस्थानको रूपमा परिवर्तित भएका छन् ।

आज कोरोनाको कहरका कारण जानकारहरू भूमण्डलीकरण र भोगवादलाई दोषी ठान्छन । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन लगायत विभिन्न विज्ञहरूको अध्ययनले भूमण्डलीकरण, भोगवाद, परिजिवी र हरेक वर्ग र समुदायको बिचको अन्तरसम्बन्धलाई जिम्मेवार साबित गर्दछ । कोरोनाले गाउँले जीवन र प्राकृतिक जीवनशैली जिउन मानव समुदायलाई बाध्य गराएको देखिन्छ । भोगवाद र कोरोनाको बिच अन्यायोचित सम्बन्ध छ ।

यस सन्दर्भमा गान्धी दर्शनबाट प्र्रभावित चिन्तक सुभाकरले भनेका छन् कि विपत्तिको बेला सहर त्रसित हुन्छ । सुभाकरको भनाइअनुसार गाउँका मान्छेहरूसँग विपत्तिसँग सामना गर्ने असिम शैली, एकान्त वास, स्वच्छता, आत्मनिर्भरता र सादगी हुन्छ, जुन कि गान्धीको गाउँमा मात्र सम्भव छ । एक जना चिन्तकले प्रष्ट भनेका छन् कि २० औं शताब्दीको दुई महत्वपूर्ण घटना न्युक्लियर बम र अहिंसा हुन् ।

यस सन्दर्भमा कोरोनाले गान्धी जीवन शैलीलाई अपनाउन मानव समुदायसँग गुहार गरेको छ तर तदनुरूप मानव समुदायको प्रयत्न हुनुपर्दछ । समग्रमा कोरोनासँग मुक्ति पाउन गान्धीको गाउँमा फर्किनु बाहेक अर्को विकल्प नरहेको अवस्था सिर्जना भएको देखिन्छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, चैत २०, २०७६ १५:४५