कसरी छापिन्छ नेपाली नोट ? हरेक वर्ष किन जल्छन् खर्बौ मूल्यका नाेट ?

A+ A A-

तपाईं हाम्रो हातमा कागजी नेपाली नोट सधैँ हुन्छ, चाहे त्यो धेरै होस् या थोरै । नोटकै लागि हामी सारा जीवनलाई एकातिर थन्क्याएर मरिमेटेर काम गर्छौं । खुसी पनि नोटमै अनि दु:ख पनि नोटमै देख्ने गर्छौं । जीवनलाई नोटकै आधारमा तुलना पनि गर्छौं ।

तर, कहिल्यै सोच्नुभएको छ तपाईंको जीवनलाई नै तुलना गर्ने नोट कसले बनाउँछ ? कसरी तपाईंको हातसम्म आइपुग्छ नोट ? वास्तवमा नेपाल राष्ट्र बैंक ऐन, २०५८ ले नेपाली नोट छाप्ने सम्पूर्ण जिम्मा राष्ट्र बैंकलाई दिएको छ ।

नोट छापिँदाको सम्पूर्ण प्रक्रिया केन्द्रीय बैंकले गर्दै आएको छ । तर, बैंकले नै नोट छपाइको काम भने गर्दैन ।

नोट छाप्ने प्रिन्टिड मेसिन समान्य मेसिन जस्तै होला त ? पक्कै पनि नोट छाप्न विशेष प्रकारको प्रिन्टङ मेसिन चाहिन्छ, यो सबै देशमा हुँदैन । केही देशले मात्र राखेका छन् यस्तो मेसिन ।

तपाईंले सुन्नुभएको होला- सेक्यिुरिटी प्रिन्टिङ प्रेसको कुरा । यही प्रेस खरिदमा भएको भनिएको ७० करोड रुपैयाँ कमिसन प्रकरणका कारण तत्कालीन सञ्चारमन्त्रीको पद गुमेको त पक्कै थाहा हुनुपर्छ । हो, यही सेक्युरिटी प्रिन्टिङ प्रेसबाट नै नोटहरू छापिन्छ ।

नेपालमा मात्र नभएर विश्वमा नै नोटहरू यसै मेसिनबाट छापिने गर्छ । यसको सम्पूर्ण नियम र निर्देशन भने अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषले गर्ने गर्छ । यस्तो छ प्रक्रिया देशको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन, बजेटले व्यवस्था गरेको चालू खर्च र त्यस वर्ष आएको रेमिट्यिान्सको हिसाबको आधारमा कति नोट छाप्ने भन्ने तय गरिन्छ, जसले मुलुकको अर्थतन्त्र धान्न सकोस् ।

यसरी कति नोट छाप्ने तय गरिसकेपछि राष्ट्र बैंकले सरकारसँग नयाँ नोट छाप्न अनुमति माग्छ । नयाँ नोट छाप्न सरकारबाट अनुमति पाएसँगै राष्ट्र बैंकले कुन दरका नोट कति छाप्ने भन्ने तय गर्छ । जुन दरको नोट बजारमा बढी चलनचल्तीमा छ, त्यही नोट बढी मात्रामा छापिन्छ ।

मानौँ, २० रुपैयाँ दरको नोट बढी चल्तीमा छ भने त्यही नोट बढी मात्रामा छापिन्छ । सबै नोटमा ६ अंकको नम्बर राखिएको हुन्छ । जस्तै : देवनागरी लिपिको ‘अ १’बाट छाप्न सुरु भएको नोट ‘अ १००’सम्म छापिन्छ । ती सबै नोटमा ६ अंकको नम्बर पनि राखिएको हुन्छ । त्यसपछि फेरि ‘आ १’बाट अरू नोट छापिन्छ । यसरी आवश्यकताको आधारमा ‘ज्ञ’सम्म नम्बरिङ गरेर नोट छाप्ने गरिन्छ ।

यसरी छापिने नोटहरूको आवरणको काम नोट डिजाइन समितिको हुन्छ । समितिमा राष्ट्र बैंकका डेपुटी गभर्नर, इतिहासविद्, संस्कृतिविद्, वन्यजन्तुविज्ञ, कलाकार (चित्रकार) आदि रहन्छन् । त्यसमा वन्यजन्तु विज्ञले कुन वन्यजन्तुको चित्र नोटमा राख्ने, संस्कृतिविद्ले नेपालको कुन संस्कृतिलाई प्रवर्द्धन गर्ने भन्ने सुझाव दिन्छन् ।

सबै पक्षको सुझावको आधारमा नोटका कस्ता चित्र समावेस गर्ने भन्ने निर्णय भएपछि राष्ट्र बैंकमा नोटको डिजाइन गरिन्छ र राष्ट्र बैंकको बोर्डबाट स्वीकृत गराइन्छ । त्यसपछि मन्त्रिपरिषद्मा नोटको डिजाइन र दरलाई पेस गरिन्छ । उक्त प्रस्ताव पारित भएसँगै बैंकले नोट छाप्छ ।

किन जलाउँछ राष्ट्र बैंकले खर्बौंका नोट ?

बेलाबेला तपाईं हामी सबैले सुन्ने गरेका छौँ- राष्ट्र बैंकले अर्बाैंका नोटहरू जलाएर नष्ट पारेको । विकासोन्मुख देशमा गरिबीको चपेटामा आधा हिस्सा जनता छन्, जो पैसा नभएर भोकभोकै बस्न बाध्य छन् । त्यस्तो देशमा पनि किन खर्बौं रुपैयाँ बराबरका नोट जलाइन्छ त ?

वास्तवमा नोट जलाइनुले कुनै सरोकार राख्दैन । राष्ट्र बैंकले हरेक वर्ष पुराना भएका, चलनचल्तीमा आउन नसक्ने र क्यान्सेल भएका नोटहरू जलाउने गरेको छ । यो नेपालमा मात्र नभएर विश्वभर नै गर्ने गरिन्छ ।

विश्वमा हरेक वर्ष अनगिन्ती नोटहरू जलाइन्छ । सोहीअनुरूप राष्ट्र बैंकलाई पनि राष्ट्र बैंक ऐन, २०५८ को अधीनमा रहेर नोट जलाउन पाउने अधिकार छ । नोट छापिएर बजारमा गएपछि कारोबार हुँदै जाँँदा कतिपय नोट राष्ट्र बैंकमा फर्कन्छन् ।

राष्ट्र बैंकमा आएका पुराना नोटको सट्टामा नयाँ नोट बजारमा पठाइन्छ । यसरी पठाइएको नोटमा पुराना नोटहरूकै नम्बर हुने हुनाले ती फर्किएर आएका नोटहरूलाई मात्र बैंकले नष्ट गर्ने गर्छ ।

त्यसो त सर्वसाधारणको नोट भूलवस जलेमा पनि त्यसको क्षतिपूर्ति पनि बैंकले दिन्छ । यसमा भने क्षतिपूर्तिको रूपमा जलेको नोट बराबरको रकम भुक्तानी पाउनका लागि नोटको नम्बरसहित नोटको दुई तिहाइ भाग हुनुपर्छ । नोटको आधा भाग मात्र भयो भने त्यसको भुक्तानी हुँदैन किनकि आधा नोट एक ठाउँमा र आधा अर्को ठाउँमा पेस गरी दोहोरो भुक्तानी लिन सक्छन् भनेर दुई तिहाइ भाग हुनुपर्ने नियम बनाइएको हो ।

छालादेखि कागजसम्मको यात्रामा नेपाली नोट

हामीले प्रयोग गर्ने कागजी नोट नेपालमा छाप्न सुरु गरेको धेरै भएको छैन । नेपालमा कागजी नोटको प्रचलन २०१७ सालबाट आएको पाइन्छ । २००२ सालमा नै यसको सुरुवात गरे पनि चलनचल्तीमा भने १५ वर्ष पछाडि मात्र आएको पाइन्छ । सो समयभन्दा अगाडि नेपाली नोटहरू छालाका बनाइन्थे । यद्यपि, त्यस्ता नोटहरू कमैले मात्र प्रयोग गर्न पाए । यो राजघराना र व्यापारी वर्गमा मात्र प्रयोग हुने गर्थ्यो ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत १७, २०७६ १५:३०