‘तीन बुढा’ले धानेको प्याङ

A+ A A-

ललितपुरको गोदावरी नगरपालिका–११ मा रहेको पुरानो गाउँ, (प्याङगाउँ) को पुरानो नाम हो गामल । गामलबाट अपभ्रंश भई गाम्ले भयो । कालान्तरमा प्याङ भाँडाकुँडाकै सन्दर्भबाट प्याङगाउँ नामकरण भएको स्थानीय चरसुन्दर महर्जन बताउँछन् ।

विश्वर भाँडाकुँडा निर्माण गर्ने आ–आफ्नै स्थानीय प्रविधि छन् । कतिपय प्रविधि सुन्दा–देख्दा अचम्म लाग्छ । यस्तै प्याङ भाँडाकुँडा पनि अचम्मलाग्दो छ । ललितपुर जिल्लाको प्याङगाउँमा मात्र प्याङ भाँडाकुँडा बनाउने परम्परा छ । तथापि आधुनिक प्रविधिको विकाससँगै प्याङ भाँडाकुँडा लोप हुने स्थितिमा पुगेको छ ।

प्याङगाउँमा अहिले मुस्किलले दुई–तीन जना वृद्धले प्याङ व्यवसायको इतिहासलाई धानिरहेका छन् । एकातिर प्याङ बनाउन चाहिने बाँसको अभाव देखिन्छ भने अर्कातिर नयाँ पुस्ताले यो व्यवसायलाई नस्विकार्नु तथा प्याङको व्यवसायीकरण गर्न नसक्दा प्याङ व्यवसाय सङ्कटमा परेको छ ।

प्याङ निर्माण गर्ने ८० वर्षीय मानबहादुर महर्जन भन्छन्, ‘पहिला पहिला सातुसामल बोकेर बा–हजुरबाको पछि लाग्दै प्याङ बनाउन ललितपुरको दक्षिणी पहाडदेखि चुरे पहाड र चराकोसे झाडीसम्म पुगिन्थ्यो,’ उनी विगत सम्झन्छन््, ‘महिनौँ त्यहीँ बसेर बाँस काट्ने, घाममा सुकाउने, आगोमा सेकाउने गरी प्याङका मानापाथी, कुरुवा, बट्टा बनाएर फर्किन्थ्यौँ ।’

अहिले उमेरका कारण उनी गाँउ गाँउ जान सक्दैनन् । उनलाइ लाग्छ अहिले बाँस काटदा पनि सरकार लाग्छ । ‘पहिला हामीलाई कुनै कानुन लाग्दैनथ्यो । अहिले यहीँ बजारीया बाँस किनेर सामान बनाउँछु,’ उनी भन्छन् ।

प्याङ बनाउने मानबहादुरबाहेक अरू एक–दुई जना बूढापाका मात्र बाँकी छन् । सवैका उमेर ढल्कियो । आँखा राम्ररी देखिँदैन । बल पनि कम हुँदै गयो । घरमा बसेर बसीबियाँलो को माध्यम मात्र बन्दैछ अहिले प्याङ गाउको प्याङ ।

काठ, फलाम तथा पित्तलका मानापाथीमा सरकारी छाप लगाउनपर्ने कानुनी मान्यता छ । तर प्याङ मानापाथीमा त्यस्तो कुनै किसिमको छाप आवश्यक नहुने साविक चापागाउँ गाविसका अध्यक्षसमेत रहेका महर्जनले बताए ।

मानापाथी बनाउँदा नापेर निश्चित आकारमा ल्याइन्छ । ठूलो भयो भने काटेर उपयुक्त आकारमा ल्याइन्छ । सानो भयो भने खेर जान्छ । अर्थात् यसलाई सामान राख्ने प्रयोजनमा मात्र उपयोग गर्न सकिन्छ ।

‘पहिला प्याङबाट बनेका भाँडाकुँडा किन्न टाढाटाढादेखि मानिसहरू यहीँ आउँथे । व्यापारीहरूले सामान लगेर बेच्ने समेत गर्थे ।

अहिले त्यति सारो किनबेच हुँदैन,’ महर्जनले भने, ‘बजारमा प्लास्टिकका भाँडाकुँडा सस्तो दाममा छ्यासछ्यास्ती पाइन्छन् । त्यही भएर पनि यसको उचित मूल्य पाइँदैन । ग्राहक पनि खासै पाइँदैनन् । महत्व बुझ्नेहरू यही आएर किनेर लैजान्छन् । कहिलेकाहीँ विदेशीहरू पनि प्याङका भाँडाकुँडा किन्न आइपुग्छन् ।’

प्याङको पाथीलाई एक हजार, कुरुवालाई चार सय र मानालाई दुई सय रुपैयाँमा बेच्ने गरेको मान बहादुर महर्जनले बताए । ‘खित्रिङमित्रिङ सामान राख्ने बट्टालाई आकार हेरी चारपाँच सयमा बेच्ने गरेको छु,’ महर्जनले थपे ।

जङ्गलमा पर्याप्त मात्रामा बाँस पाइँदैन । अर्कातिर बाँस काट्न कानुनी कारणले पनि गारो हुन्छ । बजारीया बाँस खोजेको आकारमा पाइँदैन । राम्ररी छिप्पिएका बाँस पनि पाउन गारो हुन्छ । यसले प्याङको गुणस्तरलाई कमजोर बनाउँछ ।

उपयुक्त आकारमा ढाल्न पनि उपयुक्त बाँस नहुँदा कठिन हुन्छ । फेरि नयाँ पुस्ता यो पेसाप्रति आकर्षित हुन सकेको छैन । उमेरले ८० काटिसकेका दुई–तीन जना वृद्धले बसीबियाँलोका रूपमा परम्परागत यस व्यवसायलाई निरन्तरता दिएका छन् ।

ऐतिहासिक यो व्यवसायलाई जोगाउनु स्थानीय सरकारको प्रमुख दायित्व हो । यसका लागि प्याङ भाँडाकुँडा निर्माण प्रविधिबारे स्थानीय युवाहरूलाई आकर्षित गर्नुपर्छ । उपयुक्त वातावरण तयारीका लागि स्थानीय सरकारले महोत्सव आयोजना गर्ने, तालिम सञ्चालन गर्ने, बजार प्रवर्धन गर्ने जस्ता कार्य गर्नुपर्छ ।

सङ्घीय सरकारले पनि प्याङ जस्तो ऐतिहासिक व्यवसायलाई प्रचारप्रसार र संरक्षणका लागि पहिला गर्नु अपरिहार्य छ । प्याङको अस्तित्व संरक्षण गर्न सक्दा यसको प्रवर्धन अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म हुन सक्छ ।

अर्कातिर आन्तरिक र बाह्य पर्यटक वृद्धि गर्न टेवा पुग्छ । सभ्यता र संस्कृतिको विकासबारे अनुसन्धान गर्ने अनुसन्धाताहरूको आकर्षक गन्तव्य प्याङगाउँ हुन सक्छ ।