‘त्रिपुरा सुन्दरी’को स्वरूप फर्काउँदै सङ्गीतका डाक्टर

A+ A A-

कालीगडहरू काठमा बुट्टा भर्दै छन् । डकर्मीहरू एकएक इँट्टा थप्दै छन् । ठ्वाकठ्वाक, टिङटिङ आवाज छ । झट्ट हेर्दा कुनै कारखाना जस्तै देखिन्छ ।

जस्ताको पाताले बेरेर बनाएको कोठा । त्यही कोठामा आआफ्नो कामममा खटिएका छन् कर्मचारीहरू ।

यो दृश्य हो– काठमाडौं त्रिपुरेश्वरमा रहेको तत्कालीन राजा रणबहादुर शाहकी पाँचौँ श्रीमती (रानी) ललित त्रिपुरा सुन्दरीले बनाएको शिव मन्दिर प्राङ्गणको ।

०००

प्राङ्गण नजिकै भएर बगेको छ थापाथली खोला । खोलाको गन्ध ठ्याक्कै प्राङ्गणमा आइपुग्छ । धुलो, धुवाँ र अव्यवस्थित बसोवास, गगनचुम्बी महलले सम्पदालाई छपक्कै छोपेको छ ।

गल्लीगल्ली छिचोल्दै पुग्नुपर्छ त्रिपुरा सुन्दरी परिसर । परिसरमै छ, रानीको मुहार नै चिन्न मुस्किल पर्ने शालिक । यद्यपि, ठिङ्ग उभिएकी छन् त्रिपुरा सुन्दरी । उनैको अगाडि छ शिव मन्दिर ।

२ सय वर्षअघिको त्यो ठाउँ कस्तो थियो होला ? के यस्तै थियो त ? थापाथली खोला यस्तै डुङडुङ गह्नाउने नै थियो ? यो ठाउँ यस्तै उजाड थियो त ?

थापाथलीमा कति पानी बग्यो । देशमा कति परिवर्तन भए । राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक क्रान्तिकी साक्षी ठिङ्ग उभिएर हेरिररहेकी छन् त्रिपुरा सुन्दरी, वर्षौंदेखि ।

यस्तो उदेकलाग्दो दृश्यले त्यहाँ पुग्दा माथिङ्गल नै खलबलाउँछ मान्छेको ।

२०७२ सालको भूकम्पपछि भत्किएको उक्त सम्पदाको काठमाडौं विश्वविद्यालयले पुनर्निर्माणको काम गरिरहेको छ । यसअघि वि. सं. १९९० सालको भूकम्प पनि त्रिपुरा (सम्पदा)ले भोगेकी थिइन् । त्यसपछि पनि पुनर्निर्माण त भयो तर पुरानो शैलीमा केही परिवर्तन गरेर ।

अहिले विश्वविद्यालयले २ सय वर्षअघिकै स्वरूपमा त्रिपुरा सम्पदालाई फर्काउँदै छ ।

सम्पदा पुनर्निर्माणमा खटिएका छन् केयूकै जनशक्ति ।

पुनर्निर्माणको कामको नेतृत्व गरिरहेका छन्, केयूको सङ्गीत विभागका विभागीय प्रमुख डा. लोचन रिजालले ।

उनकै पहलमा विश्वविद्यलायले उक्त सम्पदाको पुनर्निर्माण गर्ने जिम्मा लिएको हो ।

जस्ताले बारेको कोठामा थिए डा. रिजाल । उनीसँग हामी जान्न उत्सुक थियौँ, त्रिपुरा सम्पदाको इतिहास ।

कस्तो थियो २ सय वर्षअघिको यसको इतिहास ?

डा. लोचन पनि यसको अध्ययन अनुसन्धानमै छन् । पुराना किताब र जेष्ठ नागरिकबाट यसको इतिहास खोज्दै छन् उनी । अध्ययन, अनुसन्धान गरेर ‘त्रिपुरा स्टडिज्’ बनाउने उनको सपना छ ।

सुन्दर, कञ्चन थापाथली खोला । हरियाली वातावरण । मनलाई आनन्दित बनाउने ठाउँ । त्यसैले वि. सं. १८१८ मा रानी त्रिपुरा सुन्दरीले राजा रणबहादुरको सम्झनामा शिव मन्दिर र सत्तल बनाएकी थिइन् । तिनै सत्तलहरूमा प्राचीनकालमा भजन हुन्थ्यो । तान्त्रिक विधिबाट पूजापाठ हुन्थ्यो । भट्ट खलकले पूजाआजा गर्थे ।

अहिले पनि भट्ट खलकले नै त्यहाँ पूजापाठ गर्ने गरेका छन् ।

आहा ! २ सय वर्षअघिको त्रिपुरा सम्पदा !

कसरी मासिँदै गयो यो सम्पदा ?

अहिले यहाँ मन्दिर छ भन्ने धेरैलाई थाहासमेत छैन । देशको राजनीतिक परिवर्तनसँगै सम्पदाहरूको संरक्षण र सम्वद्र्धनमा राज्यले ध्यान दिन सकेन । त्यसैले यस क्षेत्र वरपरका जमिन अतिक्रमणमा पर्दै गए । सम्पदाको वरिपरि गगनचुम्बी महल बने । जग्गाहरू व्यक्तिले भोगचलन गर्न थाले अनि हराउँदै गयो त्रिपुराको अस्तित्व ।

बोल्दाबोल्दै लोचन घोत्लिन्छन् ।

मन्दिरकै प्राङ्गणमा केही समयअघिसम्म पसल र वर्कसप थिए । ३५–४० परिवार सम्पदा मिचेर नै बसेका थिए । ती परिवारलाई अर्को ठाउँमा सारिएको छ । अझै केही कङ्क्रिटका घर भत्काउन बाँकी नै छ । यद्यपि, सम्पदाको संरक्षण र पुनर्निर्माणको काम तीव्र गतिमा भइरहेको छ ।

फेरि त्रिपुराको मुहार फेरिने खुसीमा लोचन मुस्कुराउँछन् ।

केयूले कसरी पायो पुनर्निर्माणको जिम्मा ?

लोचन सङ्गीतमा विद्यावारिधि (पीएचडी) गर्न अमेरिका गएका थिए । पीएचडी सकिने केही समयअघि उनी नेपाल आएका थिए ।

नेपाली गीत, सङ्गीत, कला, संस्कृति, सम्पदा, भाषाप्रतिको उनको प्रेम अगाध थियो र छ । एक दिन उनी काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुरका विभिन्न सम्पदाको फोटो खिच्दै हिँडेका थिए । त्यही क्रममा उनी त्रिपुरेस्वरस्थित त्रिपुरा परिसर पुगेका थिए ।

उनलाई त्रिपुराको वातावरणले त्यतिबेलै तानेको थियो ।

त्यसपछि उनी पीएचडी पूरा गर्न अमेरिका फर्किए । पीएचडीपछि नेपाल फर्किने कि नफिर्कने ? फर्किएर के गर्ने ? यस्तै प्रश्नले उनको मनमा हान्थ्यो । घर परिवारले नेपाल नफिर्किन सुझाउँथे ।

तर, उनको मन मानेन ।

नेपालमा यति धेरै ज्ञान छ । नेपालकै ज्ञान भएन भने विदेश बसेर के काम ? यहाँको भाषा, संस्कृति जानिएन भने पैसा मात्र कमाएर के गर्नु ? मानव भएर बाँच्नुको उनी अर्थ खोज्न थाले अनि सकारात्मक सोच बोकेर उनी नेपाल फर्किए ।

नेपाली माटोको मायामा हराउँछन् लोचन ।

२०७२ सालको भूकम्पले देश थलियो । मान्छे ढले । देशका कला, संस्कृतिका सम्पदाहरू ढले । लोचनको मन घरमा बस्न मानेन अनि निस्किए भूकम्प गएकै दिन सम्पदाहरूको अवलोकनमा ।

त्यही क्रममा उनी त्रिपुरा परिसर पुगेका थिए । उनी पुग्दा मन्दिरको गजुर भुइँमा टुक्राटुक्रा भएको अवस्थामा थियो ।

गजुरसँगै लोचनको मन पनि चिरा पर्‍यो ।

त्यही दिन उनले सम्पदाको संरक्षण र पुनर्निर्माण गर्ने अठोट गरे ।

भूकम्पले मन्दिरको गजुर ढलेको तस्बीर उनको ल्यापटपमा राखेका छन् ।

उनी त्रिपुरालाई फेरि २ सय वर्षअघिकै स्वरूपमा ल्याउन आतुर देखिन्छन् अनि ल्यापटपमा उनी सुन्दर त्रिपुराका तस्बीर राख्न चाहन्छन् ।

पुनर्निर्माण त गर्ने तर कसरी ?

अमूर्त सम्पदाको संरक्षण त गर्ने तर कसरी गर्ने भन्ने सोच्न थाले उनी । उनी एक्लैले यो काम गर्न सम्भव पनि थिएन । उनले नक्सा बनाए अनि केयूका उपकुलपति डा. रामकण्ठ मकाजू श्रेष्ठलाई भेट्न पुगे । सम्पदाको पुनर्निर्माण र संरक्षण गर्ने प्रस्ताव मकाजूलाई राखे ।

त्यसपछि उनी गुठी संस्थान पनि पुगे । विश्वविद्यलायका उपकुलपति मकाजू र गुठी संस्थान उनको प्रस्तावमा सकारात्मक भएपछि केही आशाका पालुवा उनको मनमा पलाए ।

सम्पदाको संरक्षणका साथै नेपाली मौलिक कला, संस्कृतिको अध्ययन, अनुसन्धान गर्ने, ज्ञान र सीपको थलो बनाउने उनले अठोट गरे । उनको सपना छ– ज्ञान, सीप र सम्पदाको पुस्तौँ पुस्तासम्म हस्तान्तरण गर्ने । यसमा केयू र गुठी संस्थान राजी भयो ।

तत्कालै केयूले २ करोड रुपैयाँसमेत दिने सहमति जनायो ।

अनि लोचन व्यक्तिगत जिन्दगी त्यागेर सम्पदा पुनर्निर्माणमा होमिए ।

जीर्ण भएको, अस्तित्व नै मेटिन लागेको त्रिपुरा सम्पदाको अहिले मुहार फेरिँदै छ । दिनरात नभनी केयूको जनशक्ति काममा घोटिएको छ ।

१ सय २५ जातजाति, भाषाभाषीको कला, संस्कृति, गीत, सङ्गीतको अध्ययन, अध्यायपन, अनुसन्धान गर्ने थलो त्रिपुरा सम्पदालाई बनाउने गरी काम भइरहेको छ ।

आगामी पुस्ताको उज्यालो धरोहर

‘मुख्य कुरा भनेको शिक्षा हो । शिक्षाका लागि नेपाली परिवेशका विषयवस्तु आवश्यक पर्छन् । अनुसन्धान गर्नका लागि ठाउँ चाहियो । ज्ञान, सीप र सम्पदा पुस्तापुस्ता हस्तान्तरण गर्नुपर्छ । १ सय २५ जातजाति र भाषाभाषीको अध्ययन, अनुसन्धान गरेर त्यसको संरक्षण अब विश्वविद्यालयले गर्छ’, लोचन भन्छन् ।

‘मान्छे त मरेर जान्छ तर ज्ञान, सीप र सम्पदा अमर छन् । सधैँ बाँचिरहन्छन्’, लोचन भन्छन्, ‘केयूले एक–डेढ वर्षभित्र पुनर्निर्माणको काम सक्छ ।’

त्रिपुरा सुन्दरी प्राङ्गणमा झन्डै १८ रोपनी जमिन छ । यो गुठीको सम्पत्ति हो तर केयूले ५ वर्ष निर्माणका लागि समय लिएको छ । त्यसपछि अध्ययन, अनुसन्धान, ज्ञान, सीप, सम्पदाको संरक्षण विश्वविद्यालयले गर्नेछ ।

केयूले त्रिपुरा सुन्दरी स्टडिज् बनाएर शिक्षासँग जोड्नेछ । सम्पदा आगामी पुस्ताका लागि उज्यालो धरोहर बन्नेमा लोचन आशावादी छन् ।

सरकारको सहयोग

त्रिपुरा सुन्दरी सम्पदाको पुनर्निर्माणमा सरकारले पनि सहयोग गरेको छ । प्रधानमन्त्री केपी ओलीले पनि समयसमयमा अवलोकन गर्ने गरेका छन् । पुनर्निर्माण प्राधिकरणमार्फत् पुरातत्त्व विभागबाट १७ करोड रुपैयाँ आएको छ । १९ लाख रुपैयाँ विभिन्न ठाउँमा बाजा बजाएर सङ्कलन गरिएको थियो । त्यहीबाट अहिले पुनर्निर्माणको काम भइहरहेको छ ।

यति रकमले सम्पदा निर्माणको काम नसकिने हो कि भन्नेमा लोचन चिन्तित हुन्छन् ।

सहयोगी हातहरू

मल्लकालीन र राणाकालीन डिजाइनमा मन्दिर, सत्तल, पुजारी घर, बगैँचा बनाइँदै छ । लोचन एक्लैले यो काम गरेको पनि होइन । उनले नेतृत्व लिएका छन् तर उनलाई साथ दिने हातहरू धेरै छन् ।

केयूका उपकुलपति डा. रामकण्ठ मकाजू श्रेष्ठ, केयू परिवार, गुठी संस्थानका सरोज थपलिया, हेमराज सुवेदी, जसका कारण पुनर्निर्माणको जग बसाल्न सफल भएको थियो ।

त्यस्तै, राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणका सुशील ज्ञवाली, युवराज भुसाल र गोविन्द पोखरेलको सहयोग पनि उत्तिकै छ ।

अनि जगदीश राणा, जर्मन नागरिक जेयर्ट माचिया वेक्नर, रोहित रञ्जितकार, पूजा अमात्य, शर्मिला कोजु, सुशीलराज भण्डारी दिन रात खटिएका छन् यसका लागि ।

उनीहरूको साथले नै त्रिपुराको मुहार फेरिँदै छ ।

सम्पदा वरिपरिका सबै क्षेत्रको अवलोकन गराउँदै गए लोचन । एकपछि अर्को आरोह अवरोहका कथा पनि उनले सुनाए । कामकै सिलसिलामा मुद्दासमेत पर्‍यो ।

राम्रो काम गर्दा पनि मुद्दा !

सम्पदा वरिपरि रहेका सबै सम्पदाका इतिहासबारे लोचनले जानकारी गराए । सम्पदामा कुँदिएका अक्षर र बुट्टा २ सय वर्षअघिकै छन् ।

ओहो ! २ सय वर्षअघिको मानिसको जीवन र परिवेशमै पुग्न सकिने त्रिपुरा सम्पदा !

एकपछि अर्को विशेषता र सम्पदाको अवलोकन गराउँदै गए लोचन । त्रिपुरा सुन्दरीको शालिकमुनि उभिए ।

मलीन स्वर, केहीबेर मौन बसे ।

‘अहिले त व्यक्तिगत सपना नै छैन । भोलिका सन्ततिका लागि ज्ञान, सीप र सम्पदा हस्तान्तरण गर्नेबाहेक अरू केही सोचेको छैन’, उनी भन्छन्, ‘सायद जीवन नै यही हो । पैसा कमाउन चाहेको भए त अमेरिकामै बस्थेँ नि !’

उनी मानव भएर बाँच्नुको अर्थ खोजिरहेको छन् अहिले ।

अनि त्यागे आफ्नो सपना

प्राङ्गणमै छ जस्ताले बारेर बनाएको लोचनको अफिस । सँगै छन् ल्यापटप र फोन । टेबुलमा छ एउटा फोटो । डाँडामा दिदी र भाइ बसेको तस्बीर उनकै रहेछ ।

काम गर्ने साथीलाई आफू यसरी हुर्किएको हो भनेर देखाउँछन् । पत्याउनै मुस्किल । खाली खुट्टा । खरायो बोकेको फोटो । पारि हिमाल, वारि डाँडो । सुदूरपूर्वको पाँचथर ।

पाँचथरको बचपनको धुमिल याद छ उनलाई ।

गाउँमै उनले अक्षर चिन्ने अवसर पाए । कक्षा ५ सम्म गाउँमै पढे । त्यसपछि उनी विराटनगर झरे । ३ दिन हिँडेर २२ वटा खोला तरेर उनी विराटनगर आइपुगे । विराटनगरमा बोर्डिङ स्कुलमा उनी ३ कक्षामा भर्ना भए । विराटनगरबाटै उनले एसएलसी पास गरे ।

स्कुले जीवन भने उनलाई यादगार छ ।

सङ्गीत नै साथी

लोचन सानैदेखि गीत, सङ्गीतमा रुचि राख्थे । उनको साथी नै सङ्गीत थियो । ‘बोल्न आउँदैन तर म्युजिकबाट स्वतन्त्रपूर्वक भन्न सकिन्छ । सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक वा राजनीतिक परिवर्तनसँग पनि म्युजिक जोडिएको छ’, लोचन भन्छन्, ‘हरेक दिन हरेक प्रहरमा सङ्गीत छ’, लोचन सङ्गीतप्रतिको प्रेमभाव दर्शाउँछन् ।

सङ्गीतमा डाक्टर

विराटनगरबाट २०५२ सालमा एसएलसी पास गरे लोचनले । त्यसपछि उनी पढ्नका लागि काठमाडौं आए । विरानो शहर । पढाइसँगै सङ्घर्ष गर्दै गए ।

काभ्रेको साँगामा रहेको दीपेन्द्र प्रहरी विद्यालयमा पढ्न थाले । उनले रोजे साइन्स विषय । साइन्स पढ्दापढ्दै उनी एक दिन नवीन भट्टराई र प्रनिल तिमल्सिनाको साथमा केयूको म्युजिक विभाग पुगेका थिए ।

त्यसपछि उनको पढाइ साइन्सबाट म्यूजिकतर्फ ‘यू टर्न’ भयो । साइन्स छाडेर उनी सङ्गीत पढ्न थाले । केयूपछि म्युजिकमै उनले अमेरिकाबाट पीएचडी गरे । सङ्गीतका डाक्टर बनेर नेपाल फर्किएका हुन् लोचन ।

सङ्घर्षका दिन

काठमाडौंमा बस्नका लागि अनेकन सङ्घर्ष उनले गरेका छन् । बिहान–बेलुका पेट पाल्नका लागि उनले सफ्टवेयर बेच्ने, ट्युसन पढाउने, स्कुल–कलेजमा म्युजिक पढाउने काम गरे ।

सङ्घर्षका दिन सम्झँदा उनी अवाक् हुन्छन् ।

आफ्नो जिन्दगीका लागि युद्ध आफैँ लड्छु भनेर उनी समस्यासँग लड्दै अगाडि बढिरहे ।

अनि चर्चा

एकपछि अर्को गीत उनले गाउन थाले लोचनले । जब उनले ‘कोमा’ एल्बम निकाले अनि उनको चर्चा शिखरमा पुग्यो । ‘चन्द्रमा’, ‘बाटो’लगायत बोलका उनका गीत हिट भए । एकपछि अर्को अवार्ड उनले हात पार्दै गए ।

केहीबेर उनले आफ्नो जीवनको आरोह र अवरोहका कथा सुनाए । उनले अवलोकनकै लागि अर्को कोठामा पुर्‍याए । जस्ताले बारेको टाँड परेको कोठा । चिसो स्याँठभित्रै आइपुग्छ । कोठामा छ, पलङ, सारङ्गी र गितार अनि टीभी, ल्यापटप र प्रोजेक्टर ।

ओहो ! त्यो त उनी सुत्ने कोठा पो रहेछ ! उनलाई धेरै सोध्नु भन्दा पनि स्वयम् उनको कोठा बोलिरहेको थियो ।

उनले आफूले कैद गरेका कला, संस्कृति, सम्पदाको तस्बीर देखाए । मिल्यो भ्याए भने धुलिखेल पुग्छन् नत्र उनको दिनरात त्यहीँ बित्छ ।

उनी आफ्नोभन्दा ज्यादा काम गर्नेहरूको चिन्ता गर्छन् । समयमै खान र आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल गरेर काम गर्न सुझाउँछन् ।

कतै चिसो लाग्यो, बिरामी भयो भने पुनर्निर्माणमा धक्का त लाग्ने होइन ? भन्ने चिन्ता पनि उत्तिकै छ ।

उनले एक–डेढ वर्षभित्रै पुनर्निर्माणको काम सिध्याउनु छ अनि फर्काउनु छ, २ सय वर्षअघिको त्रिपुरा सुन्दरीको मुहारमा चमक ।

तस्बिर : सुशील श्रेष्ठ

कमरेड ! समाजवाद हेर्न धुलिखेल अस्पताल जाऔं

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन ६, २०७६ १३:१०