आहा ! मुसाको मासु

A+ A A-

जनकपुरधाम– ७ का फेचु सदाले ७–८ वटा मुसालाई सिकार गरेर ल्याए । घरमा पाहुना आएको सूचना पाएकाले मुसा ल्याएको उनले बताए । पाहुनालाई मुसाको विशेष परिकार बनाएर खुवाउने तयारीमा छन् उनी ।

सर्लाही पोखरियाका श्याम माझीको घरमा पनि एक साताअघि मुसाकै परिकार बनाइएको थियो । घरमा कुनै विशेष अवसर आयो भने मुसाकै परिकार बनाएर खाने उनको भनाइ छ ।

‘धेरै मीठो हुन्छ । तपाईंले खानुभएको छ ?’, सर्लाही बबरगञ्जका नेकलाल माझीले मुसाको मासुबारे भने, ‘खानुभएको छैन होला है ! हामीलाई त मुसाकै मासु मनपर्छ ।’

नजिकैको खेतमा ५ युवाले मुसा फेला पारेका थिए । दिउँसोलाई खानासँग तरकारी बनाउने लक्ष्यका साथ आँगनको चुह्लोमा मुसाको मासु पकाएर खानयोग्य बनाए ।

उनले गत सोमबार बडो मीठो मानीमानी मुसाको मासु र खाना खाए ।

तराईको विपन्न समुदायका रूपमा रहेका मुसहर जातिमा मुसाको मासु निकै लोकप्रिय छ । मुसाको आहार गर्ने भएकाले नै मुसहर जातिको नामकरण भएको मुसहर जातिको अनुसन्धान गरिरहेका भोर संस्थाका अध्यक्ष राजकुमार महतोले बताए । आफूले पनि मुसाको मासु खाएको र एकदमै मीठो हुने उनको भनाइ छ ।

मुसाको बिज्याइँबाट दिक्क नहुने सायदै होलान् । त्यस्तै बिज्याइँ गर्ने मुसालाई मारेर तरकारीको रूपमा छाक टार्ने तराईका केही जाति विशेषको पुरानै चलन हो ।

उनीहरू मुसाको मासु तरकारीका रूपमा खाने गर्छन् । मुसालाई आहार बनाउनकै लागि धेरै मिहिनेत गर्छन् । परम्पराकै रूपमा ती समुदायले मुसाको सिकार गर्छन् ।

सीमान्तकृत तथा अति विपन्न समुदायका मानिसले मासु खाने प्रयोजनका लागि मुसाको सिकार गरेर तरकारीको गर्जो टार्ने गरेका पाइन्छ ।

खेतमा उनीहरू जान्छन् र मुसाको दुलो पत्ता लगाएर मुसो भएसम्म खनेर मार्छन् । मुसहर वस्ती रहेको ठाउँमा खेतमा मुसाको दुलो खोल्ने काम उनीहरूको दिनचर्या जस्तै हो । ‘हामी भएको ठाउँमा मुसा कमै भेटिने गर्छन्, भेटियो कि हामीले समाएर ल्याउने गरेका छौँ’, महोत्तरी श्रीनगरका पलट सदाले भने ।

विशेषगरी मंसिर, पुस, माघ, फागुन, चैत, वैशाखमा आफूहरूले मुसाको सिकार गर्ने गरेको उनले बताए ।

मुसाले खेतमा खनेको मलिलो माटो हेरेर मुसाको दुलो पत्तो लगाउने गरेको उनीहरू बताउँछन् । बजारमा बिक्री हुने माछा, मासु अत्यन्त महँगो भएकाले छाक टार्न मुसा मार्ने गरेको केहीले बताउँछन् भने मीठो परिकारका लागि अन्य मासुभन्दा यही नै रोजाइ रहेको भन्नेहरू पनि धेरै छन् ।

मुसाको सिकार गर्ने परिपाटीले एकातिर अन्नबालीको सुरक्षा त हुन्छ नै, अर्कोतर्फ विपन्न समुदायका मानिसहरूले पोषणयुक्त आहारासमेत पाउने गरेको उनीहरूको भनाइ छ । मुसहर जातिका वृद्धवृद्धा, जवान मात्र होइन, बालबच्चा पनि मुसाको सिकार गर्न खप्पिस हुन्छन् ।

खुला खेतको आलीहरूमा वासस्थान बनाउने मुसाले किसानलाई समेत उत्तिकै दुःख दिएको हुन्छ । खेतको आलीमा दुलो बनाएर बर्खायामसम्म बसोवास गर्ने मुसाले लामो समयसम्मका लागि आहार सञ्चित गरेर राखेको हुन्छ ।

विशेषगरी सुख्खायाम सुरु हुनासाथ धान खेतमा मुसाको चकचकी सुरु हुन्छ । हजारौँको संख्यामा मुसाहरूले आफ्नो वासस्थान परिर्वतन गर्छन् र खेतमा दुलो बनाएर बस्छन् । खेतको आलीमा मुसाहरूले गुँड बनाउने, बच्चा पाउने र लामो समयसम्मका लागि आहार सञ्चित गर्ने गर्छन् ।

मुसा यति चलाख हुन्छ कि उसको असली वासस्थान कहाँ हो, भेउ पाउनसमेत गाह्रो हुन्छ । बिरालो, सर्प, चिल जस्ता जन्तुबाट सुरक्षित हुन मुसाले जमिनमुनि बनाएका दुला सयौँको संख्यामा हुन्छन् । वर्षायामको असारसम्मका लागि खेतमै लुकेर बस्ने मुसाका लागि धान पाकेसँगै किसानले लगाउने गहुँ आहार बन्छ ।

अहिले मुसहर जाति मात्र होइन, तराईमा बसोवास गर्ने थारू, बाँतर, राजवंशीहरू पनि मुसाको मासु खान थालेका छन् । मुसाको मासुको स्वाद अन्य मासुको तुलनामा मीठो हुने भएकाले खान थालेको महेश मुसहरको भनाइ छ ।

मुसाको खोजी गर्नु र मार्नु, एक प्रकारको रोमाञ्चकता सँगसँगै लामो मिहिनेत र मिहिनेतपछिको उपलब्धि हो । मुसा जालमा परे पनि वा नपरे पनि उनीहरूमा निराशा हुँदैन किनभने त्यो उनीहरूको दिनचर्या हो ।

ससाना पराले झुप्रा, घरको छानोमा फाट्टफुट्ट फलेको फर्सी, लौका, मुसहर वस्तीका प्रायः हरेक घरमा यस्तै दृश्य देखिन्छ । तराईका अनपढ र गरिब जातिको श्रेणीमा मुसहर आउँछन् ।

तीन थरी परिकार

जनकपुरधामतिर मुसाको मासुका ३ थरी परिकार पाइन्छ । महोत्तरी श्रीनगरका पलट सदाका अनुसार मुसाको मासुबाट चटनी, पकुवा (ग्रेबी) र मिख्री (भुटुवा) बनाएर खाने चलन छ । कसैले सुकुटी बनाएर पनि राख्छन् ।

मुसहर समुदायले मुख्य गरी ६ प्रकारका मुसाको मासु खाने गर्छन् । उनीहरूकै भाषामा दिलखोदुवा (खेतमा पाइने), खुरकुट्टी (खेत र जङ्गलमा पाइने), छपरे (हिलो र नालीमा पाइने), ढुकरी (खेत र घरमा पाइने), उजखरिया (जङ्गलको रूखमा पाइने), पछरिया (जङ्गलको खर घाँसमा मात्र पाइने) ।

मुसहर वस्तीकै एउटा घरमा पुग्दा परिवारका एक सदस्य घरेलु मदिराको स्वादमा रमाइरहेका थिए । उनीहरूलाई हामीले मुसा मार्ने कला र मुसाको मासुको विषयमा कुरा गर्नासाथ मासुको स्वादको प्रशंसा गरे । भने, ‘यो त सबले खान जानिसक्यो मालिक ! आजकाल सबले मुसा खान्छ ।’

केही स्थानहरूमा मुसाको परिकार खान पर्यटकहरू पनि पुग्ने गर्छन् । भोरका अध्यक्ष महतोले विदेशीहरू पनि मुसाको मासु मनपराउन थालेका बताउँछन् ।

यसरी मारिन्छन् मुसा

काँधमा कोदालो, हातमा प्लास्टिकका झोला, बोरा र आगो बाल्ने सलाईलगायतका अन्य आवश्यक सामग्री लिएर महोत्तरी श्रीनगरका एक हुल युवा र महिला धान खेततर्फ निस्किए । ठूलै जनावरको सिकार गर्न निस्किएजस्तै थियो उनीहरूको तयारी ।

१० जनाको समूह सोमबार दिउँसो धान खेतमा पुग्यो । धानबाली काटेपछिको जमिन बाँझो थियो । सबै जना खेतखेत चहार्न थाले । उनीहरूको योजना मुसाको सिकार गर्ने रहेछ । सबै मुसाका दुला खोज्न जुटे ।

ठूलो मुसाको दुलो पत्ता लगाएपछि युवाले घेरा हाले । कोदालो र सलाई बोक्नेलाई बोलाए । मुसा छिरेको मुख्य दुलो पत्ता लगाएपछि त्यस दुलोमा आगो बोलेर धुवाँमय बनाए । धुवाँको रापले मुसा मर्ने भएकाले सो समूहले पालै पालो धुवाँ निकाल्न थाले ।

धुवाँको रापले मुसा लठ्ठिएको अनुमान लगाएपछि कोदालो चलाउनेहरू आलोपालो मुसाको निगराखी राख्दै खनिरहेका थिए । बाहिर एउटै मुख भए पनि भित्र अनेक दुला हुन्छन् । मुसाको सहायक दुलो खन्न निकै सकस हुन्छ ।

‘सबै दुला पन्छाउँदै मुसा नभेटेसम्म खनिराख्नुपर्छ’, मुसा मार्दै गरेका पलटले भने, ‘दुलो खन्न सुरु गरेको चाल मुसाले पाए अर्को दुलोमा लुक्छ । एउटाबाट अर्काे दुलो खन्दै अन्तिम दुलोसम्म नपुग्दासम्म मुसा मार्न सकिँदैन ।’

उनका अनुसार एउटा दुलो खनेर मुसा निकाल्न कम्तीमा १ देखि २ घण्टा लाग्ने गरेको छ । ‘कुनै ठाउँमा एउटै दुलोमा मुसाको पूरै परिवार भेटिने सम्भावना न्यून हुन्छ’, वर्षौंदेखि खेतबारीमा मुसा मार्दै आएका सनोजले भने, ‘एउटा दुलोमा कहिले एउटा भेटिन्छ, कहिले एउटै दुलोमा माउ मुसोसहित ५–६ वटा बच्चा मुसा भेटिन्छन् ।’

दुलोभित्र अन्न भण्डार

मुसा मार्न माहिर सिकारीहरूका अनुसार मुसाको दुलो घरभित्र अन्नको भण्डार हुने गर्छ । भण्डार गर्ने र खाने ठाउँ अलग–अलग हुने गर्छ । अन्न भण्डारमा धान तथा गहुँ भेटिन्छ ।

वर्षौंदेखि मुसा मार्दै आएका पच्चु माझीले एउटा दुलामा कम्तीमा मुसाले १ किलोसम्म अन्न भण्डारण गरेको भेटिने गरेको बताए । ‘मुसा मार्ने क्रममा १ दिनमा ५ किलोसम्म धान सङ्कलन गरिन्छ’, उनले भने, ‘१ दिनमा ४ देखि ५ वटा दुला खन्न भ्याइन्छ । त्यसबेला १०–१५ वटा मुसाको सिकार गरिन्छ ।’

कोही बेला धेरै हुन्छ, कोही बेला बोहोनीसम्म नहुने गरेको उनको भनाइ छ ।

सीमान्तकृत तथा अतिविपन्न समुदायका मानिसले मासु खाने प्रयोजन तथा रमाइलोका लागि मुसाको सिकार गर्ने गरेको उनीहरू बताउँछन् । धान बाली भित्र्याउने समयमा उनीहरू मुसाको सिकारमा निस्कन्छन् ।

मासु खान मात्रै नभएर रमाइलो गर्नसमेत मुसाको सिकार खेल्ने गरिएको महेश सदा बताउँछन् । उनले मुसाको मासुका थरीथरीका परिकार बनाउने गरेको बताए ।

‘सिकार गरेर धेरै भए साँझमा ग्रेभी बनाउने गर्छौं’, पोखरियाका श्याम माझीले भने, ‘थोरै २–३ वटा भए आगोमा पोलेर सेकुवा बनाएर खाने गर्छौं ।’

कसैले सुकुटी बनाएर पनि राख्ने गरेको उनले बताए । यस्तो परिकार निकै स्वादिलो हुने उनको भनाइ छ ।

वर्षौंदेखि मुसाको सिकारका पारखीहरूका अनुसार मुसाको मासु मीठो हुने भएकाले यसको सिकार गर्ने क्रम बढेको हो । उनीहरूका अनुसार मुसाको परिकार मीठो हुने भएकाले खालि समयको सदुपयोग गर्न मुसाको सिकारमा आएको पलटले बताए ।

मुसा प्रायः प्रत्येक घरमा हुने गर्छन् । अन्नबाली राख्ने ठाउँमा सहजै मुसा देख्न सकिन्छ ।

मुसालाई स्तनधारी तथा शाकाहारी जनावर भनिन्छ । मुसाहरू धेरै प्रजातिको हुन्छन् । मुसाले माटोमुनि दुलो बनाएर बस्छ । मुसा सानो हुन्छ । हिन्दु संस्कृतिका अनुसार मुसालाई भगवान् गणेशजीको वाहन मानिएको छ ।

सेतो रङको मुसा घरपालुवा जनावरको रूपमा पालिने गारिन्छ । संसारमा धेरै रङ र प्रकारका मुसाहरू भेटिन्छन् । एक प्रकारको मुसाको नाम गिन्नी पिग पनि हो । यो प्रजातिको मुसालाई घरपालुवा मानिन्छ ।

मुसाको लामो जीउ र लामो पुच्छर हुन्छ तर गिन्नी पिगको भने पुच्छर हुँदैन । मुसालाई बिरालो, कुकुर, चरा आदिले आफ्नो सिकार बनाउँछन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन ३, २०७६ २२:००