ज्ञानीमैयासँगै अस्ताउला कुसुण्डा भाषा ?

A+ A A-

कुसुण्डा भाषाकी ज्ञाता ज्ञानीमैया कुसुण्डाको गत शनिबार ८५ वर्षको उमेरमा निधन भएको छ ।

ज्ञानीमैयाको लमही नगरपालिका– ६, कुलोमोहरमा निधन भएको हो । ज्ञानीमैया लोपोन्मुख आदिवासी कुसुण्डा जातिको भाषाबारे जानकार एक मात्र व्यक्ति थिइन् ।

२०६८ सालको जनगणनाअनुसार नेपालभर कुसुण्डा जातिको संख्या २ सय ७६ रहेको छ । स्थलगत तथ्याङ्कमा भने १ सय ५४ जना मात्रै कुसुण्डा रहेको भेटिएको छ ।

त्यही लोपोन्मुख जातिकी ज्ञानीमैयाको जन्म जङ्गलमा भयो भने बाल्यकाल जङ्गलमा बिताइन् ।

गुल्मीको भलकोटको जङ्गलमा ज्ञानीमैया जन्मिएकी थिइन् । उनको जन्म मिति नागरिकतामा वि.सं. १९९४ रहेको छ तर उनको जन्म त्यसभन्दा पहिला भएको हुन सक्ने कुसुण्डा भाषाका अनुसन्धानकर्ता उदय आले बताउँछन् ।

ज्ञानीमैया जन्मँदा उनको परिवार जङ्गलमै बस्थ्यो । जङ्गलमा पाइने तरुल, कन्दमूल, कालिजको मासु जस्ता खानेकुराहरू खाने गर्थे उनीहरू ।

कुसुण्डा जातिको प्रिय खाना कालिज र गोहोरो हुन् । उनको परिवार जङ्गलमा टहरा बनाएर बस्ने गर्थे त कहिले रूखको मुनि बस्ने गर्थे । कुसुण्डाहरू हुल बनाएर जङ्गलमा बस्ने गर्थे ।

ज्ञानीमैया करिब ३० जनाको हुलमा बस्ने गर्थिन् । जङ्गलमा बस्ने कुसुण्डा जातिहरूमा पुरुषहरू जङ्गली जनावरको सिकार गर्ने गर्थे । महिलालाई पुरुषले गाउँघरमा माग्न पठाउने गर्थे ।

कुसुण्डा जातिको बोल्ने आफ्नै भाषा छ । कुसुण्डाहरू बोलेको अन्य मानिसले बुझ्दैनथे । गाउँमा गएर बोल्न निकै गाह्रो थियो । त्यसैले पुरुषले महिलालाई गाउँमा माग्न पठाउने गर्थे र आफू सिकार गर्न जान्थे ।

ज्ञानीमैया पनि हुलका महिलासँग गाउँघरमा माग्न जान्थिन् । उनी जङ्गलमा बस्दा दाउरा खोज्ने, पानी ल्याउन जाने, खाना बनाउनेजस्ता काम गर्थिन् ।

जङ्गलमा ज्ञानीमैयाले कठिन जीवन बिताउनुपर्‍यो । कुसुण्डाहरू एक ठाउँमा बस्दैनथे । विभिन्न जङ्गलमा डुल्दै सिकार खोज्दै हिँड्ने गर्थे ।

धेरै समयसम्म एकै ठाउँमा खानेकुरा नपाइने भएकाले कुसुण्डाहरू एक जङ्गलबाट अर्काे जङ्गलमा जाने गर्थे । उनीहरू जहाँ पुगे, त्यहीँ उनीहरूको घर हुन्थ्यो ।

त्यसै क्रममा ज्ञानीमैया हुलसँगै ८ वर्षमा प्युठान पुगिन् । ज्ञानीमैयाका बुबाले प्युठानमा मगर समुदायकी केटीसँग विवाह गरेका थिए । जङ्गलमा डुल्दै गर्दा ज्ञानीमैयाका बुबाको निधन भयो । त्यसपछि ज्ञानीमैया आमासँग प्युठानमा मामाघरमा बस्न थालिन् ।

त्यहाँ बस्दा उनले निकै कष्ट काटेर जीवन बिताउनुपर्‍यो । जङ्गलबाट गाउँघरमा पुगेकी ज्ञानीमैयालाई त्यहाँको समुदायसँग घुलमिल हुन निकै गाह्रो भयो ।

उनी मामाघरमा बस्न थालेपछि उनका कुसुण्डा साथीहरू हराउँदै जान थाले । प्युठानबाट कति कुसुण्डाहरू रोल्पा जान थाले भने कति दाङको माथिल्लो भेगमा त कति सुर्खेतसम्म पुगे ।

जङ्गलको हुलमा सँगै बसेका साथीहरू तितरबितर भएपछि ज्ञानीमैयाले विवाह गर्न आफ्नो जातको केटा पाइनन् । कुसुण्डा जातिमा आफ्नै जातिमा विवाह गर्नुपर्ने चलन छ । आफ्नो जातिको केटा नपाएपछि उनले मगर जातिको केटासँग विवाह गरिन् ।

ज्ञानीमैयाका १ छोरा र २ छोरीको जन्म भयो । पछि ज्ञानीमैयाका श्रीमानको निधन भयो । रोल्पाका जङ्गल हुँदै ज्ञानीमैया दाङ पुगेर गाउँमा बस्न थालिन् । करिब ३०–४० वर्ष पछि कुसुण्डा समुदायका केही मानिससँग ज्ञानीमैयाको भेट हुन थल्यो ।

तर, त्यतिबेला उनका जातिका कसैले पनि कुसुण्डा भाषा बोल्न जान्दैनथे । त्यसपछि उनलाई आफ्नो भाषा सङ्कटमा पर्ने कुराको चिन्ता लाग्न थाल्यो ।

ज्ञानीमैयासँगै कुसुण्डा भाषा बोल्न सक्ने उनकी बहिनी कमला मात्र हुन् । अरू कसैले कुसुण्डा भाषा बोल्न जान्दैनन् । ज्ञानीमैयाले भने मामाघर प्युठानमा बस्दा नेपाली भाषा बोल्न जानेकी थिइन् । ज्ञानीमैयालाई आफू मरेपछि कुसुण्डा भाषा बोल्ने कोही नहुने चिन्ताले पिरोल्न थाल्यो ।

त्यही बेला देश, विदेशबाट कुसुण्डा भाषाप्रति चासो राख्दै उनलाई खोज्दै धेरै मानिस उनको घरमा आउन थाले ।

धेरैको चासो उनीमाथि पर्न थाल्यो । कुसुण्डा भाषाका बारेमा धेरैले खोज्न थाले । त्यसै क्रममा उदय आलेले कुसुण्डा भाषाका बारेमा अनुन्धान गर्न थाले ।

उदयले कुसुण्डा जातिका मानिसहरू खोज्न थाले । उनले कुसुण्डा भाषाका बारेमा केही तथ्य पत्ता लगाए । त्यसपछि ज्ञानीमैयामा आफ्नो बुढ्यौली उमेरमा अरूलाई भाषा सिकाउने जोश जाग्यो ।

उनले कुसुण्डा भाषा सिक्न चाहनेलाई घरको पिँढीमा बसाएर भाषा सिकाउन थालिन् । ज्ञानीमैयाले आफ्नो भाषाका बारेमा उदय आलेलाई बुझाउन थालिन् । उदय आलेले करिब १० वर्ष ज्ञानीमैयासँग बसेर कुसुण्डा भाषाको बारेमा अध्ययन गरे । अहिले उदय आलेले कुसुण्डा भाषाको शब्दकोश तयार पारेका छन् ।

सरकारले ज्ञानीमैयालाई प्रमुख भाषा स्रोत मानेर नयाँ पुस्तामा भाषा हस्तान्तरण गर्ने कार्यक्रम सञ्चालन गर्न थाल्यो । भाषा आयोगले ज्ञानीमैयालाई भाषिकवृत्ति मासिक ३ हजार रुपैयाँ उपलब्ध गराउन थाल्यो । त्यस्तै, आयोगले ज्ञानीमैयालाई स्रोत व्यक्ति मानेर २ चरणको कुसुण्डा भाषा कक्षा सञ्चालन पनि गर्‍यो ।

ज्ञानीमैयाले कुसुण्डा भाषा सिकाउनमा बुढ्यौली उमेरमा जोश जाँगर देखाउन थालिन् । घरका आफ्ना नातिनातिनालाई सिकाउन थलिन् । ज्ञानीमैयाले भाषा सिकाउँदै गर्दा गत २७ पुसबाट बिरामी परिन् ।

उनलाई दमले समातेको थियो । बाँके र दाङका विभिन्न अस्पतालमा उपचार गर्दा निको भएन र शनिबार लमहीस्थिति कुलोमोहरमा उनको निधन भयो ।

जङ्गलमै जन्मिएर जङ्गलमै बाल्यकाल बिताएकी ज्ञानीमैयाले आफ्ना बुबाआमाबाट कुसुण्डा भाषा बोल्न सिकिन् । बुबाआमाबाट सिकेको भाषा ज्ञानीमैयाले बचाएर राखेकी थिइन् ।

कुसुण्डा जातिको जङ्गली जीवन समाप्तिपछि भाषा सङ्कटमा परेको थियो । अब कुसुण्डा भाषा जान्ने उनकी बहिनी मात्र छन् तर उनलाई पनि उक्त भाषाको पूर्ण ज्ञान भने छैन । ज्ञानीमैयाको निधनपछि कुसुण्डा भाषा बोल्न कसैले नसक्ने डर भएको लमहीका धनबहादुर कुसुण्डा बताउँछन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, माघ १३, २०७६ १६:१६