टुडिँखेलमा योग ‘अभिनेता’

A+ A A-

विकाशानन्द परिचित नाम हो । शब्द शब्दमा चर्काे स्वरको हाँसो उनको ‘ब्राण्ड’ हो ।
कर्मक्षेत्र मार्फत नजान्नेहरु पनि ‘त्यही हाँसिरहने दाह्रीवाल’ भनेर चिन्छन् । कहिल्यै नकाटिने दाह्री उनको दैहिक कायाको मुल परिचय हो । जसले विकाशानन्दलाई सम्झिन र ठम्याउन सजिलो बनाएको छ ।

विकाशानन्द मुलतः अध्यात्मको क्षेत्रमा क्रियाशील छन् । तर रेकी, साईको साइबरनेटिक्स, सुपरलर्निङ्गलगायत स्वास्थ्य र मनोविज्ञान शिक्षा नेपालमा भित्र्याउने श्रेय पनि उनैलाई जान्छ ।

विकाशानन्दले योग, ध्यान वा मानव मनोविज्ञानसँग सम्वन्धित अनेकौं प्रयोग गर्दै आएकाछन् । मनोक्रान्ति अभियान मार्फत ०४० को दशकबाट सुरु भएको उनको खोज, अन्वेषण र प्रयोग आज पनि निरन्तर छ ।

यो सबै खोजको केन्द्रमा ‘मानिसलाई कसरी शारिरीक र मानसिक रुपमा शक्तिशाली बनाउन सकिन्छ ?’ भन्ने हुटहुटी र जिज्ञासा छ ।

यसलाई मध्यनजर गर्दै विकाशानन्दले एक सयको हाराहारीमा पुस्तक लेखिसकेका छन् । हजारौं प्रवचन दिइसकेका छन् ।

उनले योग (ज्ञान योग, हठ योग, कुण्डली योग लगायत) ध्यान, सुपरलर्निङ्ग, रेकीलगायत विषयमा हजारौं कक्षा सञ्चालन गरिसकेका छन् ।

अध्यात्म, मनोविज्ञान र मानव स्वास्थ्यको क्षेत्रमा तीस वर्षभन्दा बढी काम गरेर प्राप्त गरेका अनुभव आम मानिसम्म पु¥याउन पाए समाजको भलाई हुन्थ्यो भन्ने उनको निश्कर्ष छ ।

यही निश्कर्षलाई कार्यान्वयनमा लैजान विकाशानन्दले यही २६ फागुन (आज) देखि २ चैत्रसम्म टुँडिखेल काठमाडौंमा बृहत निःशुल्क योग शिविर सञ्चालन गर्दैछन् ।

‘हेल्थ, ह्याप्पिनेस, स्प्रिच्युवालिटी एण्ड योगा’ शीर्षकमा सञ्चालन हुने उक्त शिविर सञ्चालन तयारीमा उनी ब्यस्त छन् ।

शुक्रबार उनको निवास सामाखुशी पुग्दा तारन्तार फोन आईरहेको थियो । सुभेच्छुक, शिविर ब्यवस्थापक र चेलाचेलीहरू शिविर तयारीमा भइरहेका प्रगतिबारे उनलाई फोनमा जानकारी गराईरहेका थिए ।

समय अभाववीच शिविरको आवश्यकता र लक्ष्यसँग सम्वन्धित भएर उनीसंग संवाद सुरु भयो ।

दैनिक सामाखुशीमै योग, ध्यान, प्राणायाम लगायतका कक्षा सञ्चालन गरिरहेकोमा धेरै जनतामाझ योगलाई पु¥याउन आफूले टुँडिखेल रोजेको उनको भनाई छ ।

सामाखुसीमा सञ्चालित कक्षामा सहभागी भएकाको मानसिक र शारिरीक स्वास्थ्य तथा पारिवारिक सम्वन्धमा ठुलो परिवर्तन आएको उनले अनुभव गरेका छन् ।

अहिले मानिस तनावपूर्ण जीवन बाँचिरहेको छ । पारिवारिक सम्वन्धहरु दिनानुदिन विघटनतर्फ उन्मुख भइरहेका छन् ।

नसर्ने रोग सबैभन्दा ठुलो स्वास्थ्य समस्या बन्दैछ । यस्तो अवस्थामा सामाखुसीको अभ्यास र प्रयोगबाट आर्जित प्रतिफल सवैसम्म पुग्नसके धेरैले लाभ प्राप्त गर्ने उनले बताए ।

योग अभ्यास सामान्य ब्यायाम र आध्यात्मिक प्रयोगमा मात्र सिमित छैन । यो उद्योगको रुपमा स्थापित हुँदैछ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् २०१४ बाट जुन २१ लाई योग दिवशको रुपमा मनाउन थालेपछि यसको प्रचारप्रसार तीब्र भएको छ । संसारभर योगा सेन्टरहरु निर्माण भइरहेका छन् ।

ईन्टरनेटमा योग सिकाईका पर्याप्त भिडिओ उपलब्ध छन् । यस्तो अवस्थामा टुँडिखेलको योग शिविरको पृथकता के भनेर प्रश्न उठ्नु स्वभाविक हो ।

विकाशानन्दका अनुसार संसारभर प्रयोग भइरहेको योग वा योगा मुलतः एउटै हो । तर त्यसको प्रयोग गर्ने शैली भने फरक छ ।

योग गर्ने शैलीको भिन्नता नै सवैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हो । योग गर्ने भन्दा कसरी गर्ने भन्नेमा मानिस चनाखो बन्नुपर्ने उनी बताउँछन् ।

उनका अनुसार ‘योगका प्राचीन शास्त्रहरुमा पनि ‘मिलाएर योग गरे रोग भाग्ने र नमिलाई गरे झन् रोग लाग्ने’ उल्लेख छ ।

विधि पु¥याएर योग नर्गदा ढाड र मुटुमा थप समस्या व्यहोरोका मानिस सामाखुसीमै आक्कलझुक्कल आईपुग्छन् ।

योगलाई ‘सिस्टमेटिक’ र सुक्ष्मरुपमा गर्ने हो भने बजारमा प्रचलित योगले भन्दा कयौं बढी लाभ दिने उनी बताउँछन् । जुन सामाखुसीका कक्षाहरुमा प्रमाणित नै गरिसकेको उनको दावी छ ।

उदाहरणसहित उनी हठ योग र कुण्डलिनी योग एउटै रहेको वताउँछन् । भन्छन् ‘जव हठ योग गर्ने तरिका फरक हुन्छ त्यो कुण्डलिनी बन्न जान्छ ।’

सामान्य हठयोगले स्वास्थ्य रक्षा र शारिरिक स्फुर्ति दिन्छ भने कुण्डलिनीले अद्वितिय उर्जा प्रवाहित गरिदिन्छ । जसले मानसिक र शारिरिक उर्जा बढाउँछ ।

टुँडिखेलको योग शिविर मार्फत उनी यही योग गर्ने तरिका र योगको विराट सम्भावनालाई सबैमा पु¥याउने कोसिस गरिरहेका छन् ।

योगको मर्म छायाँमा

योगको नाममा बजारमा प्रचलित अधिकांश अभ्यास योगासन मात्र रहेको विकाशानन्द बताउँछन् ।

योगासनलाई मात्र योग भनिदिँदा योगको मर्म छायाँमा परेको उनको बुझाई छ । साधना वा अभ्यास मार्फत मानिसको मनमा सतत् शान्ति र शरिरमा बिराट उर्जा प्राप्त हुन्छ ।

शान्त मन र उर्जाशिल शरीरले गरेका हरेक कर्म नै योग हुन् । योग मार्गभन्दा पनि परिणाम हो, गन्तब्य हो ।

यसलाई गीतामा कृष्णले ‘योगः कर्मसु कौशलम्’ भनेका छन् । अर्थात योगी कर्ममै अभिब्यक्त हुन्छ । रातदिन योग गरेर मात्र मानिस योगी बन्दैन । उसको कर्ममा लय, कुशलतासहित मनमा शान्ति र आनन्द छ भने ऊ योगी हो ।

विकाशानन्द खानु, हिड्नु, पढ्नु, प्रेम गर्नु, सम्भोग गर्नु वा संसारका सबै कर्मगर्नु योग बन्न सक्ने बताउँछन् ।

एउटा लेखकलाई लेख्नमा आनन्द आइरहेको छ । लेख्दा लेखन कर्मभन्दा बाहिरको विचारलेसताएको छैन भने ऊ योगको अवस्थामा छ ।

जव लेखन कठिन बन्छ । बाध्यताबस ऊ लेख्न अभिसप्त छ भने उक्त कार्य योग बन्दैन । यातना मात्र बन्छ । कर्ममा आनन्दित हुने विधि योगले सिकाउँछ । कर्म तनाव र यातना नवनेर आनन्द बन्नु नै योगको अवस्था हो ।

योग गरेर आफूलाई उर्जामय बनाउने हो । उक्त उर्जालाई ब्यापार, अध्ययन, श्रृजना वा घर ब्यवहार लगायत जुनसकै काममा पनि प्रयोग गर्ने हो ।

यसले जीवन सुखद् र सफल बनाउँछ । योगको विषयमा मानिसलाई बुझाउन सके अझै ब्यापक बन्ने विकाशानन्दको ठम्याई छ ।

यसलाई उनले विद्युतको उदाहरण मार्फत अझ प्रष्ट पार्दै उनले भने ‘जसरी विद्युतले पानी चिस्याउन पनि मिल्छ र तताउन मिल्छ, त्यसैगरी आफू उर्जापूर्ण भएपछि उक्त उर्जालाई जहाँ पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । त्यही उर्जा निकाल्ने कला/सीप योगले सिकाउँछ ।’

राजनीतिले जर्जर भूमि

विकासनन्दले २०४२ सालबाट नेपालमा योग सिकाउन थालेका हुन् । २०४७ सालमा संगठित रुपमा योग सिकाउन उनले मातातीर्थमा आनन्द योग केन्द्र स्थापना गरे ।

जसको उद्घाटन तत्कालीन प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्राईले गरेका थिए । यसरी हेर्दा योग कर्ममै उनको ३३ बर्ष बितिसकेको छ ।

यो अवधिमा योगको ब्यापक प्रचार भयो । विशेषगरी भारतीय योगी र धर्मगुरुहरुको प्रभावले नेपाली समाजलाई पनि छोप्यो । भारतीय प्रभावलाई विकाशानन्द के भन्छन् ?

भारतमा राज्यले नै योगलाई उच्च महत्व दिइरहँदा आफूलाई भने टुँडिखेलको शिविर उद्घाटनका लागि एक जना उच्च पदस्त सरकारी अधिकारीको समय मिलाउन हम्मे परिरहेको अवस्थालाई उनले कसरी हेरेका छन् ?
विकाशानन्दको विचारमा नेपाल, अध्यात्मको उन्नत बीउ भएको भुगोल हो । तर यहाँ बिउ रोप्न जमिनको तयारी गरिएन ।

बीउ मात्र भएर भएन, उम्रन र हुर्किन उर्भर माटो पनि चाहिन्छ । माटो अभावमा अध्यात्म मौलाउन पाएन । स्वेदशमा नफलेपछि आयात हुनु स्वभाविक नै हो ।

नेपालको अध्यात्म क्षेत्र आयातित गुरुबाट बढी प्रभावित हुनुलाई उनले स्वाभाविक मानेका छन् । विकाशानन्द नेपालको आध्यात्मिक उर्भरालाई राजनीतिले जर्जर बनाएको बताउँछन् । शासक बर्ग र नेताले अध्यात्मको क्षेत्रमा लगानी गर्दै नगरेको उनको आरोप छ ।

हरेक विषयमा परर्निभर नेपाली समाज अध्यात्ममा समेत ‘ परनिर्भर÷गुलाम’ बन्न पुग्यो ।
मनोक्रान्ति अभियान अन्तर्गत धेरै नेतालाई विभिन्न कार्यक्रममा निम्त्याएको विकाशानन्द बताउँछन् । तर, नेताहरु कार्यक्रमको अतिथिभन्दा बाहेक बढी बन्न सकेनन् ।

उनको कार्यक्रममा नेकपाका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल, बरिष्ठ नेता माधव कुमार नेपाललगायतका कार्यकारी पदमा पुगिसकेका ब्यक्तिसमेत सहभागी भइसकेका छन् ।

तर, अझैसम्म पनि राजनीतिक नेतृत्वले आध्यात्मिक क्षेत्रलाई अलिकति पनि महत्व दिन सकेको छैन । यस्तो हुनुलाई बिकाशानन्द ‘सत्ता बाहिर रहँदा समस्या देख्ने र सत्तामा पुगेपछि आफैं समस्या बन्ने’ राजनीतिक सँस्कारका रुपमा व्याख्या गर्छन ।

कस्तो साधना मानिसका लागि ‘स्विटेवल’ हुन्छ भन्ने उनको खोज आज पनि निरन्तर छ । उनको दृष्टिमा जीवन भनेकै प्रयोग हो ।

विकाशानन्दले योग, ध्यान वा मानिसको शारिरीक तथा मानसिक सन्दर्भसँग जोडिएका विभिन्न विषय र क्षेत्रमा अध्ययन अनुसन्धान गर्दै आएका छन् ।

कस्तो साधना मानिसका लागि ‘स्विटेवल’ हुन्छ भन्ने उनको खोज आज पनि निरन्तर छ । उनको दृष्टिमा जीवन भनेकै प्रयोग हो ।

नेपाली माटो अध्यात्मको लागि उर्भर भएको भए यति धेरै प्रयोग गरिरहनु पर्दैनथ्यो भन्ने उनलाई लाग्छ । एक ठाउँमा रोप्दा उम्रिएन भने अर्काे ठाउँको खोजी गर्नु बाध्यता पनि हो भन्छन् बिकाशानन्द ।
अब ‘इको स्प्रिच्युयालिटी’
विकासानन्द अव इको स्प्रिच्युयालिटीको क्षेत्रमा कार्य गर्ने सोचमा छन् । पर्यावरण दिनानुदिन बिग्रदै छ ।

यसलाई जोगाउन बिश्वभर प्रयत्न भइरहेका छन् । तर सार्थक परिणाम हासिल हुन सकेको छैन । उनको विचारमा आध्यात्मिक ब्यक्तिले मात्र पर्यावरणलाई जोगाउन सक्छ । किनकी प्रकृतिको अन्धाधुन्ध दोहनले नै पर्यावरण क्षय भएको हो ।

आध्यात्मिक ब्यक्ति दोहनमा विश्वास राख्दैन, गर्दैन । समन्वय र समभावमा विश्वास राख्छ । प्रकृतिसँग टाढिएकै कारण मानिसले अनेकौं समस्या झेल्नु परिरहेको छ ।

मानिसलाई ‘प्रकृतितर्फ फर्क’ भन्ने समय आइसकेको छ । समयको आवश्यकता मान्दै बिकाशानन्द ‘इको स्प्रिच्युयालिटी’ को क्षेत्रमा काम गर्ने तयारी गरिरहेका छन् ।

मनोक्रान्ति अभियानलाई नेपाली समाजले जे जति सहयोग र स्वीकृति दिएको छ । त्यसमा विकाशनन्दलाई केही गुनासो छैन ।

टुँडिखेलको सात दिने योग शिविर पनि उनको यो अभियानको एउटा अंग हो । जहाँ उनले मानिसलाई योग र ध्यानको महत्वसँगै प्रकृति संरक्षण तथा मानव र प्रकृतिवीचको अन्योन्याश्रित सम्वन्ध पनि बुझाउने छन् ।

मनोक्रान्ति अभियानलाई नेपाली समाजले जे जति सहयोग र स्वीकृति दिएको छ । त्यसमा विकाशनन्दलाई केही गुनासो छैन ।

राज्यले आध्यात्मिक क्षेत्रलाई अपनत्व ग्रहण गर्न सकेन भन्ने मात्र उनको भनाई हो । तर यसमा उनी कसैलाई दोषी देख्दैनन् ।

बरु उनलाई एक आध्यात्मिक साधकको रुपमा आफूले आफ्नै कर्मको परिणाम भोगिरहेको वा समाजलाई ऋण तिररहेको अनुभव हुन्छ ।

जो हाँस्न सक्छ ऊ मात्र राम्रोसँग रुन र बाँच्न सक्छ भन्ने मान्यता राख्ने विकाशानन्दले सात दिने योग शिविर मार्फत कतिलाई हाँसेर बाँच्ने कला सिकाउने हुन् ?

शिविरमै देखिने छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन २७, २०७५ ०१:३२