आकर्षणको केन्द्र बन्दै गङ्गा आरती

A+ A A-

आजभोलि जनकपुरधाम आउने जो कोही पनि जानकी मन्दिर, राम मन्दिर दर्शनपछि गङ्गा आरतीमै सहभागी हुने गर्छन् ।

सङ्गीतमय आरती हेर्न प्रत्येक साँझ जनकपुरको ऐतिहासिक गङ्गा सागरमा भीड लागेको हुन्छ । विगत ६ वर्षदेखि हुँदै आएको गङ्गा आरती जनकपुरधामको पर्यटकको प्रमुख आकर्षण बनेको सेभ हिस्टोरिकल जनकपुरका अध्यक्ष एवम् प्रदेश सांसद रामआशिष यादव बताउँछन् । सेभ हिस्टोरिकलले गङ्गा आरती सञ्चालन गर्दै आएको छ ।

आरतीका लागि गङ्गा सागरको किनारमा ३ वटा मण्डप बनाइएको छ । तीनवटा पण्डित एकैसाथ गीत, सङ्गीतकै धूनमा आरती गर्ने गरेको देखिन्छ । आरतीमा सहभागी पण्डित रामप्रसाद खतिवडा आरतीमा एकैसाथ एकातिर पूजा, पूजामा पनि तन्त्रदेखि सामान्य पूजासम्म र आरतीसँगै सांस्कृतिक उत्थानका कुरा पनि हुने गरेको बताउँछन् ।

हिन्दु धर्ममा आरती पूजा अर्चनाको एउटा विधि हो । आरतीमा बलिरहेको दीपक वा आरतीको थाली आराध्य समक्ष एक विशेष विधिले घुमाउने गरिन्छ । आरतीको टुकी घ्यू वा तेलको दियोको हुन सक्छ वा कपुरबाट बनाइएको हुन्छ ।

यसमा वैकल्पिक रूपबाट घ्यू, धूप तथा सुगन्धित पदार्थहरूको पनि मिश्रण गरिएको हुन्छ । यसका साथै सङ्गीत (भजन) तथा नृत्य पनि गर्ने गरिन्छ । मन्दिरहरूमा बिहान, बेलुका एवम् राती द्वार बन्द हुनुभन्दा अगावै आरती हुन्छ ।

जनकपुरको गङ्गा आरतीका लागि विशेष प्रकारको व्यवस्था गरिएको छ । भारतको वनारसको गङ्गा आरती जस्तै यहाँ पनि रहेको छ । २ वटा ठूलाठूला आरतीमा आगोका डल्ला जलिरहन्छन् ।

गङ्गा सागरमा आरती सुरु हुनुभन्दा १ घण्टा पहिलादेखि नै स्थानीयवासीका साथै पर्यटकहरूको भीड लाग्न थाल्छ । साँझ ७ बजेदेखि राती ८ बजेसम्म गङ्गा सागरको चारैतिर श्रद्धालुहरू जम्मा भएर आरतीको आनन्द लिने गर्छन् ।

आरतीमा धेरै पटक सहभागी भइसकेका पूर्वराष्ट्रपति डा. रामवरण यादवले कसरी १ घण्टा बितिहाल्छ पत्तो नै नहुने बताए । जनकपुरधाममा रहँदा आरतीमा सहभागी हुने अवसर नछुटाउने उनको भनाइ छ ।

जनकपुरधाम आउने विशिष्ट व्यक्तिहरू पनि केही समयका लागि भए पनि त्यहाँ पुग्ने नै गर्छन् । पूर्वउपप्रधान तथा गृहमन्त्री विमलेन्द्र निधि पनि जनकपुरका लागि एउटा अद्भुत सुरुवात भएको बताउँछन् । उनले गङ्गा सागरमा पूजाका साथै जल संरक्षण र पर्यावरण संरक्षणको सन्देश दिने प्रयास गरिएको बताए । त्यसले यसको महत्त्व अझै बढाएको उनको धारणा छ ।

अरूबेला गङ्गा सागरमै यस प्रकारको आरती हुने गरेको छ । जानकी जन्मोत्सवको बेला जानकी मन्दिर, जानकी सर, दूधमती नदीलगायतका स्थानमा पनि आरती हुने गरेको छ । ती सबै आरती गङ्गासागरकै पण्डितहरूले गर्ने गर्छन् ।

यो कार्यक्रम गर्नुका पछाडि जीवनमा आरतीको महत्त्व बुझाउनु पनि रहेको आरतीसँग आबद्ध समाजसेवी अमरचन्द्र अनिल बताउँछन् ।

गङ्गा सागरको महत्त्व

गङ्गा सागरको महत्त्व अत्यधिक रहेको छ । त्रेता युगकालीन यसको इतिहास रहेको छ । इतिहासकारहरू गङ्गा सागर कुन प्रयोजनका लागि निर्माण गरियो भन्नेमा एक मत नदेखिए पनि त्रेता युगकालीन रहेको बारेमा कुनै द्विविधा नरहेको बताउँछन् ।

केही इतिहासकारहरू रामजानकीको विवाहका बेला जानकीकै आग्रहमा भगवान रामले आफ्नो बाणले गङ्गालाई जनकपुरमा आमन्त्रित गरेको दाबी गर्छन् भने केहीले त्रेता युगमा मिथिला नरेश निमीको श्रापबाट पूरै शरीर गलिसकेको र त्यसपछि उनको शरीरलाई मन्थन गरी मिथी नाउँका बालकको जन्म भएको बताउँछन् ।

उक्त बालकलाई पानीबाट सिख्त गर्नका लागि संसारकै प्रमुख नदी तथा सरोवरहरूबाट पानी ल्याइयो र सोही पानीबाट गङ्गा सागर पोखरीको निर्माण भएको हुन सक्ने उनीहरू बताउँछन् ।

रामजानकीको विवाहका समयमा मटकोर गङ्गा सागर पोखरीमै भएको मान्यता पनि छ । जानकी मन्दिरका महन्थ रामतपेश्वर दास वैष्णवका अनुसार अहिले पनि प्रत्येक वर्ष रामजानकी विवाह महोत्सवमा मटकोर गङ्गा सागर पोखरीमै हुन्छ र अन्य विशिष्ट उत्सवमा पनि गङ्गा सागर पोखरीकै पानी ल्याउने गरिन्छ । यसले पनि गङ्गा सागर पोखरीको महत्त्व कति छ भन्ने कुरो दर्शाउँछ ।

भारतको वनारसको गङ्गाघाटमा प्रत्येक साँझ हुने गङ्गा आरतीबाट प्रभावित भएर जनकपुरको गङ्गा सागरमा गङ्गा आरती सुरु गरिएको हो । तर, जनकपुरको आरतीमा गङ्गा, जानकी र शिवको सँगै आरती हुने गरेको छ ।

पर्यटनमा सकारात्मक प्रभाव

आरती सुरु भएपछि पर्यटकहरू जनकपुर बस्नेको संख्या बढेको जनकपुरधामका होटल व्यवसायी अशोक जालान बताउँछन् । जनकपुरमा उत्सव नभएका बेला त्यति पर्यटक जनकपुर बस्न रुचाउँदैनथे । तर, यो मानसिकतामा अब परिवर्तन आएको होटल व्यसायीहरू बताउँछन् ।

अर्का होटल व्यवसायी विजय झुनझुनवालाले सडक, नाला, सफाइ जस्ता आधारभूत कुरामा सुधार भएपछि जनकपुरधाममा पर्यटकको ओइरो नै लाग्ने उल्लेख गरे ।

गङ्गासागर पुगेपछि जनकपुरमा विकासका केही परिवर्तनहरू भएको अनुभव हुन थाल्ने नेपाल पत्रकार महासंघका पूर्व केन्द्रीय सभापति महेन्द्र विष्ट बताउँछन् । पूजाका अतिरिक्त परिवर्तन हेर्न पनि जनकपुरधाम पुगेका बेला गङ्गा सागर जाने गरेको उनको भनाइ छ ।

केही वर्षअघिसम्म गङ्गा सागर फोहोरको डङ्गुर नै बनेको थियो । तर, प्रदेश सांसद रामअनशिष यादवको नेतृत्वमा जनकपुरका युवाहरूले सफाइ अभियान सुरु गरे र आज एउटा आकर्षक स्थलको रूपमा विकसित भएको छ ।

पोखरी पर्यटनको सम्भावना

पोखरीको सौन्दर्य देखाएर पनि लाखौँ पर्यटकहरूलाई जनकपुरधाम ल्याउन सकिन्छ भन्ने तर्क स्थानीयको छ । वीरगञ्जको घडिअर्वा पोखरी यसको ठूलो उदाहरण बनेको छ ।

जनकपुरलाई पोखरी र मन्दिरहरूको शहरको रूपमा चिनिन्छ । जनकपुर आउने व्यक्तिको मनमा पोखरी र मन्दिर दर्शन गर्ने नै चाहना रहने गरेको देखिएको छ ।

७२ वटा कुण्ड रहेको जनकपुरमा सबै कुण्ड र पोखरीको आआफ्नै ऐतिहासिक महत्त्व रहेको छ । अधिकांशको त्रेतायुगीन इतिहास रहेको पाइन्छ । रामजानकीसँग तिनको ऐतिहासिकता जोडिएकाले पनि पोखरीको महत्त्व अझै बढेको हो ।

गङ्गा सागर सफाइपछि जनकपुरधामका आधा दर्जनभन्दा बढी पोखरीमा अतिक्रमणमुक्त र सफाइ अभियान सुरु गरिएको छ । बृहत्तर जनकपुर क्षेत्र विकास परिषद्का अध्यक्ष शालिग्राम सिंह बृहत्तर जनकपुरले पोखरी सौन्दर्यीकरणका लागि कार्य पनि अगाडि बढाइसकेको बताए ।

पोखरीहरूको विकासका लागि सरकारबाट आवश्यक बजेट पनि माग गरिसकिएको उनले जानकारी दिए । स्थानीयवासी र सरकारको सहयोग प्राप्त भयो भने जनकपुरले कोल्टे पक्कै फेर्न सक्ने उनको विश्वास छ ।

जनकपुरधामका पोखरीहरूलाई एकअर्कासंग जोडेर जलविहार कार्यक्रमलाई पनि अगाडि बढाउन सकिने जानकारहरू बताउँछन् । जनकपुर उपमहानगरपालिकाका पूर्वमेयर बजरंगप्रसाद साहले जलविहारको माध्यमले हजारौँ पर्यटकलाई जनकपुर ल्याउन सकिने बताए ।

जनकपुरधामको विकास धार्मिक पर्यटनले मात्रै हुनसक्ने स्थानीयको मत छ । रक्षामन्त्री ईश्वर पोखरेलले राजधानी काठमाडौंमा आयोजित एक कार्यक्रममा जनकपुरधामलाई सामान्य व्यवस्थापनले मात्रै १० करोडभन्दा बढी आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकलाई बर्सेनि ल्याउन सकिन्छ ।

आरतीको विधि

आरती गर्ने बेलामा भक्तहरूको मनमा पञ्चप्राणका साथै ईश्वरको आरती गरिरहेको भावना हुनुपर्छ । घ्यूको ज्योति जीवको आत्मा ज्योतिको प्रतीक मानिन्छ । यदि भक्त अन्तरमनबाट ईश्वरलाई बोलाउँछ भने त्यसलाई पञ्चारती मानिन्छ ।

आरती प्रायः दिनमा १ देखि ५ पटकसम्म गर्न सकिन्छ । यसलाई प्रत्येक प्रकारको धार्मिक समारोह एवम् पर्वमा पूजाको अन्तमा गरिन्छ । एउटा आरतीको थालीमा शुद्ध घ्यू लिएर त्यसमा विषम संख्या, जस्तै : ३, ५ वा ७ वटा टुकी जलाएर आरती गरिन्छ । यसका अतिरिक्त कपुरको टुकीबाट पनि आरती गर्न किन्छ ।

सामान्य रूपमा ५ वटा टुकीबाट आरती गर्ने प्रचलन रहेको छ, जसलाई पञ्च प्रदीप पनि भनिन्छ । आरती ५ प्रकारले गर्न सकिन्छ ।

पहिलो दीपमालाबाट, दोस्रो जलबाट भरिएको शंख, तेस्रो सफा कपडा, चौथो आँप वा पीपल आदिका पात र पाँचौँ साष्टाङ्ग अर्थात् शरीरका ५ वटा भाग (मस्तिष्क, हृदय, काँध, हात र घुँडा)बाट ।

पञ्चप्राणको प्रतीकलाई आरती मानव शरीरको पञ्चप्राणको प्रतीक मान्न सकिन्छ ।

आरतीको थाली वा दियोको इष्ट देवको प्रतिमा सामुन्ने माथिबाट तल गोलाकार घुमाउने गरिन्छ । कति पटक आरतीको थाली घुमाउने, त्यसको पनि निश्चित संख्या हुन सक्छ ।

यसका साथै आरती–गान पनि समूहद्वारा गाइन्छ । आरती भएपछि पण्डित वा आरती गर्ने व्यक्तिले आरतीको दीपकको उपस्थित भक्त समूहमा घुमाउँछ । श्रद्धालुहरू आफ्ना दुवै हातको तल उल्टो पारेर घुमाइन्छ र आफ्नो निधारमा लगाउँछन् ।

यसका पनि दुई कारण छन् । एउटा मान्यताअनुसार ईश्वरको शक्ति त्यो आरतीमा समाहित भइहाल्छ, जसको अंश भक्तहरू मिलेर आफ्नो निधारमा समाहित गर्छन् । दोस्रो मान्यताअनुसार ईश्वरको नजर उतारिन्छ ।

साँचो अर्थमा यसको उद्देश्य ईश्वरप्रति आफ्नो समर्पण वा प्रेम दर्शाउनु हुन्छ ।

आरतीको थाली

आरतीको थाली धातुबाट बनेको हुन्छ, जुन प्रायः पित्तल, तामा, चाँदी वा सुनको हुन सक्छ । यसमा मुछिएको आँटाको, धातुको, गिलो माटो आदिको दियो राखिएको हुन्छ । यो दियो गोलो वा पञ्चमुखी, सप्तमुखी, अधिक विषम संख्यामुखी पनि हुन सक्छ ।

यसमा तेल वा शुद्ध घ्यूद्वारा कपासको बत्तीबाट जलाइन्छ । प्रायः तेलको प्रयोग रक्षा दीपकमा गर्ने गरिन्छ र आरती दीपकमा घ्यूको प्रयोग गरिन्छ । बत्तीको स्थानमा कपुर पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

आरतीको थालीमा दीपकका अतिरिक्त पूजाको फूल, धुप, अगरबत्ती आदि पनि राखिएको हुन्छ । कति स्थानमा विशेष गरेर नदीहरूको आरतीका लागि थालीको स्थानमा आरतीको टुकीको प्रयोग हुन्छ ।

यसमा टुकीको संख्या १०१ वटासम्म हुन सक्छ । यसलाई शत दीपक वा सहस्र दीप पनि भन्ने गरिन्छ । आरती कहिले सम संख्या दीपकको पनि हुन सक्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ ११, २०७६ ०८:१६