लैंगिक समानताका लागि समान सोच र व्यवहारः समृद्धिको आधार

A+ A A-

‘लैंगिक समानताका लागि समान सोच र व्यवहारः समृद्धिको आधार’ केही दिनयता यो नारा चर्चाको विषय बनेको छ । ८ मार्च अर्थात् अन्तराष्ट्रिय महिला दिवस ।

सरकारले समृद्धिको आधार बर्ष सुरु भएको घोषणा गरेको ९ महिना बित्यो । सरकारले रेल, जलमार्ग, विज्ञानप्रविधिको विकास, आर्थिक वृद्धि, कृषि उत्पादन, पर्यटनलगायतलाई प्राथमिकतमा राखेर पाँच वर्षभित्र दोहोरो अंकको आर्थिक वृद्धि हासिल गरी प्रतिव्यक्ति आय दोब्बर बनाउने महत्वाकांक्षी योजना अघि सारेको छ ।

यसलाई पूरा गर्न केही संकल्प गरेको छ सरकारले । संविधानमा उल्लिखित ‘समाजवाद उन्मुख’ नीतिलाई आधार मानेर ‘समृद्ध नेपाल र सुखी नेपाली’ बनाउने उद्देश्यमा सरकार प्रतिबद्ध रहदै गर्दा हामी लैंगिक समानताको लागि समान सोच र ब्यावहार हुनुपर्ने माग उठाई रहेका छौ । जुन कुरा समृद्धि निर्माणको प्रत्यक्ष पाटो हो ।

सहकारीको कुल ग्राहस्थ उत्पादन (जिडिपि) मा करिब ४ प्रतिशत तथा वित्तिय क्षेत्रको पहुँचमा २० प्रतिशत योगदान रहेको छ ।

यहाँ महिलामात्रै हैन लैंगिक समानताको सवाल छ, कुनै पनि पुरुष होस वा महिला उसको योगदान तब निरन्तर प्राप्त गर्न सकिन्छ,जब उसको भूमिकाको कदर हुन्छ, योगदानको राज्यले अपनत्व ग्रहण गर्छ । आर्थिक समृद्धिमा भूमिका खेल्ने सहकारी जस्ता केही दरिला निकायहरु छन, जहाँ महिलाको योगदान बिशेष छ ।

उदाहरणको रुपमा सहकारीलाई नै हेरौं न हाल देशभर ३४ हजार ५ सय सहकारीमध्ये २५ हजारको हाराहारीमा सक्रिय सहकारी छन् । सहकारी विभागको तथ्यांक अनुसार सबैभन्दा बढी सहकारी प्रदेश ३ मा ११ हजार ५७७ रहेका छन् ।

देशभरका सहकारीमा करिब ९४ अर्ब रुपैयाँ सेयर पुँजी छरु। करिब ४ खर्ब रुपैयाँ पुँजी परिचालन सहकारीहरूले गरेका छन् रु। सबै सहकारीहरूमा ६७ लाख ५४ हजार २ सय ७३ जना सेयर सदस्य छन् । ५७ हजार जनाले प्रत्यक्ष रोजगारी पाएका छन् ।

सहकारीको कुल ग्राहस्थ उत्पादन (जिडिपि) मा करिब ४ प्रतिशत तथा वित्तिय क्षेत्रको पहुँचमा २० प्रतिशत योगदान रहेको छ । हामीले सर्सर्ती हेर्दापनी थाहा हुने कुरो यो छ कि,सहकारी फस्टाएको महिलाकै योगदानबाट हो ।

त्यसो भए के समृद्धि निर्माणको आधार महिला हैनन ? समान सोच, ब्यावहार समान सहभागिता मार्फत महिलाको भुमिकालाई सशक्त बनाउने सवाल एकातिर छ भने,ग्रामीण भेगका महिलाहरुको नेतृत्व क्षमता बढाएर स्वरोजगार बनाउने तर्फका कार्यक्रमहरु तत्काल सुरु गर्नु जरुरी छ ।

सबै तह र तप्काबाट लैंगिक समानताका खातिर समान सोचको बिकास गर्ने,ब्यावहरमा समानता कार्यान्वयन गर्ने गर्दै जानेहो भने समृद्धिको आधार पनि दरिलो बन्न सक्छ । यसर्थ हामिले मनाउदै गरेको ८ मार्च,अर्थात् अन्तरास्ट्रिय महिला दिवस महिला मात्रैको हैन । यो आम देशबासिको समृद्धिको सपनाको अर्को एउटा आधार हो ।

विश्वभर मनाइने ८ मार्चका सवालमा विभिन्न सवालहरु जोडिएर आउने गर्दछन् ।

यो वर्ष हामीले मनाउँदै गरेको अन्तराष्ट्रिय महिला दिवस १०९ औं हो, अर्थात १०९ वर्षदेखि हामी निरन्तर महिला/लैंगिक भूमिकाको विभिन्न सवाललाई सम्बोधन गर भन्दै आएका छौ ।

यो वर्ष मार्च ८ लागि विश्वव्यापी रुपमा भने ‘थिंक इक्वायल, ब्यूल्ड स्मार्ट, इनोभेट फर चेन्ज’ (समान सोचौं, स्मार्ट बनाउँ, परिवर्तनको लागि नयाँ आविश्कार गरौ) भन्ने नारा दिइएको छ ।

विश्वभर मनाइने ८ मार्चका सवालमा विभिन्न सवालहरु जोडिएर आउने गर्दछन् । जस्तो किः लैंगिक समानुपातिक सहभागीता, महिलाको, महिलाको शिक्षा, स्वास्थ्य,रोजगारी, प्रजनन् अधिकार,महिलाको घरायसी कामको लोखाजोखा इत्यादि ।

आन्दोलन राजनितिक तवरबाट शुरु भएको भएता पनि हाल महिला अधिकार, महिला सशक्तिकरण र समानता आदि सवालहरू अन्तराष्ट्रिय महिला दिवसका बिषयहरू हुने गरेका छन् । यो सर्वप्रथम् १९०९ फेब्रुअरी २८ मा मनाइएको थियो । १९१० मा महिलाहरूलाई मत हाल्ने अधिकार सुनिश्चित गर्ने उद्देश्यको साथ यसलाई अन्तराष्ट्रिय दर्जा प्रदान गरिएको थियो ।

सन् २०१३ मा आइपुग्दा बिश्वभर १०३ औं अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस मनाएको छ । नेपालमा भने सन् १९७४ देखि नारी दिवस मनाउन थालिएको हो । सन् १९१० को मार्च ८ मा कोपनहेगनमा विभिन्न १७ देशका १ सय जना महिला अधिकारवादीको अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनले हरेक वर्षको ८ मार्चलाई अधिकार आन्दोलन दिवसका रुपमा मनाउने निर्णय गरे अनुसार यो दिवस मनाउन थालिएको हो ।

संयुक्त राज्य अमेरिकाको सोशलिस्ट पार्टीले २८ फेब्रुअरि १९०९ मा सर्वप्रथम महिला । दिवसको आयोजना गरेको थियो । सोशलिस्ट पार्टीले सन १९०८ को अन्तर्राष्ट्रिय महिला कपडा कामदारको आन्दोलनको स्मरणमा २८ फेब्रअरि १९०९ को दिन महिला दिवस मनाइएको थियो ।

आमाको काख, दिदिबहिनी बहिनिको साथ, मायालुको मायाको परिधिमा एउटा पुरुषको आफ्नो सारा संसार फुल्दछ ।

यसपछि यो फेब्रुअरि को अन्तिम आइतबारको दिन मनाउने थालियो । १९१० मा सोशलिस्ट इन्टरनेशनलको कोपेनहेगनको सम्मेलनमा यसलाई अन्तर्राष्ट्रीय दर्जा प्राप्त भयो ।

त्यस समय महिलाहरूलाई मत दिने अधिकर कतिपय देशहरुमा नभएकोले त्यतिबेला यसको प्रमुख ध्येय महिलाहरुलाई मताअधिकार दिनु पर्यो भन्ने थियो । १९१७ मा रसियाको महिलाहरूले, महिला दिवसमा गास र कपासको लागि हडतालमा जाने निर्णय गरे । त्यो हडताल पनि ऐतिहासिक नै मानिन्छ ।

महिला शक्ति एउटा अपरिहार्य शक्ति हो । आमाको काख, दिदिबहिनी बहिनिको साथ, मायालुको मायाको परिधिमा एउटा पुरुषको आफ्नो सारा संसार फुल्दछ । अहिले आर्थिक सामाजिक सबै क्षेत्रमा महिला समानताको कुरा उठ्न थालेका छन् तर यो अझैसम्म अत्यावश्यक क्षेत्रमा पुगेकै छैन । दुरदराजका महिलामा मात्रै हैन शहरकै महलहरुमा पनि महिलाको पीडाहरु छिपेका छन् ।

रास्ट्रपति, सभामुखदेखि विभिन्न उच्चस्तरीय पदमा महिलाको उपस्तिथि पुगेको छ नेपालमा अहिले । शक्तिशाली राष्ट्र अमेरिकामा भन्दा नेपालमा महिला उच्चतहमा पुगेका छन् यो सकारात्मक छ । तर यसो भन्दैमा महिलाको क्षेत्रमा काम गर्न बाँकी नै छैन भन्ने हैन ।

नेपालमा कार्यस्थतमा हुने हिंसासम्बन्धी ऐन छ । तर कार्यान्वयन नहुँदा महिलाले त्यसको उपयोग गर्न पाएका छैनन् ।

धेरै काम बाँकी नै छन् अझै । आजपनी महिलाको भूमिकालाई गौण मुल्यांकन गर्ने परिपाटी हटेको छैन, आज पनि महिलाको बिबिधता युक्त क्षेमताको कदर भएकै छैन, र आजपनी महिला दाईजो नल्याएको, छोरा नपाएको जस्ता साना साना निहुमा ज्यान गुमाईरहेका छन् ।

एक तथ्यांकअनुसार प्रतिदिन १० महिला हिंसाको सिकार हुने गरेका छन् आजपनि । प्रत्येक महिना सरदर २५० भन्दा बढी हिंसाका घटना हुन्छन् । जसमा २६–५० उमेर समूहका २६ प्रतिशत महिला हिंसाको सिकार बनिरहेका छन् ।

नेपालको संघीय संसद्मा ३३ प्रतिशतभन्दा बढी, प्रदेशसभामा ३४ प्रतिशतभन्दा बढी र स्थानीय तहमा ४० प्रतिशतभन्दा बढी महिला प्रतिनिधि निर्वाचित हुनु विश्वकै लागि प्रेरणादायी रहेको छ । तर यो देखाउनको लागि मात्रै हो कि भन्ने आभाष त्यतिवेला हुन्छ जब तिनै महिला नेतृहरुको सवाललाई सम्बोधन हुन्न, निर्णयमा पुरुष मतको मात्रै हावि हुन्छ ।

नेपालको नयाँ संविधान दक्षिण एसियामै उत्कृष्ट र महिलामैत्री भएपनि त्यसलाई संस्थागत गर्दै कार्यान्वयनमा लैजान ठूलो चुनौती रहेको छ । नेपालको संविधानको मौलिक हकको धारा ३८ मा महिलाको हकको व्यवस्था गरेको छ ।

नेपालको तीन तहको संरचनाअनुसार स्थानीय तहमा महिलाको उपस्थिती राम्रो छ । प्रदेश र केन्द्रमा पनि महिलाको सकारात्मक उपस्थिती छ । राजनीति जागरण र समानताको कुरा उठे पनि अझै ग्रामीण महिलाले आफूले पाउने सुविधा पाएका छैनन् । अझै पनि महिला अनौपचारिक रुपमा काम गर्ने धेरै छन् ।

जुन ठाउँमा महिला बोल्न सक्दैनन् । ज्यालामा समान छैन । घरेलु श्रमको अहिले पनि कुनै मूल्यमा परिणत गरेको अवस्था छैन । नेपालमा कार्यस्थलमा हुने हिंसासम्बन्धी ऐन छ । तर कार्यान्वयन नहुँदा महिलाले त्यसको उपयोग गर्न पाएका छैनन् ।

घरेलु हिंसासम्बन्धी ऐनको पनि अवस्था उस्तै छ । महिलाको हकमा आवाज उठाउन राष्ट्रिय महिला आयोग छ । तर, यो बढीजसो समय अपूर्ण नै हुने गरेको छ ।

सीप, क्षमता, दक्षतालाई सदुपयोग गर्दै नयाँ नयाँ आविस्कारलाई प्रोत्साहन गरिदै लैजान सकेको खण्डमा लैंगिक समानता मार्फत समृद्धिको आधार तय हुनसक्छ ।

फेरीपनि नारामै केन्द्रीत भएर सोचौं नः के आज हामी जुन परिवार, जुन समाज, जुन कार्य क्षेत्रमा छौ, के यहाँ लैंगिक समानता छ ? लैंगिक समान सोच र व्यवहार भेटिन्छ । मैले यसो भनिरहदा सबै क्षेत्रलाई एउटै डालोमा राख्न खोजेको हैन ।

केही यस्ता परिवार, समाज र कार्य क्षत्रेपनि छन् जो महिलाको लागि सधैं सकरात्मक र साह्रै राम्रो होलान् । तर बहुसंङ्ख्यकको अवस्था कस्तो छ ?

अझैपनि पुरुषसमान काम गर्ने महिलालाई समान ज्याला छैन, छोराभन्दा बढी शारिरिक र मानसिक रुपमा खटेर परिवार धान्ने बुहारीलाई छोरासमान माया र व्यवहार छैन । पुरुष सरह आर्थिक योगदान गर्ने महिलाको योगदानलाई आर्थिक लोखाजोखामा समान हैसियत प्रदान गरिएको छैन । हामी समृद्धिका कुरा गरिरहेका छौ ।

देश समृद्धिको नारा बोकेर हिडिरहेको छ । के महिलाको समान योगदानलाई समान मापन नगरेर पनि हाम्रो परिवार, समाज, राष्ट्र समृद्ध बन्न सक्ला ?

समृद्ध राष्ट्र सुखि नेपाली अभियान सार्थक पार्नको लागि महिलाको अवस्थालाई माथि उठाउनु जरुरी छ । एक थुकीसुकी सय थुकी नदि/सागर भने झै समृद्धिको पछाडी रहेका एकएक महिलालाई आर्थिक मुल्धारमा ल्याउन उनीहरुको फरक क्षमता, योग्यताको कदर गर्दै लैंगिक समानतापूर्ण सोच र व्यवहारलाई ब्यवहारिक रुपमा नै लागु गर्न सकेमा मात्रै राष्ट्रिय कल्पना अनुसारको समृद्धिको आधार तय हुनेछ ।

शक्तीकरणको लागि शिक्षा, स्वास्थ्य, स्वरोजगार, कृषि,पर्यटन, जडिबुटी जस्ता हर पाटोमा महिलालाई समाबेश गराउदै लैजानु आजको आवश्यकता हो ।

सीप, क्षमता, दक्षतालाई सदुपयोग गर्दै नयाँ नयाँ आविस्कारलाई प्रोत्साहन गरिदै लैजान सकेको खण्डमा लैंगिक समानता मार्फत समृद्धिको आधार तय हुनसक्छ । समृद्धिको सवाल आर्थिक कुरासंग मात्रै जोडिएको हुन्न, सामाजिक सूचकहरुको पनि उत्तिकै भूमिका रहन्छ ।

हामीले हाम्रा सामाजिक समानताको सवालहरुलाई पनि सकरात्मक रुपमा विकासको शिखरमा पुर्याउनु आवश्यक छ समृद्धिको आभार तय गर्नको लागि ।

समृद्धिको आधार तय गर्न सरकारमात्रै लागेर संभाव छैन, हामीले आफ्नो स्थानमा रहेर स्थानीय, प्रादेशिक तथा संघीय सरकारसंग हातेमालो गरेर सम्पूर्ण पक्षबाट लैंगिक समानतापूण सोच विचार र व्यवहार कायम गर्न सकेको आवस्थामा समृद्धिको आधार पनि दरिलो बन्ने छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन २४, २०७५ १९:५४