अमेरिका–इरान तनावः तेस्रो विश्वयुद्धको रिहर्सल !

A+ A A-

गत शुक्रबार (३ जनवरी) मा इराकको राजधानी बग्दादमा अमेरिकी सेनाले गरेको मानवरहित विमान (ड्रोन आक्रमण) मा परी इरानी सैन्य कमाण्डर कासिम सुलेमानी मारिएपछि मध्यपूर्वमा पुनः एक पटक तनाव चुलिएको छ ।

सन् २०१५ मा भएको परमाणु सन्धिबाट अमेरिका सन् २०१८ मा अलग भएपछि इरान र अमेरिकाबीच लगातार बढिरहेको तनावका बीच अमेरिकाले इरानी सर्वोच्च नेतामातहत रहने इरानी रिभोल्युसनरी गार्ड्स कोर र त्यसको कुड्स फोर्सको नेतृत्व गरिरहेका सुनेमालीकाे मृत्युले मध्यपूर्वमा पुनः तनाव निम्त्याएको छ ।

इरानले बुधबार बिहान मात्रै अमेरिकी सेनाको क्याम्पलाई लक्षित गरी एक दर्जनभन्दा बढी ब्यालिस्टिक क्षेप्यास्त्र प्रहार गरेपछि साउदी अरब र इजरायलमा सैनिकलाई उच्च सतर्कतामा राखिएको छ भने मध्यपूर्वका अन्य देशहरूमा समेत सुरक्षा सतर्कता बढाइएको छ ।

अमेरिका, चीन, भारत, सिंगापुर, मलेसियासहितका देशले इरान र इराकको हवाई क्षेत्र प्रयोग नगर्न आफ्ना विमान कम्पनीहरूलाई निर्देशन दिइसकेका छन् ।

इरानी ब्यालिस्टिक मिसाइल हमलामा ८० जना मारिएको इरानले दाबी गरेको छ भने अमेरिकाले इराकमा रहेको मध्यपूर्वका लागि काम गर्ने अमेरिकी गठबन्धन सेनाको मुख्यालय इराकबाट हटाएर कुवेतमा सारेको छ ।

अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले इरानले गरेको क्षेप्यास्त्र हमलाबारे भोलि (बिहीबार) प्रतिक्रिया जनाउने ट्वीट गरेका छन् । यी घटनाक्रमले मध्यपूर्वमा पुनः एक पटक तनाव चुलिने संकेत गरेको छ ।

कतिपयले यो अवस्थालाई तेस्रो विश्वयुद्धको रिहर्सलका रूपमा समेत लिएका छन् । इरानी सैन्य कमाण्डरको हत्या गरेर अमेरिकाले ‘युद्धको घोषणा’ गरेको कतिपयको भनाइ छ ।

इरानमाथि गरेको यो कारबाहीलाई कतिपयले भने अमेरिकाको सामान्य परिघटनाका रुपमा समेत लिएका छन् । वास्तवमा भन्ने हो भने मध्यपूर्वमा अहिले उत्पन्न तनावलाई कम आँकलन गर्नु र त्यसलाई बढी नै उत्तेजित ढंगले व्याख्या गर्नु दुवै घातक छन् ।

युद्धकलामा इरान

इरान पनि शक्तिशाली राष्ट्र हो । उसले अमेरिकाले गर्ने कतिपय ठूला आक्रमणको प्रतिरोध गर्ने क्षमता राख्छ । सबैभन्दा ठूलो कुरा इरानीहरूको राष्ट्रवादी छवि हो ।

इरान–इराक युद्धमा अमेरिकाले इराकलाई सैन्य र आर्थिक सहायता दिँदा पनि डटेर प्रतिकार गरेको थियो । फेरि पनि इरानी सभ्यातामाथि खतरा उत्पन्न भएमा इरानीहरूले त्यसरी नै प्रतिरोध गर्ने देखिन्छ । यसको झलक अमेरिकी सैन्य कमाण्डर सुलेमानीको अन्त्येष्टिमा उर्लिएको जनसागरलाई पनि लिन सकिन्छ ।

त्यसैले अमेरिकाले इरानमाथि हमला गरेमा तत्काल अमेरिकालाई फाइदा देखिए पनि दीर्घकालीन रूपमा अमेरिकालाई भियतनाम युद्धमा जस्तो नराम्रो हारको स्वाद चखाइदिन सक्छन् ।

अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा भने तेस्रो विश्युद्धका लागि रुस, चीन, फ्रान्स, बेलायत, जर्मनीजस्ता शक्ति राष्ट्रहरूको भूमिका हो । यी राष्ट्रहरू विश्वका कुनै पनि रणनीतिक घटनाक्रमका मुख्य पात्रहरू हुन् ।

मध्यपूर्वमा लामो समयदेखि नै अमेरिकाको ‘फुटाऊ र राज गर’ को नीतिले काम गर्दै आएको छ, अर्थात् फेरि पनि इरान मामलामा अमेरिकाको निर्णायक भूमिका हुन सक्छ ।

यस्तो अवस्थामा इरानले गर्ने प्रतिकारका कारण उत्पन्न हुने क्रिया र प्रतिक्रियाको चक्रले चौतर्फी द्वन्द्व निम्याउन भने सक्छ ।

विदेशी भूमिमा आफ्ना सैन्य कमाण्डर मारिएको घटनाले इरान यतिबेला रन्थनिएको छ । त्यसैले उसले जनाउने प्रतिक्रिया पनि अमेरिकी स्वार्थविरुद्धको हुनेछ । त्यसकारण उसले कमजोर तर अमेरिकासँग राम्रो सम्बन्ध रहेका जुनसुकै स्थानलाई निशाना बनाइदिन सक्छ ।

सुलेमानीको हत्या वैध हो ?

विदेशी भूमिमा पुगेकाे बेला इरानी सैन्य कमाण्डर मारिएको विषय वैध कि अवैध भन्ने चर्चा सुरु भएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय कानुनका हिसाबले यो गैरन्यायिक हत्या हो । तर, सुलेमानी इराकमा अमेरिकी सेनामाथि हुने घातक हमलाका लागि जिम्मेवार रहेको अमेरिकी तर्क छ ।

उनीहरू इराकी सरकारको आग्रहमा नै त्यहाँ गएका थिए । अमेरिकाले भने सुलेमानी र उनले नेतृत्व गरेको कुड्स फोर्सलाई आतंककारी संगठन मान्छ । त्यसैले उसले यसलाई खुलेआम रूपमा सुलेमानीकाे हत्यालाई वैधानिक मान्छ र अन्तर्राष्ट्रिय जगतलाई वैधानिकताको परिभाषा दिइरहेको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय कानुनका विद्वान म्यारी एलन ओकनल भन्छन्, ‘जोखिमको पूर्वानुमान गर्दै आत्मरक्षाको उपायस्वरूप भनी गरिएको हत्या कदापि वैधानिक हुन सक्दैन । यहाँ सम्बन्धित हुने कानुन भनेको संयुक्त राष्ट्रसंघको बडापत्र हो । त्यसले आत्मरक्षालाई परिभाषित गर्दै वास्तविक र उल्लेख्य सशस्त्र आक्रमण हुँदा मात्र प्रतिक्रिया जनाउने अधिकार भनेको छ । यो घटनामा अमेरिकाले गैरकानुनी हत्या गरेको छ भने इराकको सार्वभौमिकतामाथि अवैधानिक आक्रमण पनि गरेको छ ।’

यो विषयमा विश्वका नेताहरूले खुलेर नबोले पनि राष्ट्रसंघभित्रै पक्ष र विपक्ष हुने सम्भावना छ । यो बेला नेताहरूले युद्ध रोक्नका लागि अधिकतम संयमता अपनाउनु आवश्यक रहेको राष्ट्रसंघका महासचिव एन्टोनियो गुटेर्रेसका प्रवक्ता स्टेफन डुजारिकद्वारा जारी विज्ञप्तिमा उल्लेख गरिएको छ ।

ट्रम्पको चुनाव जित्ने काइदा

अहिले विश्व शक्ति सन्तुलनमा दुई ध्रुव देखिन्छन् । तर, दुवै ध्रुवमा आन्तरिक शक्ति संघर्ष र देशभित्रको राजनीतिक मामला चर्को रूपमा उठेको पाइन्छ । त्यसैले देशभित्रको संकट समाधानका लागि अन्य देशबाहिरका क्रियाकलापमा जोड दिने गरेको पाइन्छ ।

इरानमाथि हमला हुनुका पछि ट्रम्पका मुख्य दुईवटा स्वार्थ देखिन्छन् । पहिलो आफूमाथि लागेको महाअभियोगको प्रक्रियालाई ओझेलमा पारेर अमेरिकी राष्ट्रपतिका लागि २०२० मा हुने निर्वाचनमा आफ्नो पक्षमा जनमत बढाउने र दोस्रो इराकस्थित अमेरिकी भौतिक संरचनामा बढ्दो आक्रमण तथा भविष्यमा पनि यस्ता हमला हुन सक्ने सम्भावनालाई रोक्नु हो । पहिलो स्वार्थ प्रष्ट नदेखिने तर प्रमुख स्वार्थ हो भने दोस्रो प्रष्ट देखिने तर गौण स्वार्थ हो ।

निर्वाचन हुने वर्ष भएकाले ट्रम्पले अमेरिकी नागरिकको जीवनरक्षाका नाममा विभिन्न कदमहरू चाल्ने भएकाले इरानले पनि जवाफी हमलाको निर्णय लिँदा त्यसबारे ध्यान पुर्‍याउनुपर्ने हुन्छ । अमेरिकाले इरानी सैन्य कमाण्डरमाथि गरेको आक्रमण उनको स्वभावभन्दा फरक देखिएको छ । उनले कडा कुरा गर्ने र काम गर्दा सावधानी अपनाउने गरेको पाइन्थ्यो ।

इरानले परमाणु हमला गर्ला ?

इरानसँग परमाणु कार्यक्रमका लागि पर्याप्त ज्ञान र आवश्यक धेरै सामग्री छन् । तर, उसले अहिले नै आणविक अस्त्र प्रयोग गर्ने सम्भावना देखिँदैन । किनकि आणविक हतियारको युद्ध सुरु भएमा त्यसले इरान र अमेरिका वा मध्यपूर्व मात्रै होइन, विश्वमा नै आणविक हतियारको दबदबा सिर्जना गर्नेछ । इरान आफैंले परमाणु बम नचाहेको बताउँदै आएको छ ।

अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको विगत र अहिले इरान र इराकबीचको सम्बन्धमा रहेको फरकपना हो । मध्यपूर्वमा पटकपटक युद्ध लडेका यी दुई देश शत्रु राष्ट्रका रूपमा चिनिन्छन् । तर, इरान शिया मुस्लिमको नेतृत्व रहेको इराकी सरकारको साझेदार हो ।

उसले लडाकू समूहमार्फत काम गराउँछ । इराकमा इरानको महत्त्वपूर्ण उपस्थिति छ । इराकमा इरान र अमेरिका एकअर्काविरुद्ध सक्रिय रहँदै आएका छन् । त्यसैले अमेरिकी सेना फिर्ता गरेमा इराकमाथि कडा प्रतिबन्ध लगाउने घोषणा गरेको छ । इराकी भूमिमा नै इरानी सैन्य कमाण्डर मारिएपछि उसमाथि पनि धर्मसंकट आइपरेको छ ।

अहिले विश्व राजनीतिका मुख्य पात्र मानिने शक्ति राष्ट्रहरूबीच मतभिन्नता नभएर मौनताको अवस्था छ । दुवै देश सैन्य शक्ति र हतियारका हिसाबले शक्तिशाली र एकअर्काको कडा प्रतिरोध गर्न सक्ने भएकाले त्यसैको क्रिया प्रतिक्रियाले तनाव लम्बिए पनि तेस्रो विश्वयुद्धकै परिकल्पना गर्ने अवस्था भने आइसकेको छैन ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, पुस २३, २०७६ १४:०७