मानसिक तनाव कम गर्ने उपाय

A+ A A-

सहरीकरणको प्रक्रियासँगै मानिसहरूको बानी–व्यवहार बद्लिंदै जान्छ । परिवार र व्यक्ति एक्लिने प्रक्रिया बढ्दै जान्छ । तर समस्या भने एक्लैले समाधान गर्नुपर्ने हुन्छ ।

त्यसपछि दैनिक जीवनका तनावलाई अलिअलि गर्दै झेल्दै जानुपर्छ र ससाना तनाव जम्मा हुँदै गएर यसले थाहा नै नपाइकन ठूलो रुप लिन पुग्छ । यसको परिणमस्वरुप अनेक किसिमका शारीरिक समस्या देखा पर्छन् ।

लामो समयसम्म तनाव भइरहेमा यहि नै पछि गएर मानसिक रोग, जस्तै– डिप्रेशन (अवसाद) आदिमा परिणत पनि हुनसक्छ ।
एकजना गृहिणी छिन् । उनी बिहान सबेरैदेखि बेलुकी अबेरसम्म घरको काममा व्यस्त हुन्छिन् ।

बिहान दूध समयमा आएन, धारामा पानी आएन, स्कूल जाने बेलामा बच्चाको एउटा मोजा पाइएन, तरकारीमा हाल्न मसला सिद्धिएछ, बच्चाको स्कूलको बस छुट्यो, भान्छामा चिया हाल्दा सिसाको कप फुट्यो, बेलुका बच्चालाई खाजा के बनाउने भन्ने चिन्ता, श्रीमन्को घडी हरायो जस्ता दैनिक समस्यादेखि लिएर घरपरिवारमा बिरामी, विवाह, मृत्युजस्ता ठूला समस्या लिएर उनी मानसिक तनाव वा दबाव भोगिरहेकी हुन्छिन् ।

बेलुकीपख उनको टाउको दुख्छ, ढाड दुख्छ । बिस्तारै–बिस्तारै महिनावारी अनियमित हुन थाल्छ । खानामा रुचि घट्दै जान्छ । निद्रा राम्रोसित लाग्दैन । मुटु बेस्कन ढुकढुक गर्छ ।

ओछ्यानबाट उठ्दा जीउ कसैले थिलथिलो हुनेगरी पिटेजस्तो लाग्छ । उनी कुनै गम्भीर रोग लाग्यो कि भनेर अनेक खाले चिकित्सकहरूलाई देखाउँछिन् । तर समस्या पत्ता लाग्दैन ।

एकजना डाक्टर उनको समस्या शारीरिक नभएर मानसिक भएको हुनाले मानसिक रोग विशेषज्ञकहाँ जाने सल्लाह दिन्छन् ।

मानसिक रोग विशेषज्ञले उनको रोगको सम्पूर्ण विवरण लिन्छन् । उनको दिनचर्या, भावना र पारिवारिक वातावरणको बारेमा सोध्छन् र अन्तमा निष्कर्ष निकाल्छन्, “तपाईंलाई कुनै पनि शारीरिक रोग भएको छैन । तपाईंको समस्या लामो समयसम्मको मानसिक तनावले गर्दा पैदा भएको हो । यसका लागि खास कुनै दवाईको जरूरत पर्दैन । ’

चिकित्सकको उनलाई थप सुझाव छ– तपाईंले आफ्नो दिनचर्यामा केही परिवर्तन गर्नुका साथै आफ्ना दैनिक जीवनका समस्या, पीर आदिका बारेमा घरपरिवारका व्यक्ति र श्रीमानसँग कुरा गर्नुका साथै केही समय केवल आफ्नो लागि पनि खर्च गर्नुपर्छ ।

मानसिक रोग विशेषज्ञको यस्ता निदान र उपचारले उनको समस्या शतप्रतिशत नभए पनि ८० प्रतिशत हराएर जान्छ । अझै उनलाई कहिलेकाहीं मुटु ढुकढुक हुने समस्याले सताउँछ । तर उनलाई थाहा छ, यो कुनै शारीरिक रोग होइन । त्यसैले उनी समस्यालाई समाधान गर्न अन्य उपाय गर्छिन् ।

गाउँघरमा हाँ जीवन सहज छ । त्यहाँ मानसिक दबावहरू केही हदसम्म कम हुन्छन् । किनभने ग्रामीण समाजमा एकले अर्कालाई राम्ररी चिन्छन् । त्यसैले कतिपय घरेलु समस्याहरू पनि सार्वजनिक बन्न जान्छन् र एउटै व्यक्तिले सम्पूर्ण दबाव झेल्नु पर्दैन ।

लगातारको रिस, आवेग र आक्रोशले मुटुका कोषहरूलाई विगार्ने काम गर्छन् र शरीरमा नराम्रो खालको बोसो बढाउने काम गर्छन् ।

रिस उठ्दा वा आवेगमा आउँदा हाम्रो मुटुको धड्कन बढ्छ । हाम्रो शरीरको एड्रेनालिन नामक तजावजन्य आन्तरिक रस (स्ट्रेस हर्मोन) बढ्छ ।

एड्रेनालिनले रक्तचापलाई बढाउँछ र यसले गर्दा शरीरका कोषिकामा भएको कोलेस्टेरोल रगतमा प्रभावित हुन्छ । एङ्गर किल्स् (रिसले मार्छ) पुस्तकका लेखक डा. विलियम भन्छन, ‘रिसाएको, तनाव वा दबावमा भएको मानिसको र लगातार नकारात्मक सोचाइ राख्ने मानिसको रगतमा हामीले एडे«नालिनको मात्रा बढी पाएका छौं ।’

ढाड दुख्ने रोग आजकाल तीनजनामध्ये एक जनामा छ । तिनीमध्ये कतिपयको ढाड वा हड्डीमा कुनै ठाउँमा खराबी पाइँदैन । तर त्यसको लागि अनेक थरीका औषधिहरूको प्रयोग पनि गरिन्छ ।

दुखाइ कहिले कम हुन्छ, कहिले बढी हुन्छ । तर त्यसले कहिले छोड्दैन । ढाड दुख्ने रोगजस्तै छालाका विभिन्न समस्याहरू पनि मानसिक तनावसँग सम्बन्धित छन् ।

लगातार तनावमा भइरहने मानिसको अनुहार अँध्यारो र कालो हुन्छ । हामी कुनै मानिसलाई देखेर भन्ने पनि गर्छाैं, ‘कस्तो, जहिले पनि रिसाइरहने अनुहार !’

कुनै मानिसको उज्यालो अनुहार देखेर हामी भन्ने गर्छौं, ‘जहिले पनि हाँसेको हाँसेकै, केही चिन्ता पीर छैन कि क्या हो ?’

एकातिर चिन्ताले पेटमा घाउ पनि पार्छ भने अर्कोतिर मानिसले ठूल्ठूला दुःख र पीडालाई पनि बिर्सेर जीवन चलाएको हुन्छ ।

हामीले कति परिवारमा देखेका छौं, कुनै महिलाले ठूलो दुर्घटनाजस्तो हवाइजहाज वा बम बिस्फोटमा परिवारका दुई–तीनजना सदस्य एकैचोटि गुमाउँछिन् ।

विवाह गरेको दुई–तीन वर्षमा नै श्रीमान्को मृत्यु हुन्छ, वा लामो समयको प्रतिक्षापछि गर्भवती भएर जन्मेको नाबालक शिशुको मृत्यु हुन्छ ।

यस्ता दुर्घटनापछि घरपरिवारका सदस्य र महिलाहरू रूने, दुखित हुने र जीवन नै निरर्थक ठान्ने गर्छन । तर समय बित्दै गएपछि बिस्तारै यस्ता दुर्घटनाको बारेमा कुराकानी गर्दा मन केही दुखी भएर आउने भए पनि जीवनचाहिँ सामान्य अवस्थामा चलिरहन्छ ।

त्यस्तो बेलामा हामीलाई ओहो ! यस्तो दुख पनि त्यस व्यक्तिले कसरी सह्यो होला वा बिस्र्यो होला जस्तो लाग्छ । तर वास्तवमा प्रकृतिले मानव शरीरलाई अनेक दुःखपूर्ण अवस्थाबाट पार भएर मानिस स्वस्थ जीवन जीउन सिकाएको छ ।

अर्कोतिर दैनिक जीवनका स–साना घटना, स–साना तनाव, र चिन्ताले मानिसलाई दीर्घरोगी बनाउन सक्छ ।

पश्चिमी जगतका विभिन्न वैज्ञानिकहरूले के सिद्ध गरिसकेका छने भने मानिसको शरीरमा चिन्ता, पीर, खुसी, सकारात्मक र नकारात्मक भावना सबैले शरीरका कोषिकामा असर पार्छन् ।

त्यही कारण मानवीय भावनासँग शरीरभित्रको हर्मोन (आन्तरिक रस) पनि बढ्ने वा घट्ने हुन्छ । ‘मानसिक चिन्ताले ग्रस्त भएका व्यक्तिहरूमा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति पनि कम हुन्छ ।

त्यस्तै प्रकारले घरमा बिरामी मान्छेको हेरचाह गर्ने गृहणी, सामान्य ठाकठुक परेर बोलचाल बन्द गरेका श्रीमान्–श्रीमती, स्कूलमा बब्च्चाले जाँचमा कम नम्बर ल्याउँदा बच्चालाई पिट्ने, झपार्ने, कराउने मातापितामा नकारात्मक मानसिक तनाव परिरहन्छ ।

वास्तावमा मानिसको मनमा भएका सकारात्मक र नकारात्मक दुईवटै कुराहरू उसको अनुहारमा स्पष्ट देख्न सकिन्छ । यसको मुख्य कारण शरीरभित्र हुने आन्तरिक प्रक्रिया नै हो ।

मानसिक तनावलाई हटाउने उपाय

आधुनिक मानसिक तनावलाई हटाउन सकिंदैन । तर कुनै समस्यालाई तपाईं कसरी हेर्नुहुन्छ भन्ने दृष्टिकोण फरक पारेर पनि चिन्ता र तनावबाट केही हदसम्म बच्न सक्नुहुन्छ ।

जस्तै, कुनै दिन घर फोहोर भएको बेलामा पाहुना आए भने तपाईं भित्रभित्रै मुर्मुरिनु हुन्छ । यसलाई तपाईंले कुचो लगाउन पाउनु भएन भन्ने सोचेर श्रीमान्सँग रिसाउँदै बच्चालाई झापड हिर्काउनु भन्दा अर्कै दृष्टिकोणले हेर्न सकिन्छ ।

जस्तो सोच्नुहोस, ‘पाउनाहरू आउँदा घर केही फोहर त भयो । तर तर आफ्नै घर हो सफा भइहाल्छ । पाहुनाहरू कुनै अर्कै लोकका मानिसहरू होइनन् । चिनेजानेका मान्छे त हुन् नि ।’

सोचाइमा यसरी साधारण परिवर्तन हुने बित्तिकै तपाईंको मनमा विषालु तत्व पस्न पाउँदैन ।

मानसिक तनाव कम गर्ने अर्को उपाय हो–शारीरिक व्यायाम । लगातार गरिरहने कामले गर्दा वाक्क हुँदा तनाव उत्पन्न हुन्छ । त्यही तनावले फेरि स्वास्थ्यमा नराम्ररी प्रभाव पार्न सक्छ । त्यसैले बिहान–बेलुका हिड्ने, कसरत गर्ने र तनाव घटाउन सकिन्छ ।

हिंड्दा, दौडदा, खेल्दा, हाँस्दा शरीरमा सकारात्मक रसहरू पैदा हुन्छन् । तिनले शारीरिक तनावबाट पैदा हुने विषालु तत्वका असर हटाउनमा भदत गर्छन् ।

आजको समाजमा हामी सबैलाई आर्थिक समस्या थोरबहुत मात्रामा अवश्य पर्छ । यस्तो बेलामा श्रीमान् र श्रीमतीको बीचमा हुने ठाकठुकले उनीहरूमा मात्र तनाव बढ्ने होइन कि यसको असर बच्चाहरूको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा समेत पर्छ ।

आर्थिक समस्यालाई आजको भोलि नै सुल्झाउन सकिन्न । तर आफ्ना जरूरतहरू कम गरेरचाहिंँ केही हदसम्म बच्न सकिन्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस ११, २०७६ १४:५०