श्रीमद्भगवद् गीताले किन भन्याे कर्मण्येवाधिकारस्ते... ?

A+ A A-

श्रीमद्भगवद् गीताको जन्म युद्धबाट विक्तिएका अर्जुनलाई युद्धका लागि उत्प्रेरित गर्ने हेतु भगवान् श्री कृष्णले दिएका प्रवचनबाट भएको हो । भगवान् श्री कृष्ण भन्नुहुन्छ–

इमं विघस्त्रे योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्।
विबस्वान मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत॥
एवं परम्परा प्राप्तमिमं राजर्षयों विदुः।

अर्थात् अविनासी म परमात्माले यो (गीतारूपी) योग सूर्यलाई बताएको थिएँ । सूर्यले मनुलाई उक्त उपदेश दिए र मनुले इक्ष्वाकुलाई । यस प्रकार परंपराद्वारा आएके यस योगलाई राजर्षि योग भनिन्छ ।

यस परंपरामा सबै प्रवृत्तिप्रधान क्षत्रीय बताइएको छ । निवृत्तिप्रधान नारद, सनकादि, दत्तात्रेय प्रभृत्तिलाई छाडेर सूर्य, मनु र इक्ष्वाकुको नाम लिइएको छ, जो क्षत्रीय वंशका प्रतिस्ठापक राजा हुन् ।

अझै पनि उनलाई ‘राजर्षि विद्वान्’ भनिन्छ । यो ज्ञान प्रवृत्तिप्रधान राजर्षिको हो, निवृत्तिप्रधान ब्रह्मर्षिको होइन । लोकका लागि निष्काम भएर राज्य गर्ने, दुष्टको दमनमा तत्पर चक्रवर्ती नरेश यस ज्ञानको सहारा लिने गर्छन् ।

यस परंपराका अतिरिक्त भगवानले ठाउँठाउँमा प्रस्ट भन्नुभएको छ– ‘तयोस्तु कर्म संन्यासात कर्मयोगो विशिष्यते ।’

सम्पूर्ण गीता निष्काम कर्मयोगको शास्त्र हो । त्यसमा कर्मयोगका प्रत्येक पहलूबारे विशद् व्याख्या गरिएको छ । तर, पूर्वभागमा वर्णनको रीति ‘समास व्यास विधिना’ थियो । कुनै विषयमा पहिला कहीँ थोरै शब्दमा भनिएको थियो र पुनः त्यसको विस्तारमा वर्णन गरिएको थियो ।

भगवानले यस परंपरालाई रक्षा गर्नुभएको थियो । सम्पूर्ण कर्मयोगलाई सूत्र रूपमा एउटै श्लोकमा बताइदिनुभयो । फेरि त्यसलाई विस्तारमा भन्नुभयो । चार सूत्रमा ‘गागरमा सागर’ भरिएको छ । त्यो कर्मयोगको चतुःसूत्री हो–

‘कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषुकदाचन।
मा कर्मफल हेतुर्भूः मा ते संगोऽस्त्वकर्मणि॥

अर्थात् तिम्रो अधिकार कर्म गर्नुमा मात्र छ, फलमा छैन । कर्मलाई फलको कारण नठान । अकर्मबाट दूर रहनू ।’

‘कर्मण्येवाधिकारस्ते’ कर्म गर्ने मात्र तिम्रो अधिकार छ । कर्मयोगको यो प्रथम सूत्र हो । यसमा बताइएको छ कि प्राणी कर्म गर्न स्वतन्त्र छ । कर्म गर्नबाट उसलाई कसैले रोक्न सक्दैन । मनुष्य योनीको विशेषता यो हो कि यस मानव शरीरमा आएर मान्छेले स्वेच्छानुसार कर्म गर्न सक्छ ।

ऊ आफ्नो उत्थान वा पतनको मार्ग यहीँ बनाउँछ । मानव जुनीमा गरेको कर्मकै आधारमा उसले देव, दैँतय, पशु, तिर्यक प्रभृत्तिको यानी भोग्छ । गीतामा यसका विपरीत दुई श्लोक अएका छन्–

ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति।
भ्रामयन् सर्वभूतानि यन्त्रारुढानि मायया॥

अर्थात् ईश्वर समस्त प्राणीका हृदयमा रहन्छन् र आफ्नो मायाले उनीहरूलाई यन्त्रमा चढेजसरी घुमाइरहन्छन् ।

‘प्रकृतीं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ।’

वा, प्राणी मात्र आफ्नो स्वभावअनुसार काम गर्छ, त्यसमा कसैले अवरोध गर्न सक्दैन ।

यस प्रकारका जुन वाक्य गीतामा आएका छन्, तिनको तात्पर्य यो होइन कि मानिस कर्म गर्न पराधीन छैन । यदि ऊ कर्म गर्नका लागि पराधीन भएमा शास्त्रका सबै विधि निषेध व्यर्थ हुने थिए । किनकि सामाजिक व्यवस्था त स्वतन्त्रताका लागि बनेका हुन्छन् । अतः कर्म गर्नमा मानिसलाई स्वतन्त्र नै मानिनुपर्छ ।

यही कुरा भगवानले प्रथम सूत्रमा भन्नुभएको छ । ईश्वर प्राणी मात्रका हृदयमा रहन्छन् र उनले सबै प्राणीलाई घुमाइरहन्छन् तर प्रााणीहरू आआफ्नै प्रकृतिका पराधीन छन्, मनुष्य कर्म गर्नमा कहाँसम्म स्वतन्त्र छन्, यस स्वतन्त्रताको सीमा भने हुन सक्छ ।

प्रत्येक व्यक्ति कुनै न कुनै किसिमका विशेष उद्देश्यसहित आआफ्नै स्वभावअनुसारका हुन्छन् । आफ्ना विशेषता र उद्देश्यअनुसारका कर्म गर्न मानिस अघि सर्छ । र, समर्थ पनि हुन्छ ।

त्यसको विपरीत जान भने ऊ स्वतन्त्र छैन । उदाहरणका रूपमा अर्जुनलाई लिऔँ । पृथ्वीको भारलाई हटाउने विशेष उद्देश्यले उनको जन्म भएको थियो । उनले उक्त कार्य गर्नै पर्ने थियो ।

अतः उक्त कार्यमा उनी ईश्वरको अधीनमा रहे । उनले उक्त कार्य अनिवार्य गर्नुपर्ने नै थियो । ईश्वर सबै प्राणीका हृृदयमा हुन्छन् र उनकै वरिपरि प्राणी घुमिरहन्छन् भन्नुको अर्थ यो हो कि भगवानकै दिव्य प्रकाशले हरेक जीव यावत् कर्म गरिरहेका छन् ।

भन्न सकिन्छ कि हाम्रो शक्ति नै भगवानभित्र छ र उनलाई हामी संचालन गर्छौं तर उनी आफ्नै स्थानमा रहेर आफ्ना चेष्टामा स्वतन्त्र छन् । यद्यपि, ईश्वरद्वारा तोकिएका स्थानमा रहेर मानिसले आफ्ना कर्म गरिरहेको हुन्छ । यही उसको स्वतन्त्रता हो ।

‘प्रकृर्ती यान्ति भूतानि’मा प्राणीलाई स्वाभाविक रूपमै पराधीन बताइएको छ । स्वभाव पराधीनबाट कर्मको स्वतन्त्रतामा त कुनै बाधा हुँदैन । यति अवश्य हुन सक्छ कि स्वभावको विपरीत चल्न मानिस समर्थ छैन । एक जनाको स्वभाव रिसाहा छ । अब उसले आफूमा क्रोध नआओस् भन्ने कामना गर्छ भने असंभव नहोला तर कठिन भने हुन्छ ।

तर, क्रोधको उपयोगमा ऊ स्वतन्त्र छ । ऊ पापी, दुष्ट तथा आफ्ना दुर्गुणमाथि क्रोध गरेर संसारको भलाई एवं आफ्नो आत्मोन्नति गर्न सक्छ । दुष्टसँग मिलेर निरापराधीहरूमाथि क्रोध गरेमा त्यसको परिणाम उसका लागि घातक हुसन्छ ।

यस प्रकारका स्वभावलाई राम्रो वा नराम्रो भन्न सकिएला । स्वभावको उपयोगमा पनि मानिस स्वतन्त्र छ र यही उपयोग उसको उन्नति या अवनतिको कारण हुन्छ । अतः स्वभाव पराधीन भए पनि मानिस कर्म गर्न भने स्वतन्त्र छ, यसमा कुनै बाधा छैन ।

यस कारण भगवानले ‘कर्मण्येवाधिकारस्ते’ भनेका हुन् । केवल कर्ममा अधिकार छ, स्वभाव परिवर्तन वा ईश्वरले दिएको स्थानमा होइन ।

‘मा फलेषु कदाचन’ भनेको फलमा तिम्रो अधिकार छैन भनेको हो । यो कर्मयोगको अर्को सूत्र हो । हामी प्रत्यक्ष देखिरहेका छौँ कि एउटै परिस्थितिमा, एकै प्रकारका साधनबाट, एउटै वा उस्तै कर्म गर्नेमा पनि फलप्राप्तिमा भेद छ । कोही सफल हुन्छन् भने कोही असफल ।

कोही भने आंशिक रूपमा मात्र सफल हुन्छन् र कसैले भने हानि नोक्सानी पनि व्यहोर्छन् । अतः कुनै पनि कर्मको फलल उक्त कर्ममा भर पर्छ भन्नु सही होइन पनि किनकि फल त भाग्यमा लेखिएअनुसार प्राप्त हुने हो ।

तेस्रो सूत्रमा भनिएको ‘मा कर्मफल हेतुर्भूः’को अर्थ यो पनि हो कि कर्म गरेकै आधारमा राम्रो, नराम्रो, पूर्ण वा अधुरो केही न केही त फल अवश्य मिल्छ । उक्त फल मेरो कर्मबाट, मेरै मिहिनेतबाट भएको सम्झनुपर्छ । किनकि कर्मफलको कारण उद्योग मात्र होइन ।

कुरा यो हो कि कर्ममा अंकारी व्यक्तिमार्फत् पाप गराइन्छ । पाप सधैँ भोगेच्छा वा स्वार्थी बुद्धिबाट हुन्छ । त्यसो त पुण्य कर्म पनि अहंकारयुक्त इच्छाबाट हुने गर्छ । जोसँग अहंभाव छैन, उसले न पाप गर्छ, न त पुण्य नै । ऊ केवल आफ्नो स्वभावअनुसार त्यही कर्म मात्र गर्छ, जुन कर्म विशेषका लागि उसलाई पठाइएको छ ।

ऊमार्फत् जे जस्ता कर्म हुन्छन्, ती विश्वकर्ताको इच्छाअनुसार नै हुन्छन् । अतः ऊ उक्त कर्मको फलमा किन आशक्त हुनुपर्छ ?

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर २१, २०७६ ०८:१८