लियो टल्स्टाय : ईश्वरको खोजदेखि दुखद् मृत्युसम्म

A+ A A-

टल्स्टायको बाल्यकाल

लियो (लेव निकोलायविच) टल्स्टायको जन्म रसियाको तुला प्रान्त, यास्नाया पोलिनामा २८ अगस्त १८२८ मा भएको थियो । उनी धनाढ्य परिवामा जन्मिएका थिए ।

टल्सटाय उनका बुबाआमाका चार सन्तानमध्ये कान्छा छोरा थिए । उनी दुई वर्षको हुँदा उनकी आमाको मृत्यु भयो । त्यसपश्चात् उनका बुबाका आफन्तले सबै बच्चाहरूको जिम्मा लिए । आफन्तकहाँ रहँदा टल्स्टाय काकीको धार्मिक समर्पण देखेर प्रभावित भए ।

सन् १८३७ मा उनका बुबाको पनि मृत्यु भयो । सन् १८४० मा उनीहरूलाई पालिराखेकी काकीको पनि मृत्यु हुँदा सबै बच्चाहरूलाई रूसको काजान पठाइयो, जहाँ उनीहरूका बुबाकी अर्की बहिनी पेलागेया युस्कोभको बस्थिन् ।

धनी परिवार भएकाले टल्स्टायलाई घरमै जर्मन र फ्रान्सेली शिक्षकहरूले शिक्षा दिएका थिए । उनी पढाइमा मध्यम स्तरका विद्यार्थी थिए तर खेलमा भने निकै राम्रा थिए ।

सन् १८४३ मा उनी काजान विश्वविद्यालयमा भर्ना भए । उनले पूर्वीय भाषाहरूको अध्ययन गरी कूटनीतिक ज्ञान हासिल गर्ने योजना बनाए । उनको पढाइको स्तर पनि ज्यादै कमजोर थियो । तर, कानुन अध्येताहरूको ठूलो माग गरिएको थाहा पाएपछि उनले दुई वर्षपछि भाषाको अध्ययन छाडेर कानुन पढ्न सुरु गरे ।

उनलाई विद्यालयमा शिक्षकहरूले ‘पढ्न नसक्ने र पढ्न नजान्ने’ विद्यार्थीको संज्ञा दिन्थे । पछि टल्स्टायले सन् १८४७ मा डिग्री नै नलिई विश्वविद्यालय छाडिदिए ।

युवावस्था

त्यहाँबाट टल्स्टाय यास्नाया पोलिनामा फर्किए । उनले अब आफू एक नमुना किसान बन्ने र आफ्ना कामदारसँगै काम गर्ने सोच गरे । गरिब तथा मजदुर वर्गको उत्थानका लागि उनले कृषि क्रान्ति गर्ने सोच बनाए र काम पनि गरे ।

तर, उनको योजना भने असफल भयो । उनले पिछडिएका वर्गहरूलाई ऋण र सहयोग दिन थाले । उनी त्यहाँका जमिनदारहरूको प्रवृत्तिको अपवाद बने र इमान्दारीपूर्वक काम गरे ।

टल्सटायले यसै अवधिमा लेख्न सुरु गरे । आफ्नै युवावस्था र काल्पनिकतालाई समेटेर उनले आफ्नो पहिलो उपन्यास ‘चाइल्डहुड’ सन् १८५२ मा प्रकाशन गरे । यसपछि उनी बिलासी जीवन अँगाल्न थाले ।

जुवा–तास, रक्सी र स्त्रीको भोगको लत चढ्न थालेपछि उनको ऋण बढ्न थाल्यो । ऋणकै कारण उनी आफ्नो जेठो दाइसँग कौकासमा गए र सेनामा भर्ती भए ।

त्यसबखत क्रिमियामा युद्ध चलिरहेको थियो । उनलाई युद्धको स्थिति बुझ्न खुब इच्छा जाग्यो । त्यसबेला सबैभन्दा खतरनाक क्षेत्र मानिने क्रिमिया, जहाँ युद्धले दैनिक रगतको खोला बग्थ्यो, त्यहीँ जान उनले सरुवा मागे ।

उनको यस्तो कुराले धेरैले उनलाई पागल भने । क्रिमियाको युद्धमा उनले एक जवान तोपखाना अधिकारीका रूपमा काम गरे । सन् १८५४–१८५५ मा सेवास्टोपोलमा ११ महिना लामो घेरामा पर्दा उनी त्यहीँ थिए ।

उनी चेरनायाको युद्धमा पनि सामेल भए । युद्धको क्रममा उनले आफ्नो बहादुरी र साहसका लागि परिचय बनाए । उनको बहादुरीलाई बक्सिस दिँदै उनलाई लेफ्टिनेन्टको दर्जामा पदोन्नति गरियो । तर, उनी पदसँग खुसी भएनन् । युद्धमा भएको मृत्युको संख्या र क्रूरता देखेर उनी चिन्तित भए ।

त्यहीँ कारण उनले क्रिमियन युद्धको अन्त्यपछि सेना छाडे । उनको परिचयको सर्वोत्तम नमुना ‘वार एण्ड पिस’को मुख्य स्रोत यहीँ युद्ध थियो ।

युद्धको साक्षात्कार र युरोपको भम्रणले उनलाई पछिल्ला दिनमा अराजक र क्रान्तिकारीबाट शान्त र अध्यात्मिक लेखकका रूपमा रूपान्तरण गरिदियो । सन् १८५७ मा पेरिस भ्रमणको क्रममा टल्स्टायले सार्वजनिक रूपमा मृत्युदण्ड दिएको देखे, जुन कुराले उनलाई ज्यादै घोच्यो ।

त्यसैबखत उनले आफ्ना मित्र भसिली बोटकिनलाई पत्र लेखे– ‘सत्य के हो भने राज्यले षड्यन्त्र गरेर शोषण मात्र गरिरहेको छैन बरु यसले आफ्ना सम्पूर्ण नागरिकहरूलाई भ्रष्ट पारिरहेको छ । त्यसैले अबदेखि म कहीँ पनि कुनै पनि सरकारको सेवा गर्नेछैन ।’

विस्तारै उनको धर्मबारेको अवधारणा पनि बदलिँदै गयो । उनी विभिन्न धार्मिक ग्रन्थहरूको खोजीमा लाग्न थाले । टल्स्टायका अवधारणाहरूबाट स्वतन्त्र भारतका पिता महात्मा गान्धी एकदम प्रभावित भएका थिए । उनले टल्स्टायसँग सुझाव पनि मागेका थिए ।

वैवाहिक जीवन

लियो टल्स्टाय र उनका दाजुको सम्बन्ध एकदमै घनिष्ठ थियो । जब उनका दाइको देहावसान भयो, सो कुराले उनलाई नमीठो पीडा दियो । अब उनले जीवनमा कोही सारथि चाहिन्छ भन्ने सोचे ।

आफैँलाई कुरूप मान्ने आफूभन्दा धेरै कान्छी महिलालाई प्रेम प्रस्ताव राखे । विवाहको पूर्वसन्ध्यामा उनले आफ्नो बृहत् यौन विगत र कामदारमध्ये एक जनाले आफ्नो एउटा छोरो जन्माएको तथ्यलाई खुलाएर लेखेको डायरी दिए ।

तर, यसले उनीहरूको प्रारम्भिक विवाहित जीवनको खुसी र सुखमा कुनै प्रभाव पारेन । स्वतन्त्रता, पत्नीको सर्मथन र पे्रमले गर्दा नै उनले ‘वार एण्ड पिस’, ‘अन्ना करेनिना’ लेखे, जुन भविष्यमा उनको परिचयका रूपमा स्थापित भयो ।

पुस्तक लेखन

टल्स्टायले आफ्ना सुरुवाती समयमा आत्मकथाहरू लेखे । ‘चाइल्डहुड’, ‘व्वाइहुड’, ‘युथ’ उनका सुरुवाती समयका पुस्तकहरू हुन् । यी पुस्तकहरूले धनी जमिनदारका छोराहरूका कथाहरू बताउँछ ।

यिनै पुस्तकहरूबाट उनको जीवनको भित्री र लुकेको पक्ष पनि बुझ्न सकिन्छ ।

युद्धको दरिलो अनुभवले उनको लेखनमा ठूलो प्रभाव पर्‍यो । यसपछिका उनका काल्पनिक कृतिहरूले रूसी समाजको यथर्थ व्यक्त गर्छन् ।

‘द कोसाक्स’ (१८६३) मा उनले रूसी कुलीन परिवारको एउटा केटाले एक कोसाक (रसियातिर घोडसवार र सैन्य कलामा अब्बल व्यक्तिलाई प्रयोग गरिने ठेट शब्द) केटीसँग गरेको प्रेमबारे लेखेका छन् । अन्ना करेनिना (१८७७) मा उनले यौन पेसासँग सन्बन्धित महिलाबारे लेखेका छन् ।

‘वार एण्ड पिस’मा उनले नेपोलियनले रसियामा गरेको आक्रमणलाई केन्द्रित गरेर लेखेका छन् । यसमा टल्स्टायले विविध पृष्ठभूमिका किसानहरू, कुलीन वर्ग, नागरिक र सैनिक पात्रहरूलाई प्रस्तुत गरेका छन् र अन्त्यमा सबैको एक विषय परिचय निर्माण गरिदिएका छन् ।

त्यस्तै, ‘द डेथ अफ इभान इलिच’, ‘अ कनफेसन’, ‘रेसकरेक्सन’ उनका अरू प्रसिद्ध पुस्तकहरू हुन् ।

ईश्वरको अस्तित्व खोज

स्कोपन हावरको ‘द वल्र्ड एज विल एण्ड रिप्रिजेरेन्टेसन’ पढेपछि टल्स्टायमा बृहत् अध्यात्मिकताको विकास भयो र उनी अध्यात्मिक मार्गको लाग्न प्रेरित भए ।

यस पुस्तकबारे उनले भनेका थिए, ‘तपाईंलाई थाहा छ, यस गर्मीयामले मेरा लागि के अर्थ राख्छ ? स्कोपन हावरको लगातार सम्पूर्ण शृंखला पढेपछि मैले यस्तो अध्यात्मिक प्रसन्नताको अनुभूति गरेँ, जुन मैले कहिल्यै अनुभव गर्न पाएको थिइनँ । कुनै विद्यार्थीले आफ्नो पाठ्यक्रममा यति धेरै अध्ययन गरेको छैन र यति धेरै सिकेको छैन, जुन मैले यस गर्मीयाममा सिकेँ ।’

त्यसपछिको समय उनी अध्यात्ममा खुब केन्द्रित भएर लाग्न थाले । इसाई परिवारमा जन्मिए पनि उनलाई यसका रुढीवादी परंपराहरू मनपरेन र उनले यसको खुलेरै विरोध गर्न थाले । यसका कारण उनलाई चर्च प्रवेशमै निषेध गरियो ।

ईश्वरको सर्वव्यापकता बुझ्न उनले धर्मको गुलाम भएर सम्भव छैन भन्ने कुरा बुझे । उनले धार्मिक ग्रन्थहरूको अध्ययनमा अब आफूलाई तल्लीन राख्न थाले ।

विश्वका प्रमुख धर्मग्रन्थको अध्ययन र आत्मज्ञानकै उपजबाट उनले ‘द किङ्डम अफ गड इज विदिन यू’ लेखे, जसको चर्चा महात्मा गान्धीले पनि गरेका छन् ।

उनले आफ्नो धर्म परित्याग गरे र साधुसन्त जस्तो जीवनयापन गर्न रुचाउन थाले । उनी आफ्नी पत्नीलाई आफ्ना लागि थोरै पुग्ने मात्र राखेर बाँकी सबै दान दिनू भन्थे । अब उनी हरेक पटक लेख्दा, पढ्दा ईश्वरको अस्तित्वका बारेमा सोचमग्न रहन थाले ।

दुखद् मृत्यु

जीवनका पछिल्ला वर्षहरू टल्स्टायले ज्यादै बेखुसीपूर्ण बिताए । उनको र पत्नीको विचारको ठूलो फाटोले उनीहरूको सम्बन्ध राम्रो भइरहेको थिएन । ८० वर्ष कटेपछि उनको स्वास्थमा ज्यादै गिरावट आएको थियो । यसले उनको परिवारलाई चिन्ताले घेरेकोे थियो र उनलाई दैनिक विशेष रूपमा हेरचाह गरिएको थियो ।

आफ्ना अन्तिम दिनहरूमा उनले मृत्यका बारेमा धेरै कुरा लेखेका र भनेका थिए । आफ्नो कुलीन जीवनशैलीलाई त्यागेर उनले अन्ततः आफ्नी पत्नीबाट अलग हुने निर्णय लिए । कठ्याङ्ग्रिँदो जाडोको मध्यरातमा उनले घर छाडे । उनको गोप्य प्रस्थानको उद्देश्य सांसारिक माया र मोहबाट टाढिने प्रयास थियो ।

आफूभन्दा १६ वर्ष कान्छी पत्नीलाई छाडेर जानुपूर्व उनले अप्ठ्यारो गरी किरिङमिरिङ अक्षरमा यस्तो लेखेर छाडेका थिए– ‘म मेरो बुढेसकाल उमेरका प्रायःले जे गर्छन्, त्यही गर्दै छु । मेरो जीवनका अन्तिम दिनहरू एकान्त र शान्तमा बिताउन सांसारिक जीवन छाड्दै छु ।’

खासमा उनीसँग एकदम थोरै दिनहरू बाँकी थिए । उनले आफ्नो भविष्य शान्त र एकान्तमा बिताउने जुन अठोट बोकेका थिए, त्यो पूरा हुन पाएन । बाटोमा जाँदाजाँदै उनको स्वास्थ्य स्थिति नाजुक भयो ।

त्यसैले उनी रेलबाट रसियाको दुर्गम गाउँ आस्टापोभामा उत्रिन बाध्य भए । त्यहाँबाट रोगले गलेका उनलाई त्यस स्टेसनका मालिकले आफ्नो घर लगे । निमोनियाले ग्रस्त उनको केही दिनमै ८२ वर्षको उमेरमा मृत्यु भयो ।

प्रहरीले उनको अन्त्येष्टि जुलुसमा पहुँच सीमित गर्न कोसिस गर्‍याे तर हजारौँ हजारको संख्यामा मानिस उनको अन्त्येष्टिमा श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्न आइपुगे ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर २१, २०७६ १५:४१