खेलकुदमा कहिलेसम्म खेलाँची ?

तेक्वान्दोको ग्यारोगी विधातर्फ महिला ४६ केजीमुनि तौल समूहको स्पर्धामा नेपाललाई स्वर्ण दिलाएपछि भावुक बनेकी काजल श्रेष्ठ । (फाइल तस्वीर)

A+ A A-

यतिबेला मुलुकमा दक्षिण एसियाली राष्ट्रहरूको सबैभन्दा ठूलो खेलकुद प्रतियोगिता साग चलिरहेको छ । नेपालका ५ सय ९६ खेलाडी सागमा मुलुकलाई पदक दिलाउन लडिरहेका छन् । तीमध्ये कतिपय सफल भएका छन् भने कतिपय असफल ।

राज्य खेल र खेलाडीप्रति संवेदनशील हुन्थ्यो भने सागमा धेरै खेलाडी सफल हुन्थे । मुलुकले धेरै पदक जित्थ्यो । देशको गरिमा अझै उचो हुन्थ्यो ।

यो मात्रै होइन, यसअघिका कुनै पनि सरकारले खेल र खेलाडीलाई प्राथमिकतामा राखेनन् । नेताका भाषणबाहेकका कुरा गर्ने हो भने खेलकुद पूर्वाधारमा नेपाल दक्षिण एसियाकै कमजोर मुलुक हो । निकै सानो मुलुक भुटान र गृहयुद्धले थिलथिलो भएको अफगानिस्तानले खेलकुद पूर्वाधारमा नेपाललाई उछिनिसकेका छन् ।

सागकै कुरा गरौँ । साग आयोजना नगर्दा नेपालको इज्जतमा असर पर्दैनथ्यो भने यसपटक पनि सागको मिति सारिन्थ्यो ।

नेपालले झण्डै ४ वर्ष अगाडि नै आयोजनाको जिम्मा पाएको थियो । तर, साग आयोजना गर्न नै नेपालले दुई पटक मिति सार्नुपर्‍यो । पर्याप्त खेल संरचनाको अभावले नेपाललाई साग आयोजना गर्न सकस पर्‍यो । मुलुककै इज्जत जाने स्थिति आएपछि सरकार हतारहतार तयारी थालेर साग आयोजना गर्नतिर लाग्यो । अन्तिम समयसम्म पनि नेपाल पूर्वाधार निर्माणमा नै केन्द्रित भयो ।

अहिले पनि सरकार पक्षमा साग आयोजना गर्नु नै ठूलो कुरा हो भन्ने सोच हाबी छ । खेलाडीप्रति अझै उनीहरुको ध्यानाकर्षण भएको छैन । कुनै खेलाडीले मेडल जितेका बेला बोलाएर दुई/चार लाख पुरस्कार दिनुलाई नै उनीहरु खेलाडीलाई दिइएको प्राथमिकता र सम्मान ठान्छन् ।

तर, खेलाडीको बृहत्तर विकास, वैदेशिक तथा उच्च प्रविधियुक्त प्रशिक्षण, स्वास्थ, पर्याप्त अभ्यास, जीवनशैलीप्रति भने पटक्कै ध्यान दिएको पाइँदैन ।मेकी भारतमै खेलाडीको किशोर अवस्थादेखि नै बोन, ब्लडलगायत शारीरिक परीक्षण हुन्छ । खेलाडीहरुलाई आवासीय प्रशिक्षण दिइन्छ । अभ्यासका लागि पर्याप्त खेल संरचना तयार गरिएको हुन्छ । तर, नेपालका खेलाडीले अहिलेसम्म जेजति सकारात्मक नतिजा हात पारे, ती सबै उनीहरुकै बलबुतामा सम्भव भएको हो भन्दा अतियुक्ति नहोला । अर्थात्, त्यसमा राज्यको लगानी र योगदान निकै कम छ ।

अहिले पनि सरकार पक्षमा साग आयोजना गर्नु नै ठूलो कुरा हो भन्ने सोच हाबी छ । खेलाडीप्रति अझै उनीहरुको ध्यानाकर्षण भएको छैन

राष्ट्रिय खेलकुद परिषद्का पूर्वसदस्यसचिव केशवकुमार विष्ट खेलाडीप्रति राज्यको लगानी अपर्याप्त र अपूर्ण रहेको बताउँछन् । ‘अहिलेसम्म हाम्रा खेलाडीले जेजसरी खेलिरहेका छन्, आफ्नो बलबुताले खेलिरहेका छन्, व्यवस्थित प्रशिक्षण र किशोरोवस्थादेखि नै उनीहरुको स्वास्थ्यमा राज्यले ध्यान दिने हो भने नतिजा छुट्टै आउँछ ।’

जारी सागमा नेपालले तेक्वान्दो, कराते, उसुमा राम्रो नतिजा निकालेको छ । खेलाडीको शारीरिक संरचना यो नतिजाको प्रमुख कारण रहेको मान्छन्, राखेपका पूर्वसदस्यसचिव विष्ट ।

उनका अनुसार, भलिबल खेलाडी महिलालाई विदेशमा प्रशिक्षण गराएकाले यसपटक नेपाली महिला भलिबल टोली ऐतिहासिक रुपमा फाइनलसम्म पुग्न सफल भएको हो । ‘खेल र खेलाडीलाई फेसिलियट गर्ने हो भने नतिजामा फरक पर्छ भन्ने कुराको ज्वलन्त उदाहरण हो, महिला भलिबल,’ विष्टले भने, ‘भलिबललाई हामीले राष्ट्रिय खेलको मान्यता दिएर प्राथमिकतामा राख्यौं, सरस्वतीलाई जापान पठायौं, प्रतिभालाई दक्षिण कोरिया पठायौं, अन्य खेलाडीलाई पनि विभिन्न मुलुक पठायौं र यो ऐतिहासिक नतिजा सम्भव भयो ।’व्यवस्थित र प्रविधियुक्त प्रशिक्षण हुन्थ्यो भने नेपालले अन्य खेलमा पनि निकै राम्रो नतिजा निकाल्न सक्थ्यो ।

नेपालमा प्रविधियुक्त प्रशिक्षणका लागि पहल थाल्ने उनै विष्ट थिए ।

सरकारले खेललाई विज्ञानसँग जोडेर अझै हेर्न सकेको छैन । यसलाई सामान्य मनोरञ्जन शिवाय अरु ठान्दैनन् हाम्रा नेता ।

उनी सदस्य सचिव हुँदा २०७३ सालमा हङकङ स्पोर्टस अफ इन्स्टिच्युटसँग खेल क्षेत्रको वृहत्तर विकासका लागि ८ बुँदे सम्झौता गरेका थिए जसमा प्रविधि, खेल विज्ञान, चिकित्सा विज्ञान, विशेषज्ञ आदनप्रदान गर्ने कुरा उल्लेख थियो ।

८ बुँदामध्ये खेल विज्ञान र चिकित्सा विज्ञानको अनुसन्धान क्रियाकलापमा सहयोग गर्ने, खेल विकास प्रशिक्षण र प्रतियोगिताको नयाँ प्रविधि विकासका लागि सहयोग आदनप्रदान गर्ने, शैक्षिक, प्राविधिक र वैज्ञानिक सेमिनारका लागि प्राज्ञ समूहरुको नेटवर्क बनाउने र दुवै देशको जिम्मेवार व्यक्तिहरु रहने गरी विभिन्न किसिमका खेल शैक्षिक परियोजनाहरुको विकास गर्ने सम्झौता निकै महत्त्वपूर्ण थिए ।

यसपछि नेपालमा स्पोर्टस हस्पिटल, युनिभर्सिटीको अवधारणा आएको थियो । त्यहीअनुसार मकवानपुरको हेटौंडामा पूर्वाधार तयार गर्न थालियो । तर, सरकारले यो कुरालाई खासै गम्भीर रुपमा लिएन र हङ्कङसँग भएका सम्झौता कागजमै सीमित हुन पुग्यो ।

यसबाट के बुझ्न सकिन्छ भने सरकारले खेललाई विज्ञानसँग जोडेर अझै हेर्न सकेको छैन । यसलाई सामान्य मनोरञ्जन शिवाय अरु ठान्दैनन् हाम्रा नेता ।

नेपालको संविधान २०७२ को धारा ३९ को ‘बालबालिकाको हक’ अन्तर्गत उपधारा २ मा बालबालिकालाई खेलकुद तथा मनोरञ्जनको हकको व्यवस्था गरिएको छ भने भाग ४ धारा ५१ मा राज्यका नीतिहरू अन्तर्गत खण्ड (ञ) मा सामाजिक न्याय र समावेशीकरणसम्बन्धी नीतिको १३ नम्बर बुँदामा ‘स्वस्थ, सक्षम र अनुशासित नागरिक तयार गर्न खेलकुद तथा खेलाडीमा योजनाबद्ध लगानी गर्ने र खेलकुदलाई राष्ट्रिय एकता सुदृढ गर्ने एवं अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा राष्ट्रिय सम्मान अभिवृद्धि गर्ने माध्यमको रूपमा विकास गर्ने व्यवस्था छ ।

खेल अनुशासन र शारीरिक क्षमताको कलात्मक प्रदर्शन हो । कतै उफ्रेर वा दगुरेर पसिना निकाल्नुलाई मात्र खेल भन्न सकिन्न । खेल भनेको कुनै पनि राज्य र समाजको लागि त्यसको व्यवस्थित क्षमता र सम्भाव्यताको प्रदर्शन विद्या पनि हो ।

तर, यो कुरालाई नेतृत्व वर्गले बुझ्न सकेको छैन ।

हाम्रा खेलाडी चना र अण्डा मात्रै खाएर लडिरहेका छन् । चरम आर्थिक संकटको पीडा लुकाएर मैदानमा उत्रिएका छन् । राज्यले किशोर अवस्थादेखि नै स्वास्थ्य हेरचाह गरिदिने कुरा त हाम्रा खेलाडीको कल्पनाभन्दा परको कुरा हो ।

दुवाथलनमा नेपाललाई स्वर्ण दिलाएका हिमाल टमटाले अभावैअभावका बीच आफू सागमा भाग लिएको बताए । ‘हामी खेलाडी आर्थिक समस्यामा नजेलिने हो भने कुनै पनि खेलको पदक हामीबाट फुत्किदैन, मैले खेल सामाग्रीको अभावका बीच अभ्यास गरेको थिएँ,’ उनले भने ।

ट्रायथलनमा नेपाललाई स्वर्ण दिलाएकी सोनी गुरुङले पनि यो सफलताका लागि कम संघर्ष गरेकी छैनन् । ‘कतिपय अवस्थामा त खेल सामाग्री आफैं किनेर अभ्यास गर्नुपर्छ, तर पैसा हुँदैन, यस्तो बेला निकै हतोत्साही भइने रहेछ,’ उनी भन्छिन् ।

नेपाली खेलाडीले तेक्वान्दो, कराते, उसुमा राम्रो नतिजा निकालेका छन् । यी खेलमा जित हात पार्नुमा उनीहरुको स्वास्थ्य र शारीरिक संरचना नै मुख्य हो । तर, अन्य यस्ता खेलहरु पनि छन्, जहाँ नेपाली खेलाडीले व्यवस्थित र प्राविधिक प्रशिक्षणको अभावले राम्रो नतिजा निकाल्न सकेका छैनन् ।

३५ वर्षअघि नेपालबाट सुरु भएको सागका पटक–पटकको संस्करणमा यो कुरा खड्किएको छ । सन् १९८४ मा नेपाल ४ स्वर्ण, १२ रजत र ८ कास्य जितेर चौथो भएको थियो । १९९९ मा ३१ स्वर्ण, ६ रजत र २० कास्यसहित दोस्रो भयो । त्यतिबेला अधिकांश स्वर्ण कराते, उसु, तेक्वान्दोबाटै मिलेको थियो । अन्य खेलमा अझै नेपालले सुधार गर्न सकेको छैन र यसको अपजस सरकारलाई नै जान्छ ।

यसपटक महिलातर्फका केही खेलमा नेपालले राम्रो गर्‍यो । सागमा सहभागी ७ मध्ये अधिकांश मुलुक मुस्लिम धर्म मान्ने छन् । मुस्लिम धर्म मान्ने मुलुकमा महिला खेलाडीले खासै अवसर पाउँदैनन् । त्यसैले नेपालले खासगरी भारत र श्रीलंकासँग मात्रै मुख्य रुपमा प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने हुन्छ । जसका कारण केही खेलमा नेपाली महिला खेलाडीहरुले राम्रो नतिजा निकाले ।

त्यसयता राज्यले खेल क्षेत्र र खेलाडीको विकासमा ध्यान दिएको भए यसपटकको नतिजा अझै उत्साहजनक हुने थियो ।

कमजोर मन्त्रालय, निरीह राखेप र विवादित संगसंगठन

नेपाल सरकारको कार्य विभाजन नियमावली २०७४ ले युवा तथा खेलकुद मन्त्रालयलाई युवा विकास तथा परिचालन र खेलकुद क्षेत्रको विकासका लागि जिम्मेवार र उत्तरदायी केन्द्रीय निकायका रूपमा स्थापित गरेको छ । तर, यो मन्त्रालय सबैभन्दा कमजोर छ ।

खेलकुदका गतिविधिहरूलाई नियमित रूपमा सञ्चालन गर्नका लागि युवा तथा खेलकुद मन्त्रालयअन्तर्गत स्वायत्त संस्थाको रुपमा राष्ट्रिय खेलकुद परिषद् (राखेप)को व्यवस्था गरिएको छ । मन्त्रालय नै कमजोर भएपछि यो संस्था चुस्त हुने कुरै रहेन ।

अर्कोतिर खेलसम्बद्ध विभिन्न संगसंगठन विवादमा जेलिएका छन्, त्यसको असर समग्र खेल क्षेत्रमा परेको छ । खेलाडी निरुत्साहित बनेका छन् ।

जारी सागमा यी सबैको असर परेको छ । खेलमा राम्रो नतिजा हात पार्न शारीरिक रुपमा मात्रै स्वस्थ भएर पुग्दैन, खेलाडी मानसिक रुपमा पनि स्वस्थ हुनुपर्छ । तर, हाम्रा खेलाडी यी दुवै समस्या लिएर मुलुकका लागि लडिरहेका छन् । राज्यले यो कुरा बुझ्न सकेको छैन ।

होम ग्राउण्डमा भइरहेको सागमा हामीले पाउने उपलब्धिमै राज्यले गर्व गरेर बस्ने हो भने अर्को पटकको सागमा नतिजा यस्तै वा अझ कमजोर हुनसक्छ ।

बाहिरबाट जेजस्तो देखाउन खोजे पनि भित्रीरुपमा नेपालको खेल क्षेत्र अस्तव्यस्त छ । न पर्याप्त खेलकुद पूर्वाधार छन् न सन्तुष्ट खेलाडी नै । यसको असर सागमा मात्रै होइन अन्य प्रतियोगितामा पनि देखिने गरेको छ । त्यसैले खेल क्षेत्रलाई आर्थिक समृद्धिको एउटा आधार मान्ने हो भने खेल विज्ञान र खेलाडीको मनोविज्ञानलाई राज्यले बुझ्न सक्नुपर्छ । खेल क्षेत्रमा लोभ नगरी पर्याप्त पूर्वाधारको विकास गर्नुपर्छ । खेलाडीको वृहत्तर विकासमा ध्यान दिनुपर्छ ।