दक्षिण अफ्रिकाबाट आधुनिक मानवको सुरुवात भएसँगै त्यस समुदायउपर ज्यानको जोखिम, खाद्यवस्तुको संग्रह एवं खोज, शत्रुको आक्रमणजस्ता विविध सुरक्षा चुनौतीहरू आइपरे । त्यस प्रकारका सुरक्षा चुनौतीलाई सामना गर्ने क्रममा मानवजातिको डीएनएमा डर र नकारात्मक पक्ष रहन पुग्यो । सधैँ आफूलाई असुरक्षित महसुस गर्नुपर्ने बाध्यतामा मानव जाति परेको तथ्य इतिहासको अध्ययनका क्रममा बग्रेल्ती भेटिन्छन् । त्यस्तै प्रकारका डर र सुरक्षा चुनौतीलाई समाधान गर्ने क्रममा विवाह, परिवारको संरचना, आवासको निर्माण, व्यवस्थित खेती प्रणालीहुँदै आधुनिक कृत्रिम बौद्धिकताको युगसम्म आइपुगिएको छ ।
आजको समयमा पनि हर मानव अर्को आफूजस्तै मानवसँग त्रसित छ । त्यो क्रम सानो पारिवारिक संरचनादेखि जटिल संरचनाहरू– राजनीति, अर्थतन्त्र, विज्ञान, प्रविधि, धर्म, संस्कृतिसहित सबै क्षेत्रमा कायम छ । त्रास र नकारात्मक पक्ष कहिले सशक्त हुन्छ त कहिले सुषुप्त अवस्थामा रहन्छ, त्यसको अस्तित्व शून्यचाहिँ हुँदैन ।
विश्व अर्थतन्त्रमा पहिलो र दोस्रो रहेका संयुक्त राज्य अमेरिका र चीनबीच उत्पादन, व्यापार, प्रविधिको विकासमा तीव्र प्रतिस्पर्धा बढेसँगै एकअर्कासँग डरमा रहेको मनोविज्ञान कृत्रिम बौद्धिकताको च्याट जीपीटीलाई धक्का दिने गरी चीनमा विकास भएको डिपसिकले छताछुल्ल पारेको छ । तथापि, ती डर र त्रास भने थप विकासको नेतृत्व कसले गर्ने भन्ने प्रतिस्पर्धाउन्मुख देखिन्छ । यसले आम रूपमा संसारभरका मानव जातिका लागि फाइदाजनक नै हुने आस गर्न सकिन्छ ।
हर समाजमा नकारात्मक र त्रासको मनोविज्ञान त रहन्छ नै । तथापि, त्यसलाई सकारात्मक मनोबलले मार्गदर्शन गर्न सक्दा व्यक्ति, परिवार, समाज र समग्र राष्ट्रको विकास र उन्नति हुनेछ । हाम्रो देशमा पनि कहिले सकारात्मक र कहिले नकारात्मक मनोविज्ञानले डोर्याएको विगत छ । जतिखेर आम रूपमा सकारात्मक मनोविज्ञानको प्रवाह गर्न सकिन्छ, त्यतिखेर देशले आफ्नो भूगोल बढाउँदै अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा आफूलाई दह्रो गरी उभ्याएको छ ।
यदि कमजोर र नकारात्मक मनोविज्ञान हुन्थ्यो भने पानी खान नपाउँदा पनि पुर्खाले किन लड्न सक्थे र ? बलियो मनोविज्ञान भएको पक्षलाई कमजोर पार्नु छ भने ऊविरुद्ध निरन्तर प्रहार गरेर वातावरण प्रदूषित गर्न सकियो भने आफ्नो स्वार्थसिद्ध हुन्छ भन्ने सिद्धान्त जोकोहीले बुझ्ने नै भए ।
विगतमा बलियो मनोविज्ञानमा रहेको नेपाली समाजमा २०७९ सालको निर्वाचनपश्चात् एउटा जबर्जस्त भाष्य निर्माणको क्रम चलेको छ । त्यो हो– आमजनमानसमा निराशा छाएको छ भन्ने । प्रबुद्ध व्यक्तिहरू, राजनीतिक दलका नेताहरू, नागरिक अगुवाहरू र अलिकति पढेलेखेका र फुर्सद भएकाहरू बोल्ने ठाउँ पायो कि समाजमा आमनिराशा छ भनिहाल्छन् । मसँग नजिक रहेका त्यस्ता व्यक्तिहरूलाई सोध्ने गरेको छु– आमनिराशा किन भयो त ? सबैको साझा र सजिलो जवाफ छ, ‘राजनीति ठीक बाटोमा हिँडेन । नेताहरू गतिला भएनन् आदि ।’
के साँच्चिकै नेपाली समाज आमनिराशामा फसेको हो त ? यदि हो भने यसका कारणहरू के होलान् त ? यसतर्फ विमर्श गर्नुपर्ने दायित्वबाट प्रबुद्ध व्यक्तिहरू, नेतागण, नागरिक अगुवाहरू भाग्न पाउने अवस्था छैन ।
विशेष गरी २०६२/६३ को दोस्रो जनआन्दोलनपश्चात् नेपाली समाजले आफ्नो महत्त्वाकाङ्क्षाको पन्तुरो निश्चित रूपमा फुकाएको पक्कै हो । सशस्त्र द्वन्द्व चर्केसँगै युवाहरू रोजगारी र अध्ययनका लागि विदेश जाने क्रम बढ्न थालेको तथ्यांकहरूले बताएका छन् । त्यस क्रमसँगै नेपाली समाजको भुईं तहले विकास के रहेछ भन्ने कुरालाई नजिकबाट नियाल्न पाएको हो । 'संसार यति विकसित रहेछ तर हामी किन पछौटे ?' भन्ने अहम् सवाल मनमनमा रहेको कुरा साँचो हो ।
दोस्रो जनआन्दोलनपश्चात्को खुल्ला समाजमा ती विषयहरू सतह र बहसमा आउन थाले । उठेका बहसहरूलाई राजनीतिक दल र नेतृत्वगणले सम्बोधन गर्ने र बुझाउने झन्झट नै गरेनन् । दलभित्र गुटबन्दी गरेर एकअर्कालाई तेजोबध गर्नमा मस्त रहे । त्यसबाट बाँकी रहेको समयमा उनीहरू शान्ति प्रक्रिया टुंग्याउने, संविधान जारी गर्ने लामो बहसमा फसे । जनताका महत्त्वाकाङ्क्षा र राजनीतिक दलहरूका बीच ठीक यही बिन्दुबाट अन्तर्विरोध सुरु भएको हो ।
नेपाली समाजका बारेमा सतही रूपमा जेजति विश्लेषण विगतमा भएका थिए र वर्तमानमा हुँदै छन्, त्यो घनत्वमा समाज क्षतिग्रस्त भएको पनि थिएन र हुँदा पनि हुँदैन । नेपाली समाजको बनोट र यसका साझा अवधारणा निर्माण विशेष प्रकारको रहेको छ ।
संविधान बनेपछि सबै कुरा ठीकठाक ढंगले अगाडि बढ्छ भन्दै नेताहरूले अभिव्यक्ति दिन थाले । संविधानले मौलिक हकमा धेरै विषयवस्तु समेट्यो तर त्यसलाई कसरी ‘डेलिभरी’ गर्ने भन्ने ठोस र साझा अवधारणा बनाई कार्यान्वयन गर्नका लागि राजनीतिक दलहरू चुके । दलहरू र जनताका बीच दोस्रो र जटिल अन्तर्विरोधको प्रादुर्भाव यही बिन्दुबाट हुन गयो ।
एकातिर आफ्ना परिवारका सदस्यहरू खाडी र पश्चिमा मुलुकमा गएपछि त्यहाँ देखेको विकासले जनमानसको मन उद्वेलित बनाएकै थियो । त्यसका थपमा संविधानले निश्चित गरेका विषयवस्तुहरू प्रदान हुने सुनिश्चितता नदेख्दा जनमानस झन् भड्कियो । तर आम रूपमै निराशा छ भनेर जुन खेती गर्न खोजिँदै छ, त्यो भने आपत्तिजनक छ । आमसञ्चारका माध्यमहरू पनि जनमानसका निराशा मात्र छ भन्ने ढंगले प्रस्तुत हुनु झन् ठूलो विडम्बना हुन पुगेको छ ।
यसरी समाजमा निराशा व्याप्त छ भनेर अन्धाधुन्ध रूपमा कुदिरहेको अवस्थामा यस लेखमा समाज आफ्नो रफ्तारमा अगाडि बढिरहेको पक्षलाई उजागर गर्ने प्रयास गरिएको छ । यहाँ केही दृष्टान्त हेरौँ, जसले समाजको तल्लो तहमा के भइरहेछ भन्ने दर्शाउँछः
- सिन्धुपाल्चोकको बलेफी गाउँपालिका– ४, बिन्जेलबाट ३ करोडको दूध निर्यात भयो ।
- म्याग्दीको बेनी नगरपालिका– ४, सुर्केमेलाका दिलबहादुर केसीले सुन्तला बेचेर १० लाख आम्दानी गरे ।
- जुम्लाको तिला गाउँपालिका–१ स्थित रारा गाउँमा ३ करोडको सिमी उत्पादन भयो ।
- गुल्मीको धुर्कोट गाउँपालिका–६, रजस्थलका मेघनाथ अर्यालले ४०० मुरी धान उत्पादन गरे ।
- नेपालले १३ अर्बको अलैँची निर्यात गर्यो ।
- मुस्ताङले ९२ करोडको स्याउ निकासी गर्यो ।
- स्याङ्जाले १ अर्ब २२ करोडको सुन्तला उत्पादन गर्यो ।
- जुम्लाले २ अर्बको स्याउ उत्पादन गर्यो ।
- गुल्मीमा २४ करोड ५० लाखको सुन्तला उत्पादन भयो ।
- पाल्पामा ५२ करोड ७६ लाखको सुन्तला उत्पादन भयो ।
- बागलुङमा २६ करोड ५० लाखको सुन्तला उत्पादन भयो ।
- दाङको घोराहीका २६ वर्षीय युवा किसानले स्ट्रबेरीको खेती गरी वार्षिक ६ लाख बचत गरेका छन् ।
यी त केही प्रतिनिधिमूलक उदाहरणहरू भए; जसमा समाजको तल्लो तहले उत्पादन गरिरहेकै देखाउँछ । हो, ती उत्पादनको व्यवस्थित बजारीकरणमा समस्या छन् । बिचौलियाको सञ्जालबाट आमकिसानलाई मुक्त गर्न अझ मिहिनेतको आवश्यकता छ । तथापि आममानिस निराश भएर उत्पादन बन्द गरेका छैनन् । बरु ती अझ अर्को वर्ष उत्पादन बढाउन दत्तचित्त भएर लागेकै छन् ।
बजारीकरणको पीडाका बारेमा केही समयअघि प्रसिद्ध टेलिभिजन सञ्चारकर्मी राजेन्द्र बानियाँले आफूले गोरखामा लगाएको कागती उत्पादन भएपश्चात् बिक्रीका लागि बिचौलियाले दिएको हैरानीका बारेमा सामाजिक सञ्जालमा पोखेको रोषले पीडालाई प्रज्ज्वलित गर्दछ । नीतिनिर्माण गर्नेदेखि कार्यान्वयन गर्ने तीन तहकै सरकारहरूले यस्ता विषयमा सूक्ष्म दृष्टि पुर्याउनुपर्ने देखिन्छ । कृषिको बजारीकरणका विषयमा प्रदेश र स्थानीय सरकारले आआफ्नो भूमिकालाई जबर्जस्त रूपमा उजिल्याउने प्रचुर मौका आएको छ ।
भावनात्मक रूपमा पनि हामी नकारात्मक कुराकै चाहना राख्छौँ । सामाजिक सञ्जालहरूमा पनि नकारात्मक कुराप्रतिको प्रतिक्रिया यति छिटो र यति धेरै हुन्छ कि त्यसको तुलनामा सकारात्मक कुराको प्रचारप्रसार एकतिहाइ पनि हुँदैन । यसले पनि देखाउँछ कि नकारात्मकतातिर हाम्रो लगाव कति गहिरो छ भन्ने । आममानिसको यो ‘ट्रेन्ड’लाई ख्याल नगरी राजनीतिक दलका नेतागण, प्रबुद्ध व्यक्तिहरू, नागरिक समाजका अगुवाहरूले हल्का रूपमा विषयवस्तुलाई अगाडि सारिदिँदा स्थायित्व र विकासमा अर्जुनदृष्टि राख्नुपर्ने समयमा खलबल उत्पन्न हुन जान्छ ।
नेपाली समाजका बारेमा सतही रूपमा जेजति विश्लेषण विगतमा भएका थिए र वर्तमानमा हुँदै छन्, त्यो घनत्वमा समाज क्षतिग्रस्त भएको पनि थिएन र हुँदा पनि हुँदैन । नेपाली समाजको बनोट र यसका साझा अवधारणा निर्माण विशेष प्रकारको रहेको छ । पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म र उत्तर हिमाली भेगदेखि दक्षिणको समथर भू–भागसम्म एकैपटक एकै प्रकारले तरंग प्रवाहित हुन सक्छ । त्यो सामाजिक बनोट र साझा बुझाइ लोभलाग्दो नै छ ।
बुझेका, पढेका र चेतनाले ओतप्रोत मानिसको प्रमुख कर्तव्य भनेकै आमजनमानसलाई भविष्यप्रति आश्वस्त पार्नु हो । ‘कालो बादलमा पनि चाँदीको घेरा हुन्छ’ भनेझैँ चरम निराशाका बीचमा पनि आशाको बिउ रोप्ने सामाजिक चेत भएको नेपाली समाजलाई निराशाको कुचक्रमा फसाउने कार्य स्वीकार्य हुने छैन ।
प्रकाशित मिति: शुक्रबार, चैत १, २०८१ ०८:५४
-1741431346.jpeg)
