अल्बर्ट आइन्स्टाइन : असाधारण व्यक्तित्व

A+ A A-

अल्बर्ट आइन्स्टाइनको ‘आर्कटाइपल बोफिन’ व्यक्तित्व, दृढ विचार, क्रान्तिकारी गुणलगायतका विशेषताले विश्वमा उनको भिन्न लोकप्रियता छ । उनका विचार र सिद्धान्त शंकास्पद तर क्रान्तिकारी थिए, जसले ब्रह्माण्डको कल्पना गर्ने तरिकालाई नै परिवर्तन गरिदियो । तर पनि विश्वको एक जमातले उनलाई ‘पागल’को संज्ञा दिन्छ ।

२१औँ शताब्दीसम्म आइपुग्दा पनि आइन्स्टाइन महान् नै कहलिएका छन् । एक एकीकृत सिद्धान्तका लागि उनले आफ्नो जीवनको पछिल्लो कालमा मूलधार फिजिक्सबाट अलग रहेर निरर्थक खोजमा व्यतीत गरे । उनको यो निर्णयको धेरैले आलोचना पनि गरेका छन् ।

१८ मार्च १८७९ : एक अद्भूत र महान् व्यक्तिकाे जन्म

जन्मदेखि नै आइन्स्टाइनलाई आमाबाबुले जिज्ञासु बन्न प्रोत्साहन गरे । आमाबाबुले उनलाई चार वर्षको भएपछि स्थानीय ठाउँहरू आफैँ घुम्न पठाउन थाले, जसले उनलाई स्वतन्त्रतालाई प्रेम गर्न सिकायो ।

पाँच वर्षको उमेरमा उनका बुबाले उनलाई खेल्नका लागि कम्पास ल्याइदिए । उनी त्यसको सुईको गतिबाट मोहित भए । यहीँबाट नै उनको विज्ञानमा रुचि उत्पन्न भयो । धेरै पछि, उनका सिद्धान्तहरू यस गतिलाई व्याख्या गर्न प्रयोग गरिए ।

सन् १८९४ : एक सक्षम विद्रोही

राम्रो जागिर पाएपछि उनका बाबुआमा इटाली बसाइँ सरे तर किशोर आइन्स्टाइन आफ्नो शिक्षा पूरा गर्न जर्मनीमै बसे ।

उनी विज्ञान र गणितमा अति तीक्ष्ण थिए । उनमा विज्ञानलगायतका विषयमा विशिष्ट क्षमता थियो तर पनि उनले विद्यालयको सिकाइ प्रकृति र शैलीविरुद्ध खुलेरै विद्रोह गरे । व्यावहारिकताविहीन, कण्ठ पारेर नम्बर मात्र ल्याउन केन्द्रित रहने शैलीको उनी कठोर आलोचना गर्थे । उनका यस्तै विरोधका कारण केही शिक्षकहरू उनलाई नराम्रो रिपोर्ट दिन्थे ।

उनको म्युनिख स्कुलका एक शिक्षकले भनेका थिए, ‘यो मान्छे भविष्यमा मूल्यहीन बन्नेछ ।’

सन् १८९४ : वयस्क जीवन, अराजकताको सुरुवात

आइन्स्टाइनले ज्युरिच टेक्निकल कलेजको प्रवेश परीक्षामा विफल भएपछि स्कुलमा नयाँ पाठ्यक्रमको अध्ययन गरे । दोस्रो प्रयासमा भने उनी ज्युरिचमा भर्ना भए ।

तर, उनी त्यहाँ नियमित कक्षा लिँदैनथे । कक्षा छाडेर क्याफेमा साथीहरूसँग विज्ञानका बारेमा छलफल गर्दै समय बर्बाद गर्ने विद्यार्थीका रूपमा उनको चर्चा हुनथाल्यो ।

उनले १७ वर्षको उमेरमा सैन्य सेवाबाट बच्नका लागि जर्मनीको नागरिकता परित्याग गरे । त्यसपछिका चार वर्षसम्म आइन्स्टाइन कुनै देशको नागरिक रहेनन् । औसत अंक मात्र ल्याएका र उनकी प्रेमिका गर्भवतीसमेत रहेका कारण उनको स्नातकपछिको औपचारिक शिक्षा यहाँबाट रोकियो ।

सन् १९०५ : चामत्कारिक विचारको उदय

आइन्स्टाइनले मार्च र जुनका बीच विज्ञानमा चार विचारहरू अघि सारे ।

उनले ‘वन द इलेक्ट्रोडाइनामिक्स अफ मुभिङ बडी’ शीर्षकमा निकालेकोे अवधारणा पछि ‘सापेक्षतावादको सिद्धान्त’का रूपमा परिचित भयो । यसले ठाउँ र समयको मापन गतिसँग सापेक्ष छ भन्ने सावित गर्‍यो ।

उनको सो सिद्धान्तले तत्कालीन भौतिकशास्त्रीहरूलाई उनीहरूका केही आधारभूत अवधारणा पुन: मूल्यांकन गर्न बाध्य तुल्यायो । आइन्स्टाइनले त्यसैबखत निकालेका फोटोइलेक्ट्रिकको प्रभावसम्बन्धी सिद्धान्तका लागि पछि उनले नोबेल पुरस्कारसमेत प्राप्त गरे ।

सन् १९०९ : युवा प्रतिभाको एकेडेमियामा प्रवेश

सन् १९०९ मा आइन्स्टाइनलाई ज्युरिच विश्वविद्यालयमा प्राध्यापकका रूपमा काम गर्ने प्रस्ताव राखियो ।
आइन्स्टाइनले आफ्नो सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सोच प्रयोगको कल्पना गरेको दुई वर्षपछि मात्र उनलाई ज्युरिचले बोलाएको थियो ।

एक पटक आइन्स्टाइनले अचानक छतबाट खस्दै गरेको मान्छेलाई किन आफ्नै तौल महसुस हुँदैन ? भन्ने सोचे । यो सोचलाई उनले ‘मेरो जीवनको सबैभन्दा खास सोच’ भनी अथ्र्याए किनभने यसले उनलाई सापेक्षतावादको सिद्धान्ततर्फ डोर्‍याएको थियो ।

यसै बेलादेखि आइन्स्टाइनले राजनीति र नैतिक प्रश्नका विषयमा चासो देखाउन थाले । यसै कारण पहिलो विश्वयुद्धको सुरुवातमा जर्मनीको साम्राज्य निर्माणको पक्षमा ‘सभ्य संसारको घोषणापत्र’मा हस्ताक्षर गर्न अस्वीकार गरे ।

उनी सापेक्षतावाद र क्वान्टम फिजिक्स एकताबद्ध गर्ने संघर्षमा भने लागिरहे । विभिन्न समयमा उनले आफ्नो सपना पूरा भयो कि भन्ने विश्वास पनि गरे । तर, त्यसमा बारम्बार केही न केही समस्या देखापरिरहन्थ्यो ।

२५ नोभेम्बर १९१५ : फिजिक्समाथि राज

आठ वर्षसम्म गुरुत्वाकर्षणको अध्ययन गरेर सन् १९१५ मा आइन्स्टाइनले आफ्नो सामान्य सापेक्षतावाद सिद्धान्तको घोषणा गरे ।

यसले समय र अन्तरिक्षको प्रकृतिबारे आश्चर्यजनक नयाँ कुराहरू बाहिर ल्यायो । यसले न्युटनका गुरुत्वाकर्षणसँग सम्बन्धित केही सिद्धान्त विस्थापित गरिदियो र भौतिक विज्ञानको संसार नै हल्लायो ।

यसले के संकेत गर्छ भने अन्तरिक्ष र समय एक समान हुन् । यस्तै, उनका अरू अनेकौँ सिद्धान्तहरूले विश्वका महान् भनिएका विचार र सिद्धान्तहरूलाई क्रमश: चुनौती दिन थाले ।

१९ मे १९१९ : आइन्स्टाइन ग्लोबल आइकन

सन् १९१९ मा बेलायती भौतिकशास्त्री आर्थर एडिङ्टन एक सानो अफ्रिकी टापुमा खग्रास सूर्यग्रहण हेर्न गए ।
उनी त्यहाँ आइन्स्टाइनको सिद्धान्त परीक्षण गर्न चाहन्थे । आइन्स्टाइनले गुरुत्वाकर्षणले प्रकाशलाई बङ्ग्याउँछ भनेर ‘हाइपोथेसिस’ दिएका थिए । आइन्स्टाइनको त्यो सिद्धान्त परीक्षण गर्न ग्रहणले उचित अवसर प्रदान गरेको थियो ।

‘नेगेटिभ मेजरमेन्ट’ गर्दा स्पष्ट भयो कि प्रकाश वास्तवमै बाङ्गिएको थियो । आइन्स्टाइन सही सावित भए । यसले ब्रह्माण्डका बारेमा हाम्रो दृष्टिकोण सधैँका लागि परिवर्तन गरिदियो ।

युद्धबाट गुज्रिरहेको समयमा, एक जर्मन शान्तिवादी यहुदीको सिद्धान्त बेलायतले पुष्टि गरीदिनु विश्वका लागि ठूलो हलचलको विषय थियो ।

अप्रिल १९२१ : अमेरिका आइन्स्टाइनको प्रेममा

सन् १९२१ मा आइन्स्टाइन पहिलो पटक न्यूयोर्क गए ।

उनको विशिष्ट उपस्थिति र आश्चर्यजनक आचरणले उनीतर्फ मिडियाको ध्यानाकर्षण गराएको थियो । अमेरिकीहरूका लागि उनी यथार्थ प्रकृतिका बारेमा अनौठो विचार भएका बौद्धिक व्यक्तिको रूपमा मात्र होइन, न्यानो र नम्र चरित्र भएका व्यक्तिका रूपमा आएका थिए, जो प्राय: मुस्कुराइरहन्थे ।

आपसी भावना महसुस गर्दै उनले अमेरिकी प्रभावका बारेमा एक निबन्धमा लेखेका थिए, ‘अमेरिकी सहृदयी, आत्मविश्वासी र आशावादी छन् ।’

९ नोभेम्बर १९२२ : नोबेल पुरस्कार विजेता

सन् १९२२ मा फोटोइलेक्ट्रिक प्रभावका लागि आइन्स्टाइनलाई भौतिक शास्त्रतर्फ १९२१ को नोबेल पुरस्कार प्रदान गरियो ।

सापेक्षतावादसम्बन्धी उनको बहुचर्चित सिद्धान्त प्रभावशाली व्यक्तिहरू माझ विवादास्पद बनेको थियो । त्यसमा नोबेल समितिका विशेषज्ञ अल्लबर गुलस्ट्रान्ड पनि थिए ।

सन् १९२४ : शानदार काम जारी

आइन्स्टाइनले पछिल्ला वर्षहरूमा भने आफूले सुरुवाती वर्षमा पाएजस्तो वैज्ञानिक सफलताहरू प्राप्त गरेनन् ।
तर, उनले भौतिक विज्ञानमा पर्याप्त योगदान दिइरहे । जस्तै : उनले भारतीय भौतिकशास्त्री सत्येन्द्रनाथ बोससँग मिलेर प्रतिपादन गरेको ‘बोस–आइन्स्टाइन कन्डेन्सेट्स’ले नयाँ पदार्थको अस्तित्वको पूर्वानुमान गरेको छ ।

यसले सुपरफ्लुइड्सको विचित्र व्यवहार जस्ता क्वान्टम घटनाहरूको पनि वर्णन गरेको छ । सुपरफ्लुइड्स तरल पदार्थ जस्तो भौतिक गुण देखाउँछ तर त्यसमा चिपचिपापन हुँदैन ।

१९ अक्टोबर १९२७ : क्वान्टम फिजिक्सका साथ युद्ध

उपआणविक व्यवहारलाई सामान्य सापेक्षतावादले वर्णन गर्न सक्दैनथ्यो, जसका लागि क्वान्टम फिजिक्सको आवश्यकता पर्थ्याे ।

आइन्स्टाइनलाई क्वान्टम मेकानिक्सको अनिश्चितता मनपरेन र अझ बढी सिद्धान्त खोज्न थाले । सन् १९२७ मा ब्रसेल्समा भएको सोल्भे सम्मेलनमा आइन्स्टाइनले क्वान्टम समूहका नेता नील बोह्रसँग असहमति जनाए ।

आइन्स्टाइनले आफ्नो बाँकी जीवन एउटा सिद्धान्त पत्ता लगाउने प्रयासमा बिताए, जसले क्वान्टम मेकानिक्स र सापेक्षतावादबीचको सम्बन्धलाई एकै ठाउँमा उभ्याउँथ्यो । अफसोच ! उनी त्यो सिद्धान्त पत्ता लगाउन असफल रहे ।

सन् १९३१ : आइन्स्टाइन–च्याप्लिन : ‘युग स्मरणीय’ भेट

सन् १९३१ मा हलिउडमा डिनरका लागि चार्ली च्याप्लिनले आइन्स्टाइनलाई निम्ता दिए । डिनरका क्रममा दुई जनाबीच भएको संवाद आज पनि सारा विश्वले सम्झिरहन्छ । त्यो थियो–

आइन्स्टाइन : ‘तपाईं एक शब्द बोल्नुहुन्न तर विश्वका सबैले तपाईंलाई बुझ्छन् र प्रेम गर्छन् ।’
च्याप्लिनले उत्तर दिए : ‘तपाईंले यति धेरै बोल्दा पनि कसैले बुझ्दैनन् तैपनि विश्वले तपाईंलाई प्रेम गर्छ ।’

अक्टोबर १९३३ : प्रिन्स्टनमा आइन्स्टाइन

सन् १९३३ मा आइन्स्टाइन जर्मनीबाट संयुक्त राज्य अमेरिकामा बसाइँ सरे । त्यहाँ रहँदा प्रिन्स्टन विश्वविद्यालयमा उनले आफ्नो अध्ययन जारी राखे । हिटलरको सत्ता र क्रूरताका कारण पनि उनी प्रिन्स्टन सरेको धेरैको बुझाइ छ ।

प्रिन्स्टनमा उनले दर्जनौँ वैज्ञानिक शोधपत्र प्रकाशन गरे, जुन मुख्यत: सापेक्षतावादका केही पक्षसँग सम्बन्धित छन् ।

तर, उनी सापेक्षतावाद र क्वान्टम फिजिक्स एकताबद्ध गर्ने संघर्षमा भने लागिरहे । विभिन्न समयमा उनले आफ्नो सपना पूरा भयो कि भन्ने विश्वास पनि गरे । तर, त्यसमा बारम्बार केही न केही समस्या देखापरिरहन्थ्यो ।

उनी ‘टाइम’ म्यनगाजिनको कभरमा पटक पटक देखापरेका छन् । सन् १९९९ मा उनलाई टाइमले ‘शताब्दी पुरुष’का रूपमा आफ्नो कभरमा राखेको थियो । अहिलेको विश्वले उनलाई युगान्तकारी व्यक्तित्वका रूपमा श्रद्धा प्रकट गर्छ ।

२ अगस्ट १९३९ : बढ्दो राजनीतिक गतिविधि

आइन्स्टाइनले तानाशाही शासनविरुद्ध लड्न योगदान पुर्‍याउनुपर्ने कर्तव्यको अनुभूति गरे । त्यसकारण सन् १९३९ मा उनले अमेरिकी राष्ट्रपति थियोडोर रुजवेल्टलाई परमाणु हतियारको विकासका लागि आग्रह गर्दै चिठी लेखे ।

तर, आणविक बमको विकासमा आफ्नो भूमिकाका लागि उनले पछिसम्म पश्चात्ताप गरिरहे । पछिल्ला वर्षहरूमा आइन्स्टाइन सामाजिक मुद्दाहरूमा निकै बोले । नागरिक अधिकार संगठनहरूमा सामेल भए, समाजवादको प्रवद्र्धन गरे र कम्युनिस्टको ‘लेबल’ लगाइएका साथीहरूको चरित्रको रक्षा पनि गरे ।

यस्ता सबैखाले गतिविधिलाई त्यसबेला अमेरिकामा शंकास्पद नजरले हेरिन्थ्यो । यसका कारण एफबीआईले आइन्स्टाइनविरुद्ध एक फाइल खोल्यो, जुन झण्डै १५०० पृष्ठ लामो थियो ।

१८ अप्रिल १९५५ : एक अद्भूत मानवको अन्त्य

आइन्स्टाइनको ७६ वर्षको उमेरमा पेटको आन्तरिक रक्तस्रावका कारण मृत्यु भयो । उनको रोगको उपचार त्यहीबेला संभव थियो तर उनले ‘कृत्रिमतापूर्वक जीवन लम्ब्याउँदा जीवनको खास स्वाद अनुभूत हुँदैन’ भन्दै उपचारका लागि इन्कार गरे ।

उनले ब्रह्माण्डका विविध तथ्यका बारेमा आममानिसलाई बुझाउन उल्लेखनीय योगदान दिए । तर, उनी आफू भने क्वान्टम फिजिक्सको नयाँ संसारसँग आफ्ना सिद्धान्तहरू मिलाउन नसक्दा नैराश्यपूर्ण मृत्यु आत्मसात् गर्न बाध्य भए ।

३१ मे १९७९ : अधिक भविष्यवाणीहरू यथार्थ

सन् १९७९ मा खगोलशास्त्रीहरूले रातको समय आकाशमा केही अप्रत्यासित चिज देखे । उनीहरूले दुई स्पष्ट समान आकाशगंगाहरू देखेका थिए ।

तर, आइन्स्टाइनले ४० वर्षअघि नै यस विषयमा भनेका थिए । यसलाई गुरुत्वाकर्षण लेन्सिङ भनिन्छ । त्यसले एउटै आकाशगंगाका दुईवटा रूप उत्पन्न गर्छ । यस्तो रूप विशेष परिस्थितिमा मात्र देखिनेछ भनेर आइन्स्टाइनले भविष्यवाणी गरेका थिए ।

तर, उनको जीवनकालमा भने त्यो कहिल्यै पनि देखापरेन । आइन्स्टाइनले ब्ल्याक होल र गुरुत्वाकर्षण छालहरूको अस्तित्वको पनि पूर्वानुमान गरेका थिए, जुन कुरा अहिलेका वैज्ञानिकहरूले पत्ता लगाएका छन् । त्यसका केही पक्षहरू पत्ता लगाउने क्रम अझै जारी छ ।

सन् २०१९ : श्रद्धा र सम्झना

सामान्य सापेक्षतावादको सिद्धान्त आएको एक शताब्दीपश्चात् पनि आइन्स्टाइन एउटा विचित्र प्रतिभा, असाधारण क्षमता र स्वतन्त्र विचारधारा भएका व्यक्तिका रूपमा हाम्रो मानसपटलमा जीवितै छन् ।

उनी ‘टाइम’ म्यनगाजिनको कभरमा पटक पटक देखापरेका छन् । सन् १९९९ मा उनलाई टाइमले ‘शताब्दी पुरुष’का रूपमा आफ्नो कभरमा राखेको थियो । अहिलेको विश्वले उनलाई युगान्तकारी व्यक्तित्वका रूपमा श्रद्धा प्रकट गर्छ । बिबिसीकाे सहयाेगबाट

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर ७, २०७६ ०७:२७