'कैकेयी’ महाकाव्यको सङ्क्षिप्त चर्चा

A+ A A-

कविता, गीत, गजल, बालसाहित्य, समीक्षा, लघुकाव्य एवम् खण्डकाव्यलगायतका कृतिहरूका माध्यमबाट नेपाली साहित्यिक धरातलमा आफ्नो विशिष्ट पहिचान बनाइसकेका कवि गोविन्दराज विनोदीद्वारा विरचित ‘कैकेयी’ (२०७४) नामक महाकाव्य शिखा बुक्स, काठमाडौंबाट प्रकाशन भई बजारमा आएको छ । यहाँ यसै कृतिको सङ्क्षिप्त चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

संस्कृतको ‘अध्यात्म रामायण’लाई नेपालीमा भावानुवाद गर्ने काम सर्वप्रथम नेपाली साहित्यको प्राथमिककालमा नै भानुभक्त आचार्यले गरे । रामगाथालाई ‘आदर्श राघव’ नाममा विचित्रमार्गी महाकाव्यको रूपमा रचना गर्ने काम आधुनिककालमा आएर सोमनाथ सिग्द्यालबाट भयो ।

यस गाथाका पात्रहरूलाई लिएर विभिन्न काव्य, खण्डकाव्यहरू रचिएका छन् । यसै अनुक्रममा आएको हो महाकाव्यको स्वरूपमा ‘कैकेयी’ पनि ।
यो काव्य पूर्णतः प्रख्यात बृहदाख्यानको कथावस्तुमा आधारित र मूलतः पद्यकवितात्मक लय ढाँचामा विरचित महाकाव्य हो । यस महाकाव्यको शिल्प र रूप पक्षमा खासै नवीनता देखिँदैन तापनि प्रस्तुतिको ढाँचा भने पृथक् दृष्टिगत हुन्छ ।

यो महाकाव्य अठार सर्गमा विभक्त छ । पूर्वीय महाकाव्य सिद्धान्तबाट बढी प्रभावित परंपरावादी महाकाव्य भए पनि यसमा सर्ग सङ्ख्याको सूचन भने अङ्कानुक्रमको शीर्षकीकरण र त्यसैको कथ्यसारका आधारमा गरिएको छ ।

पद्यका पङ्क्तिपुञ्जहरूलाई परंपरित मान्यताकै आधारमा श्लोकवत् अङ्कानुक्रममा सङ्केतन गरिएको छ । यसमा वर्णमात्रिक छन्दअन्तर्गतका अनुष्टुप् र शालिनी नामक दुईवटा मात्र छन्दको प्रयोग भएको छ । कविले महाकाव्यकी नायिका कैकेयीका एकालापलाई अनुष्टुप् छन्दमा र हरेक सर्गान्तका एकएक श्लोकमा आफ्ना भनाइलाई सार कथ्यका रूपमा शालिनी छन्दमा प्रस्तुत गरेका छन् ।

प्रस्तुत महाकाव्यमा नायिकाको चरित्रसँग महाकाव्यीय आख्यानको कथातन्तु आद्योपान्त जोडिएको छ । यसरी यस महाकाव्यको सकल कथामा अन्विति देखिन्छ । ‘उपसंंहार’बाहेक यसका प्रत्येक सर्गमा नायिका कैकेयी म पात्रका रूपमा समाख्याता रहेकी छन् ।

यस महाकाव्यमा मङ्गलाचरणका विकल्पमा कविले प्रथम सर्गारम्भपूर्व नै ‘अभिवादन’ शीर्षकमा रचिएको चौध श्लोकको स्फुट रचनामा शब्दब्रह्म र वाणीसहित आदिकवि वाल्मीकि, व्यास, कालिदास, भारवि, तुलसीदास, भवभूति, भानुभक्त, कविशिरोमणि, लक्ष्मीप्रसाद, चक्रपाणि, युद्धप्रसाद मिश्रसमेत संस्कृत, हिन्दी र नेपाली काव्यजगत्का ख्यातनामा कविहरूलाई स्मरण गरेका छन् ।

यसपछि ‘सूत्रधार’ शीर्षकको चतुष्पदीमा कवि स्वयम्को सूत्रधारका रूपमा उपस्थिति रहेको छ । कुन आख्यान वा अन्तर्वस्तु भएको कथ्यमा महाकाव्य लेखिँदै छ भन्ने कुराको वस्तुनिर्देशनात्मक सङ्केतन यिनै दुई प्रस्तुतिबाट भएको छ ।

यस महाकाव्यको पहिलो सर्ग ‘राज्याभिषेक सन्दर्भ’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा सतसट्ठी श्लोक छन् । यसमा राजा दशरथद्वारा रामलाई राज्यको उत्तराधिकारी घोषित गरिएको र राज्याभिषेकको तयारी भएकामा कैकेयीको प्रसन्नताको कथ्य छ ।

दोस्रो सर्ग ‘पूर्वस्मृति’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा पनि सतसट्ठी श्लोक नै छन् । यसमा कैकेयीले आफ्नो विगत सम्झेको प्रसङ्ग छ । तेस्रो सर्ग ‘मन्थराको सल्लाह’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा पैँसट्ठी श्लोक छन् । यसमा कैकेयीलाई दासी मन्थराले राजासँग रामलाई वनवास र भरतलाई राज्यको माग गर्न सल्लाह दिएकी छन् ।

चौथो सर्ग ‘पूर्वप्रसङ्ग’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा पचहत्तर श्लोक छन् । कैकेयीले देव–दानवयुद्धमा राजालाई सघाएको प्रसङ्ग छ । पाँचौँ सर्ग ‘वरयाचना’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा त्रिसट्ठी श्लोक छन् । यसमा कैकेयीले राजा दशरथसँग देव–दानवयुद्धमा राजालाई सघाएवापत पाउने थाती राखेका दुई वर माग गर्छिन् ।

छैटौँ सर्ग ‘राजाको अनुनय’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा उनानअसी श्लोक छन् । यसमा राजाले यस्तो वर नमाग्न रानी कैकेयीसँग आग्रह गरेको प्रसङ्ग छ ।

साताैँ सर्ग ‘राम वनप्रस्थान’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा पनि उनानअसी श्लोक छन् । कैकेयीले राजाको आग्रह अस्वीकार गरेपछि अन्ततः रामको वनप्रस्थानको कथ्य यस सर्गमा छ ।

आठाैँ सर्ग ‘राजाको देहत्याग’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा उनानसत्तरी श्लोक छन् । रामको वनप्रस्थानलगत्तै पुत्रशोकले गर्दा राजा दशरथको देहावसान भएको कथा यसमा छ ।

नवाैँ सर्ग ‘भरत आगमन’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा सतहत्तर श्लोक छन् । यस सर्गको कथामा रामको वनप्रस्थानपछि मावली देशमा रहेका भरतको अयोध्या आगमनको प्रसङ्ग छ ।

दशाैँ सर्ग ‘भरतको राज्यव्यामोह’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा पनि सतहत्तर श्लोक नै रहेका छन् । आफ्नी माताका कारण रामलाई वनवास पठाइएको र राजा आफूलाई घोषित गरिएको जानकारी पाएका भरतले राजगद्दीमा आसीन हुन अस्वीकार गरेको सन्दर्भ यस सर्गमा रहेको छ ।

एघाराँै सर्ग ‘भरत–राम मिलन’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा एकहत्तर श्लोक रहेका छन् । भरत रामलाई खोज्न वनमा गएको र चित्रकूट पर्वतमा भेट भएको कथ्य यसमा छ ।

बाह्राैँ सर्ग ‘रामको दृढता’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा त्रिहत्तर श्लोक रहेका छन् । भरतले रामलाई अयोध्या फर्काउन निकै प्रयास गरेका भए पनि रामले नफर्कने दृढता व्यक्त गरेको प्रसङ्ग छ यस सर्गमा ।

कैकेयीप्रतिको आजसम्मको लोकदृष्टि गलत रहेको कुरालाई सप्रमाण सबल ढङ्गले उठाएर उनलाई निष्कलङ्कित बनाउने उद्देश्यसमेत राखेका छन् कविले ।

तेह्राैँ सर्ग ‘भरतद्वारा प्रतिनिधित्व’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा त्रिहत्तर श्लोक रहेका छन् । यसमा रामले मात्र नभएर गुरु वशिष्ठ र राजा जनकले समेत रहस्य खोलेर सम्झाएपछि रामका प्रतिनिधिका रूपमा राज्य चलाउने गरी भरत फर्केको कथा छ ।

चौधाैँ सर्ग ‘कैकेयीको पश्चात्ताप’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा सतसट्ठी श्लोक रहेका छन् । मूलतः यस सर्गमा रामलाई वनवास पठाउने भूमिका आफूले खेलेकी कैकेयीमा पश्चात्तापबोध भएको कथा छ ।

पन्ध्राैँ सर्ग ‘ऋतु परिवर्तन’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा छवटै ऋतुहरूको छोटोछरितो वर्णनका साथै राम वनप्रस्थान गरेको चौध वर्ष व्यतीत भइसकेको र यसबीचमा कैकेयी मनमा कुनै खुसी नभएको कुरा उल्लेख छ । सोह्राैँ सर्ग ‘राम प्रत्यागमन’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा त्रिसट्ठी श्लोक रहेका छन् । यस सर्गमा राम चौध वर्ष वनवास पूरा गरी अयोध्या फर्किएको कथा छ ।

सत्राैँ सर्ग ‘क्षमा याचना’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा सतहत्तर श्लोक रहेका छन् । यसमा आफ्नै मागका कारणले चौध वर्ष वनवास पूरा गरी अयोध्या फर्किएका रामसँग कैकेयीले क्षमायाचना गरेको प्रसङ्ग छ । अन्तिम अर्थात् अठाराैँ सर्ग ‘उपसंहार’ शीर्षकमा रहेको छ । यसमा उनानअसी श्लोक रहेका छन् । यस सर्गमा कवि स्वयम् समाख्याताका रूपमा उपस्थित भएका छन् र काव्यनायिका कैकेयीको चरित्र र क्षमताको वर्णन गरेका छन् ।

यस महाकाव्यअन्तर्गतका पहिलोदेखि सत्रौँ सर्गसम्म म पात्रका रूपमा नायिका कैकेयीलाई नै सर्वद्रष्टा समाख्याता बनाइएको छ भने अन्तिममा कवि स्वयम् समाख्याता बनेका छन् । यसै क्रममा मातृमहिमा र वात्सल्यको चर्चा पनि गरेका छन् । वस्तुतः कैकेयी रामगाथाका आधारमा अनादृता नारीका रूपमा प्रख्यात छन् । कविको भने उनीप्रति सहानुभूति र सद्भाव रहेको छ ।

केकय देशका राजा अश्वपति र रानी पृथ्वीकी सुपुत्री तथा युधाजितकी सहोदर बहिनी कैकेयी शस्त्रविद्या प्रशिक्षित र शास्त्रविद्याकी पनि ज्ञाता थिइन् । उनको रूप र ज्ञानको चर्चा सबैतिर सुगन्धझैँ फैलिएको थियो । राजा दशरथले उनीसँग विवाह गर्ने सन्दर्भमा केकय नरेशबाट मेरी छोरी राजमाता बन्न पाउनुपर्छ भनेर राखेको माग स्वीकार गरेका थिए भने देव–दानवयुद्धमा राजालाई बचाएकी कैकेयीलाई दुईवटा वर माग्न आग्रह गर्दा ‘पछि माग्नेछु’ भनेकी र दासी मन्थराको सल्लाहबाट ‘रामलाई वनवास र भरतलाई राजा घोषित गरियोस्’ भनी वर माग गरेकी कैकेयी दोषी होइनन् भन्ने कविको जिकिर रहेको छ ।

‘कैकेयी’ नामकृत प्रस्तुत महाकाव्य मूलतः उपजीव्य ग्रन्थ आर्ष महाकाव्य रामायणको प्रख्यात कथावस्तुमा सिर्जना भएको छ । यसलाई सीताहरणसँग जोडेर लङ्का भने पुर्‍याइएको छैन । नायिका कैकेयीकै चरित्र, क्रियाकलाप र मनोदशामा यसको आख्यान आद्यन्त अगाडि बढेको छ । शैलीगत दृष्टिले यो पूर्वीय महाकाव्य परंपराकै एउटा नवीन उपलब्धि हो ।

कवि विनोदीले रामगाथालाई नायिकाप्रधान बनाएर यस महाकाव्यमा नयाँपन दिएका छन् । यति मात्र होइन, कैकेयीप्रतिको आजसम्मको लोकदृष्टि गलत रहेको कुरालाई सप्रमाण सबल ढङ्गले उठाएर उनलाई निष्कलङ्कित बनाउने उद्देश्यसमेत राखेका छन् कविले ।

पूर्वीय महाकाव्य सिद्धान्तअनुसार प्रत्येक सर्गमा छन्द परिवर्तन हुने वा विविध छन्दको प्रयोग गर्नुपर्ने मान्यतालाई कविले आत्मसात् गरेका छैनन् । महाकाव्यमा कम्तीमा आठ सर्ग र सहस्राधिक श्लोक हुनुपर्छ भन्ने पूर्वीय मान्यताका आधारमा यस कृतिले महाकाव्यीय स्वरूप प्राप्त गरेको छ ।

एउटा महाकाव्य एउटै छन्दमा लेखिनुपर्छ भन्ने पाश्चात्य महाकाव्य सिद्धान्तको मान्यता हो । तर, पूर्वीय महाकाव्यमा पनि यसको प्रभाव देखिन्छ ।

यस महाकाव्यमा विविध प्रकारका अनुप्रास, उपमा, रूपक, उत्प्रेक्षा, दृष्टान्त, सङ्कर, अर्थान्तरन्यास, सन्देह, संभावनालगायतका केही प्रसिद्ध अलङ्कारहरूको प्रयोग व्यापक रूपमा भएको पाइन्छ । यसमा राजनीति, कूटनीति, द्वेषनीति, रुष्टता, पश्चात्तापबोध, सहनशीलता, नारीवादी चिन्तन, मातृवात्सल्य, सत्ताव्यामोह, भ्रातृप्रेम जस्ता विषयहरूको प्रभावकारी प्रस्तुति रहेको छ । गम्भीरतापूर्वक अनुगमन गर्दा यस कृतिमा महाकाव्यीय संरचनाका दुर्बलता न्यून र सबलताको आधिक्य दृष्टिगोचर हुन्छ । कविले यसै कृतिको ‘अभिवादन’मा भनेका छन्–

बृहत् श्री रामगाथाको यो सानो अंश केवल
कचौराले उबाएको महासागरको जल । (श्लोक १३)

तर, यसरी कचौराले उबाएको महासागरको जल नेपाली साहित्यमा महाकाव्यको रूपमा आएको छ, जुन स्वागतयोग्य छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर ७, २०७६ ०९:०२