त्यसपछि लाहुरे भए बलभद्र कुँवर

A+ A A-

बलभद्र कुँवर नेपाली इतिहासका एक वीर पुरुष हुन् । अदम्य साहस र धैर्यका कारण ‘शत्रु’बाट पनि सम्मान पाएका महान् योद्धा हुन् उनी । त्यसैले उनको जीवनशैली, व्यवहार, आचरणबारे थाहा पाउने इच्छा धेरैमा हुन्छ ।

यहाँ उनै वीर बलभद्रको ‘लाहुर यात्रा’बारे जानकारहरूका लेख र खोजलाई आधार मानेर केही तथ्य प्रस्तुत गरिएको छ ।

सबैभन्दा पहिला वीर बलभद्रको पारिवारिक पृष्ठभूमिबारे चर्चा गरौँ ।

कुँवरहरूको इतिहास

नेपालको इतिहासमा ‘कुँवर’हरूको एउटा छुट्टै छाप छ । यही थर भएका कोही इतिहासमा ‘कुख्यात’ छन् भने कोही ‘महान् योद्धा’ अर्थात्, कोतपर्वमा नरसंहार गरी सत्ता हत्याउने जंगबहादुर कुँवर (पछि राणा)देखि नालापानी युद्धमा अंग्रेजलाई घुँडा टेकाउने वीर बलभद्रसम्म ।
जे भने पनि, नेपालको संरक्षण र विकासमा कुँवरहरूको भूमिका उच्च छ ।

तत्कालीन प्रधानमन्त्री जंगबहादुर भलै नेपालको इतिहासमा खलपात्रका रूपमा परिचित छन् तर उनले नेपालको विकासमा नयाँ आयामहरू भित्र्याएको कुरालाई पनि सायदै कसैले नकार्ला । जंगबहादुरले अंग्रेजससँगको लडाइँमा गुमेकामध्ये महाकालीसम्मको तराई हालको बाँके, बर्दिया, कैलाली तथा कञ्चनपुर फिर्ता ल्याएका थिए ।

वीर बलभद्रले नेपालको सिमाना रक्षाका लागि आफ्नो प्राण आहुति गरे । त्यसैले सेनामा रहेर वा सत्तामा रहेर कुँवरहरूले नेपालको रक्षा र विकासका पक्षमा योगदान गरेका छन् ।

‘कुँवर’ नेपाल, भारत तथा अन्य स्थानहरूमा बसोवास गर्ने हिन्दु धर्मावलम्बी विशेषतः नेपालीहरूको थर हो । ऐतिहासिक कथनअनुसार कुँवर पाँच पुस्त्यौनी काजी थरमध्ये एक हो । अन्य चार थर बिष्ट, पाण्डे, बस्नेत र थापा हुन् ।

कुँवरहरू वत्स गोत्रका हुन् । तत्कालीन सरदार रामकृष्ण कुँवर पृथ्वीनारायण शाहको सेनाका सरदार थिए । त्यस्तै, बलभद्र पनि कुँवर वंशजका वीर पुरुष थिए ।

बालनरसिंह कुँवर, बलराम कुँवर र रेवन्त कुँवरका सन्तानहरूले पछि गएर ‘राणा’ थर लिए । तत्कालीन समयमा बालनरसिंहका छोरा जंगबहादुर प्रधानमन्त्री थिए । उनै जंगबहादुरले आफू शक्तिशाली प्रधानमन्त्री भएसँगै आफूलाई राणा घोषणा गरे । त्यही बेलादेखि कुँवर थर राणा पनि हुन पुग्यो ।

लेखक कृस्टोफर बायर्सका अनुसार कुँवर (राणा पक्ष)हरूको वंशज कास्कीका काजी रत्नजीत कुँवरसम्म पुग्छ । नेपालका राणाहरूले दाबी गरेअनुरूप कुँवरहरूका पहिलो व्यक्ति भारतको चितौडगढका राजवंशबाट नेपाल पसेका राम सिंह हुन् ।

तर, राणा राम सिंहको केही सबुत नभएको र चितौडी राजाहरूको गोत्र पनि सम्पूर्ण भिन्न रहँदा यो दाबीलाई अस्वीकार गर्नेहरू पनि छन् । साथै उक्त सिसोदिया राजवंशमा कुँवर राणालगायत शाहवंश र अन्य ठकुरीहरू सबैको दाबी छ भने गोत्र कुनै थरीसँग पनि मिल्दैन ।

नेपालको पश्चिमी भेग, काठमाडौं उपत्यका र नेपालभरिका विशेष गढाचौकीहरूमा कुँवरहरूको बसोवास छ ।

बलभद्र कुँवर

वीर बलभद्र कुँवर नेपालका एक महान् योद्धा हुन् । वि. सं. १८१४ देखि १८१६ को बीचमा चलेको गोरखा युद्धपछि उनले इतिहासमा आफ्नो स्थान बनाएका हुन् । उनी नेपालका एक राष्ट्रिय विभूति पनि हुन् ।

उनको जन्म सुब्बा चन्द्रवीर कुँवर र अम्बिकादेवीका कान्छा छोराको रूपमा भयो । उनका बुबापट्टिका हजुरबुबा सरदार जयकृष्ण कुँवर हुन् र मावली हजुरबुबा अमरसिंह थापा (सानुकाजी) हुन् । त्यसैले प्रधानमन्त्री भीमसेन थापा उनका मामा हुन् ।

नालापानी र बलभद्र

नालापानीको युद्ध नेपाली इतिहासमा चर्चित र महत्त्वपूर्ण छ । नालापानी किल्ला त्यही किल्ला हो, जहाँ नेपाली फौजले अंग्रेज सेनापति जिलेस्पीलाई वीरगति प्राप्त गर्न बाध्य बनायो । १७ कात्तिक १८७१ मा नेपाली फौजको प्रहारबाट जिलेस्पी मारिए ।

नालापानी किल्लामा सयभन्दा बढी घ्याम्पामा पानी सञ्चित गरिएको थियो । अंग्रेजहरूले गोलाले हानी पानी सञ्चित गरिएका घ्याम्पा फुटाई पानी पोखिदिए । नेपाली सेनाले भात पकाएर खानसमेत पाएनन् । उनीहरू काँचो चामल खाँदै लडे ।

पानीको समेत हाहाकार भएपछि १६ मंसिर १८७१ राती बलभद्र आफ्ना फौज लिएर नालापानी किल्ला छाड्न बाध्य भएको इतिहासकार महेशराज पन्तले ‘पूर्णिमा’ पूर्णांक ३ (कात्तिक २०२१–५९(६४)मा उल्लेख गरेका छन् ।

नेपालले पछि हट्नुपरे पनि युद्धमा अंग्रेज फौजको ठूलो क्षति भएको थियो । युद्धपश्चात् नेपालीहरूको पराक्रम र बहादुरीको प्रशंसा गर्दै अंग्रेजहरूले एक युद्ध स्मारकको स्थापना गरे । उक्त स्मारकको शिलालेखमा लेखिएको छ, ‘हाम्रा वीर शत्रु बलभद्र र उनका वीर गोर्खालीहरूको स्मृतिमा सम्मानोपहार’ हालको देहरादूनस्थित सहस्त्रधार रोडमा पर्ने स्मारक भारतीय पुरातत्त्व विभागको संरक्षणमा छ ।

यो विश्वभरिको एक मात्र त्यस्तो उदाहरणीय स्मारक मानिएको छ, जहाँ कुनै सेनाद्वारा आफ्नो शत्रु सेनाको अद्भूत वीरतालाई उल्लेख गरिएको छ ।

किल्ला छाडेर नेपाली फौज अन्य मोर्चाहरूमा पुगेर लड्दालड्दै सुगौली सन्धि भयो । त्यसपछि बलभद्र काठमाडौं आए र खटाइएको ठाउँतिर लागे ।

बलभद्र काठमाडौं आएपछि मात्रै पञ्जाबका राजा रणजीत सिंहको सेनामा गएर युद्धमा होमिएका बताइन्छ ।

नालापानी युद्धमा बाध्यतावस किल्ला छाडेपछि कप्तान बलभद्र काठमाडौं फर्किए कि सिधै पञ्जावकेशरी रणजीत सिंहको फौजमा भर्ना भए भन्नेमा केही अपवाद छन् । यद्यपि, अंग्रेजसँगको युद्धपछि बलभद्र राजधानी काठमाडौं फर्केका र काठमाडौंबाट पश्चिमतिर जागिरमा खटिएका भन्ने कुरा उनका बारेमा लेखिएका धेरै लेखहरूमा उल्लेख छ । त्यसपछि मात्र उनी रणजीत सिंहको फौजमा भर्ती भएका थिए ।

३ चैत १८७९ मा पञ्जाब र अफगनिस्तानबीच पेसावरमा भएको युद्धमा लड्दालड्दै सुवेदार बमसिंह खड्का, जम्दार ऐमान खवास, जम्दार रूपसिंह खड्का, जम्दार जिउनसिंह टुरासहित बलभद्र कुँवरले वीरगति प्राप्त गरे ।

लाहुर जाने परंपरा

बलभद्र पञ्जाबतिर लागेको त्यो समयदेखि नै नेपालीहरू लाहुर जाने चलन सुरु भएको हो । पछि कुँवर, थापा, पन्त, खत्री, भण्डारी, खवास, ठाकुर जस्ता क्षेत्रीहरू लाहोरमा भर्ती हुन थाले । लाहोर पुगेर सैनिक बन्नेहरूलाई ‘लाहुरे’ भन्न थालियो । त्यसपछि साहसी जातिको रूपमा राई, लिम्बू, मगर र गुरुङलाई पनि अंग्रेजहरूले सैनिकका रूपमा लिन थाले र उनीहरू पनि लाहुर जान थाले ।

त्यतिबेला नेपालमा भीमसेन थापाले जे भन्यो, त्यही हुन्थ्यो । उनी अरू भारदारले भनेको कुरा खासै सुन्दैनथे । सुगौली सन्धिपछि अंग्रेजसँग पुनः युद्ध हुने संभावना पनि थिएन ।

किन पलायन भए बलभद्र ?

बलभद्रले युद्धबाट फर्केपछि वि.सं. १८७३ मा जिम्मेवारी नपाएका होइनन् तर उनी लाहुरतिर लागे । ‘नालापानीका नायक वीर बलभद्र कुँवर’ (२०६९–५१(५२)मा बलभद्र विदेसिएको बारे उल्लेख छ । उल्लेखित प्रसंगअनुसार बलभद्रले आफ्ना मामाहरू अर्जुनसिंह र भूपालसिंह थापासँगको भेटपछि अन्य मुलुकतिर जाने इच्छा जनाएका थिए ।

उनले त्यसबेला आफ्ना मामाहरूसँग ‘मुलुकभित्र खुकुरीको शान र अवसर या अवस्था नभएको देखिएकाले अन्य मुलुकमा जाने’ इच्छा देखाएका थिए । उक्त पुस्तकका लेखकद्वय रामराजा र डा. धनबहादुर कुँवरको विश्लेषणअनुसार बलभद्र अन्य ठाउँबाट भए पनि लडेर अंग्रेजलाई भारतवर्षबाट लखेटेर उनीहरूले नेपालबाट लिएको भूभाग फिर्ता लिएर आफ्नो राष्ट्रको प्रतिष्ठा बढाउन चाहन्थे । यसर्थ, उनी नेपाल र नेपालीको शानलाई अझ बलियो गरी स्थापित गराउनका लागि विदेसिएको दाबी लेखमा गरिएको छ ।

यही चाहनाअनुसार उनी वि.सं. १८७६ ताका फौजबाट अवकाश लिएका र नयाँ कोरा ठिटाहरू सयौँ जम्मा गरी साथीभाइलगायत एउटा ठूलो जमात लाहोर जान तयार बनाएका थिए । त्यसबेला उनले आफ्नी पत्नी र छोराहरू शरणभद्र र केशरसिंहलाई नेपालमै छाडेर गएका थिए ।

त्यतिबेला नेपालमा भीमसेन थापाले जे भन्यो, त्यही हुन्थ्यो । उनी अरू भारदारले भनेको कुरा खासै सुन्दैनथे । सुगौली सन्धिपछि अंग्रेजसँग पुनः युद्ध हुने संभावना पनि थिएन ।

नालापानीमा हार भएको पीडा पनि छँदै थियो । त्यही भएर अंग्रेजसँगको प्रतिशोध भावनाले बलभद्र रणजीत सिंहको फौजमा भर्ना हुन लाहोर पुगेका बताइन्छ ।

१ असोज २०७३ मा अन्नपूर्ण पोस्ट दैनिकमा राजकुमार दिक्पालले केही तथ्यसहित बलभद्र कुँवरको तलबबारे लेखेका छन्, जहाँ ‘पूर्णिमा’को पूर्णांक ५ (वैशाख २०२२–६५(६९) मा नेपाली इतिहासका महत्त्वपूर्ण स्रोतका रूपमा लाहोरबाट आएका केही पत्रहरू इतिहासकार दिनेशराज पन्तले छपाएको कुरा उल्लेख छ ।

तीमध्ये सबैभन्दा बढी अमरसिंह थापाका छोरा भूपालको तलब देखिएको छ । उनको तलब पहिलो दिनको १८ रुपैयाँ छ । तर, पछि जुवाको लतमा ऋण परेको अनि काममा पनि लापरबाही गरेकाले उनको तलब घटेर दैनिक ११ रुपैयाँमा झर्‍यो ।

जुवा खेल्ने गोर्खालीलाई ‘सधैँ कति जुवा खेल्छौ ?’ भन्दै अर्जुन थापाले थप्पडले हिर्काए । त्यो देखेर खुसी भई रणजित सिंहले उनलाई कप्तान दर्जा दिएका पनि पत्रबाट बुझिन्छ । पहिले दैनिक सात रुपैयाँ तलब बुझ्दै आएका उनको तलब बढाइदिएर दैनिक १० रुपैयाँ पुर्‍याइएको थियो । यस्तै, अर्जुनका छोराको तलब दैनिक सात रुपैयाँ रहेको पत्रमा खुलेको छ ।

कप्तान बलभद्र कुँवरको तलब पहिले दैनिक १० रुपैयाँ थियो । पछि पाँच रुपैयाँ थपियो र दैनिक १५ रुपैयाँ हुन पुग्यो उनको तलब ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर ७, २०७६ ०७:५४