घर–संघारमा दसैँ आएको छ । तर, अहिले आएको कुन दसैँ हो, म अचम्ममा पर्छु, जुन दसैँको स्वभाव मैले बालापनमा भेटेको दसैँसँग मेल नै खाँदैन । किशोरावस्थामा भटेको दसैँसँग मेल खाँदैन । पछिपछि भेटेको दसैँसँग मेल खाँदैन । दसैँ बदलिएको हो कि, दसैँको चरित्र बदलिएको हो कि ? दसैँ बदलिएको हो कि स्वयम् म बदलिएको हुँ ? यी अनेक प्रश्नहरू सलबलाउँछन् ।
पात्रोले देखाएको दसैँ आएको रहेछ । मेरो मनले ठम्याउँछ । हरेक वर्षको पात्रोमा (क्यालेन्डरमा अनिवार्य रूपमा दसैँ देखिन्छ । घटस्थापनादेखि कोजाग्रत पूर्णिमासम्म ।
०००
पहिले दसैँको सम्झनामा म जन्मथलो टेक्कर पुग्छु । दसैँ आएको पहिलोपल्ट त्यहीँ त हो मैले थाहा पाएको । घटस्थापना गर्ने अर्थात् जमरा राख्ने । दैनिक दुर्गा पूजा गर्ने । दुर्गा कवच पाठ गर्ने । फूलपाती भित्र्याउने । अष्टमीमा खसी बोकाको बलि दिने । अनि मासुका विभिन्न परिकार । सुकुटी अँगेनोमा झुण्ड्याइने । विजया दशमीका दिन ठूलाबडाहरूको हातबाट टीका ग्रहण गर्ने । अनि कोजागत पूर्णिमा भएपछि जमरा सेलाउने । यस्तै यस्तै हुन्थे । टेक्करको त्यो गाउँमा ।
दसैँसँग जोडिएको हुन्थ्यो चिउरा । विशेष दसैँमा मजाले खान पाइने । नत्र त रोपाइँको बेला मात्र । अरु बेला लगभग दुर्लभ । चिउरा चपाइचपाइ खान पाउँदाको स्वादै गजबको । र, चिउरा घरमै कुटिन्थ्यो । गाउँमै कुटिन्थ्यो । ओखलमा । धान उसिनिन्थ्यो । अनि त्यसको पानी तारिन्थ्यो । अनि हाँडीमा भुटेर ओखलमा कुटिन्थ्यो । विशेष रातिको खाना खाएपछि मजाले फुर्सत निकालेर लगभग रातभरि चिउरा कुटिन्थ्यो ।
खानापछि केही बेर गफगाफ र सल्लाह गरेर ठूला मान्छेहरू चिउरा कुट्ने तरखरमा लाग्थे । हामी भुराभुरीहरूलाई सुत्न जान भन्थे । तर म या त सुत्न जान्नथें, सुत्न गए पनि बीचमा उठेर आउँथेँ । अनि कतै कुनामा न्यानो खोजेर घुस्रेर बस्थेँ । परालको कुन्यु छेउमा वा कतै । त्यहीँ झुपुझुपु हुन्थेँ । निदाउँदै ब्युँझिँदै गर्थें ।
एउटै ओखलमा गाउँका धेरै जनाको चिउरा कुटिन्थ्यो पालैपालो । ओखलमा चिउरा कुट्नेहरू पनि पालो गर्थे । चिउरा कुट्नका लागि तयार उसिनेर पानी तारेका धान डालोमा हुन्थे र तिनबाटै ओखलमा घान हालिन्थ्यो । कहिलेकाहीं त्यो घान हाल्ने काममा पनि हात पुर्याउँथेँ । घान हाल्न चान्स पाउँथेँ ।
तर, राति त्यसरी निद्रा मारेर त्यहाँ चिउरा कुटेको ठाउँमा बस्नुको मूल आकर्षण भने बेग्लै थियो ।
दसैँको अष्टमीमा खसी मार हानिन्थ्यो । मेरो बुबा गाउँभरिमै खसी मार हान्न कहलिनुभएको थियो । एकै हातले गाउँभरिका २५ वटासम्म खसी मार हानेको बताउनुहुन्थ्यो, एकै बिहानमा । मेरो बुबाले कसरी त्यो मार हान्ने काम थाल्नुभो र मार हानेर के पाउनुहुन्थ्यो, कहिल्यै पत्तो पाइनँ ।
त्यसो त आकर्षणहरू प्रशस्तै हुन्थे । गाउँका सारा मानिसका घरघरका कुरा त्यहाँ गफको विषय हुन्थ्यो । रमाइला ठट्टाहरू पनि हुन्थे । कोही चुरोट तान्थे । कोही बिँडी तान्थे । कोही मजाले खोकेको खोक्यै गर्थे । यी सबले निद्रा भगाउन भरमग्दुर काम गर्थ्यो ।
बिहानीपख भने कसैले भन्थे, 'ल अब बिहान हुन लाग्यो । तीन तारा पनि ओरालो लाग्यो ।'
मैले तीन तारा पहिलोपल्ट त्यसरी चिउरा कुटेको बेला टेक्करमै पहिलोपल्ट देखेको हुँ । अरु ताराहरू कोही चम्किला, कोही मधुरा र कुनै टाढा कुनै नजिक हुन्थे । तर तीन तारा भने टड्कारो लहरै मिलेर सँगै भएको देखेपछि तीन तारा भनेको यही रहेछ भन्ने ज्ञान मैले पाएको थिएँ । ताराहरूको मुस्लोजस्तो देखिने सानासाना मसिना ताराहरूको समूह पनि हुन्छ र त्यसलाई आकाश गङ्गा भन्छन् भन्नेचाहिँ निकैपछि अलि ठूलो भएपछि नै थाहा पाएको हुँ । तीन तारासँग मात्रै चिनारी भएको हो टेक्करमा, दसैँका लागि चिउरा कुट्ने सिलसिलामा ।
अब चिउरा कुट्ने काम सकियो भनेपछि अन्तिम घानचाहिँ मजाकै हालिन्थ्यो । त्यो घानको चिउरा नाङ्लोमा हालिन्थ्यो र निफनेर तुरुन्तै खान मिल्ने हुन्थ्यो । अनि भटमास पनि भुटिन्थ्यो । राति चिउरा कुट्न जाग्राम बस्ने सबैले अन्तिम घानको चिउरा र भटमास खान्थे । त्यसरी कुट्दाकुट्दैको तातो चिउरा र भटमासको स्वाद पछि खाइने चिउराको भन्दा फरक हुन्थ्यो । तातो तातो, चरमचरम चपाउँदा मुखबाट पानी निस्कन्थ्यो र स्वाद मानीमानी खाइन्थ्यो ।
चिउरा कुटेको राति जाग्राम बसाउने आकर्षण यही थियो ।
०००
दसैँको अर्को आकर्षण थियो पिङ । रुखको हाँगामा पिङ बनाइएको हुन्थ्यो । बाँसको लिङ्गो ठड्याएर लिङ्गे पिङ पनि बनाइन्थे र बनाइन्थ्यो रोटेपिङ पनि । रोटेपिङ बनाउन पनि गाह्रो र चढ्न पनि केटाकेटीलाई डरमर्दो हुन्थ्यो । तर म हेरी हेरी त्यसको मज्जा लिन्थेँ । कहिल्यै चढ्ने आँट आएन ।
खासगरी गाउँका कतिपय आमा, दिदीहरू वर्षमा एक दिन जमिन छाड्नुपर्छ भनेर पिङमा पैसा चढाएर एकैपल्ट भए पनि चढ्थे र ओर्लिहाल्थे । तर, तन्नेरी र वयष्कहरू भने मज्जाले पिङ मच्चाउँथे र चचहै भनेर गाउँ नै थर्कने गरी चिच्याउँथे ।
पिङ दोहोरी पनि खेल्थे । दुई जना पुरुष वा दुई जना स्त्री आमनेसामने पिङमा बसेर पालैपालो मच्चाउँथे र त्यसरी मच्चाउन उनीहरू जोडका तोड गर्थे । अनि उनीहरूले जोडका तोड पिङ मच्चाएको हेर्नेहरू ताली बजाएर झन् जोसका साथ अझ मच्चाउन प्रेरित गर्थे । बडो मज्जा हुन्थ्यो । एकपल्ट लिङ्गे पिङको डोरी चुँडिएर पिङ खेल्नेहरू घाइते भएको पनि सम्झनामा आउँछ ।
दसैँको टीका निधारभरि लगाउन पाउँदा, निधार पूरै भर्न पाउँदा लाग्ने अपूर्व आनन्दको वर्णन गरी के साध्य ! अझ टीका नझरोस् भनेर जति जतन गर्दा पनि खाना खाँदा थालैमा रातो चामलको टीका खस्दाको सास्ती बेग्लै । भोलिल्ट बिहानसम्म निधारमै टीका राख्ने होडबाजी त झन् बेग्लै ।
दसैँको अष्टमीमा खसी मार हानिन्थ्यो । मेरो बुबा गाउँभरिमै खसी मार हान्न कहलिनुभएको थियो । एकै हातले गाउँभरिका २५ वटासम्म खसी मार हानेको बताउनुहुन्थ्यो, एकै बिहानमा । मार हान्दा एकै चोटमा गर्धन छिनाल्नुपर्ने हुन्थ्यो र जोकोहीले आँट पनि गर्दैनथे । हामीले ती खसी मार हानेको हेर्थ्यौं र रक्ती थाप्न बाटा हातमा लिएर बस्दथ्यौँ । कतिपय मानिस केटाकेटीले हेर्न हुन्न पनि भन्थे । मेरो बुबाले कसरी त्यो मार हान्ने काम थाल्नुभो र गाउँभरिका खसी मार हानेर के पाउनुहुन्थ्यो, कहिल्यै पत्तो पाइनँ । तर, हजुरआमाले त्यो काम नगर्न गनगन गरेको भने सुन्थेँ ।
दसैँको टीका निधारभरि लगाउन पाउँदा, निधार पूरै भर्न पाउँदा लाग्ने अपूर्व आनन्दको वर्णन गरी के साध्य ! अझ टीका नझरोस् भनेर जति जतन गर्दा पनि खाना खाँदा थालैमा रातो चामलको टीका खस्दाको सास्ती बेग्लै । राति निदाउँदा पनि उत्तानो परेर सुतेर भोलि बिहानसम्म निधारमै टीका राख्ने होडबाजी त झन् बेग्लै ।
दसैँका यी र यावत् सम्झनाहरू अमला चपाएर पानी पिउँदाको जस्तै कति आनन्द अहिले पनि । सधैँ । सधैँ ।
०००
टेक्करबाट सात वर्षकै उमेरमा हेटौँडा बसाइँ सरेपछि मेरो दसैँ पनि हेटौँडा बसाइँ सर्यो । हेटौँडामा आधा परिवार बसाइँ सरेका थियौँ । आधा परिवार टेक्करमै थिए । आमा र साइँला दाइ टेक्करमा । हजुरआमा, दिदी, भाइ र म हेटौँडामा । दुई दाजुहरू भने जेठा काठमाडौं र माइला वीरगञ्जमा । अनि बुबा हजुरआमाको हातको टीका लाएर हामीलाई पनि टीका लगाएपछि आमा र दाइलाई टीका लाउन टेक्कर जानुहुन्थ्यो । आमा र दाइ टेक्कर सधैँका लागि छाडेर नआउन्जेल हाम्रो दसैँ टेक्कर हेटौँडामा विभाजित भइरह्यो ।
एकपल्ट दसैँका लागि खसी लिन महाभारतको पहाडसम्म पुगेको सम्झना आउँछ । दिनभरि महाभारतको पहाडको उकालो चढेर कुनै गाउँ पुगेको र त्यहाँ एक रात बास बसेर भोलिपल्ट खसी डोर्याउँदै फर्केको थिएँ, हेटौँडाकै कोही छिमेकीको साथमा । हेटौँडाबाट उत्तरपूर्वमा देखिने मनकामनाको डाँडोभन्दा पनि उत्तरपूर्वको त्योभन्दा अग्लो डाँडो नै महाभारतको पर्वत थियो । त्यही पर्वत पुगेर खसी लिएर आएको थिएँ । एकपल्ट चौघडा गएर पिङका लागि बाँस किनेर त्यहाँदेखि बोकेर साँझमा मात्र लखतरान परेर घर आएको पनि सम्झनामा आउँछ ।
०००
२०३२ सालमा काठमाडौं पढ्न गए पनि हरेक वर्ष दसैँको छुट्टीमा हेटौँडामै दसैँ मनाउन पुग्थेँ । मेरो दसैँ हेटौँडामै थियो । यथावत् । पूर्ववत् । पितामाताको स्वर्गबास भएपछि भने दसैँ काठमाडौं सर्यो । तर, काठमाडौं सरेको दसैँ टेक्करको जस्तो थिएन । हेटौँडाको जस्तो पनि थिएन ।
एकपल्ट दसैँका लागि खसी लिन महाभारतको पहाडसम्म पुगेको सम्झना आउँछ । दिनभरि महाभारतको पहाडको उकालो चढेर कुनै गाउँ पुगेको र त्यहाँ एक रात बास बसेर भोलिपल्ट खसी डोर्यााउँदै फर्केको थिएँ, हेटौँडाकै कोही छिमेकीको साथमा ।
दसैँको आकर्षण नयाँ लुगा र मासुचिउरा पनि अब आकर्षणको रूपमा रहेन । यो बिस्तारै छोराहरूमा अलिअलि सर्यो । तर टेक्कर वा हेटौँडाको जस्तोचाहिँ रहेन ।
सन् १९९२ को दसैँमा म लन्डनमा थिएँ । त्यहाँको ह्यामरस्मिथ टाउन हलमा रमझमका साथ दसैँ उत्सव मनाइएको थियो । त्यतिबेला त्यहाँको दसैँको उत्सवमा लोकगायक प्रेमराजा महतले पनि सारङ्गी रेट्दै गीत गाएका थिए । अनि नेपाली दूतावास लन्डनले आयोजना गरेको दसैँ कार्यक्रममा पनि सामेल हुने मौका मिलेको थियो ।
सन् १९९५ को दसैँमा जर्मनीको फ्रैङ्कफर्टमा थिएँ । त्यहाँ दसैँ त थिएन, दसैँको नाममा मासु र मदिरा थियो ।
सन् २००० को दसैँमा म अमेरिकाको वासिङ्टन डिसीमा थिएँ र नेपाली दूतावासले आयोजना गरेको दसैँमा सामेल हुन पाएको थिएँ । १५०० मास एभेन्यूको म बास बस्ने गरेको एपार्टमेन्ट र कतिपय नेपालीहरूका एपार्टमेन्टमा पनि दसैँ छरपस्ट र छताछुल्ल थियो । रसमय थियो । उदात्त थियो ।
सन् २००२ को दसैँमा पनि वासिङ्टन डिसीमै थिएँ, फेरि । तर, सन् २००४ देखि अमेरिकालाई स्थायी कर्मभूमि बनाएपछि दसैँ मात्र होइन, सबैजसो चाडपर्व अमेरिकामै मनाउनुपर्ने भयो । तर, नेपाली चाडपर्वको मौलिक रूप त त्रिभुवन विमानस्थलमा विमान चढ्नुअघि त्यहीँ नै छुट्दो रहेछ । यहाँ त चित्त बुझाउने मेलो मात्र हुँदो रहेछ । चाडपर्व मानिसले बोकेर ल्याउँदा जरो त मूलभूमिमै छुट्दो रहेछ ।
यत्रो विशाल अमेरिकामा कहाँ पाउनु चचहै गर्दै पिङ मच्चाउन ।
अँ, २०५७ सालमा आफू जन्मेको टेक्कर ५० वर्षपछि पाइलो टेक्न पुगेको थिएँ । संयोगवश त्यो दसैँकै बेला थियो । अनि म जन्मेको गाउँमै ठड्याइएको लिङ्गे पिङमा चचहै गर्ने अवसर पाएको थिएँ । यताका वर्षहरूमा त्यही चचहै झलझली आँखामा उदाउँछ ।
प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज २५, २०८१ २०:५५
