सत्ताले साहित्यको भाषा बुझ्दैन

A+ A A-

सुन्दर कुरुप इलाम र झापातिर बसेर कविता लेख्छन् । चुलाचुली इलामको फेद, त्यही हो सुन्दर कुरुपको गाउँ । मान्छेहरू चुलाचुलीलाई न इलामको न झापाको भन्छन् । त्यसैले सुन्दर कुरुप झापाको दमकतिर भेटिन्छन् ।

तर, यसपटक सुन्दर कुरुप काठमाडौंमा भेटिए । ‘पृथ्वीको आविष्कार’ कविता संग्रह सार्वजनिक गर्न काठमाडौं आइपुगेका सुन्दर कुरुपसँग संवाद गर्ने मौका जुर्यो ।

यो संवाद उपत्यकाका विभिन्न स्थानमा बसेर गरिएको हो । घट्टेकुलोस्थित कवि नवीन प्यासीको बसेरामा केही अंश संवाद गर्यौं । संवादका केही अंश बागबजारस्थित रातो घरमा रेकर्ड गरियो । मदिराको मातमा कति, कस्तो संवाद गरियो र मोबाइलमा रेकर्ड गरिएको संवाद कति पो बुझियो ?

रातो घरको टेबुलमा रक्सीको बोतल आइपुग्यो । अलिअलि मात चढेकै थियो, मातमै सोधिहेरें, ‘दाजु, गाउँमै बसेर कविता लेख्नु र शहरमा बसेर कविता लेख्नुमा के पो फरक छ हौ ? मतलब, लेखनमा भूगोलले प्रभाव पार्छ र ?’

कविता विमोचन भएदेखि (१६ कात्तिक) कुरुपले आफ्नो टोपी (क्याप) हाङयुग अज्ञातलाई सापटी दिएका छन् । पूरै खुइलिनसकेको तालु कन्याउँदै सुन्दर दाइ जवाफ दिन तयार हुन्छन् –

मलाई लाग्छ, भूगोलले प्रभाव पार्छ नै । म बसेको भूगोलका बारेमा म जानकार हुन्छु । त्यहाँको परिवेश, वातावरण समाज साथीभाइसँग परिचित हुन्छु । पात्रहरूसँग जानकार हुन्छु । त्यसैले त म मेरै क्षेत्रका बारेमा लेख्छु । मेरै भूगोलका दृश्य कवितामा उतार्छु । मेरै भूगोलका भोगाइ कवितामा देखाउने प्रयास गर्छु ।

अर्कोलाई थाहा नभएको लेख्ने हो । मैले काठमाडौंको भूगोल लेख्नुभन्दा मेरै भूगोल लेख्नु सहज भो नि त । आफूले जानेको बुझेको, बाँचेको र भोगोको ठाउँको कथा लेख्नु सहज हुन्छ । यस अर्थमा भूगोलले लेखनमा प्रभाव पार्छ ।

सुन्दर कुरुप पहिला गजल लेख्थें । कविता विमोचनमा बोल्दै हाङयुग अज्ञातले भने, ‘मैले सुन्दरलाई गजल नलेख भन्दै गाली गरें ।’ तर, सुन्दर कुरुपलाई गजलको राजकुमारको उपाधि दिने पनि हाङयुग नै हुन् । पृष्ठभूमिसहित सुन्दरलाई प्रश्न गरें, ‘हाङयुग दाइले गाली गरेपछि गजल छाडेर कविता लेख्न थाल्नुभएको हो ?’

मेरो प्रश्न सुनेर हाङयुग र सुन्दर दुवै हाँस्न पो थाले ।

हाँसो रोकेर सुन्दर भन्न थाले, ‘गजल चैं मैले लेख्थें । गजल लेख्नुअगाडि पनि म कविता लेख्थें । साहित्यको विधा छनोटमा माहौलले पनि प्रभाव पार्छ । म त झापाको दमक बस्ने मान्छे, त्यहाँको माहौल नै गजल लेख्ने खालको थियो । त्यही भएर हुन सक्छ, मैले पनि गजल लेखें । हा.. हा..

गजल लेख्दालेख्दै कविता पनि लेखें । जस्तो म चार महिनामा एउटा गजल लेख्थें भने पाँच महिनामा एउटा कविता पनि लेख्थें ।

पछिल्लो समय कविता लेखिरहेका कवि आख्यान लेखनमा सिफ्ट हुन थालेका छन् । कविता लेखेर नामको ब्राण्ड बनाएका कवि आख्यानमा जम्प गर्छन् । त्यसो भए के सुन्दर कुरुप पनि कविताबाट आख्यानमा जम्प गर्लान् ? आख्यानले कविताको पनि बजार कब्जा गरिरहेको समयमा सुन्दर कुरुपलाई कविता संग्रह नै निकाल्नुपर्ने रहर किन लाग्यो होला ? दाजु जवाफ चाहियो हौ ?

मुख्य कुरा आफ्नो क्षमता कुन विधामा छ भन्ने नै हो । हगि !

कवितामा छ कि, निबन्धमा छ कि, उपन्यासमा छ कि ? जुन विधामा आफ्नो क्षमता छ, जुन विधामा आफ्नो क्षमता उत्कृष्ट रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ, त्यही विधामा लेख्ने हो ।

लेखकले आफ्नो क्षमताअनुसार लेख्ने हो । यससँगै आफ्नो क्षमता निरन्तर मूल्यांकन पनि गरिरहने हो ।

कविता विक्री हुँदैन भन्ने होइन । कविता विक्री हुन्छ । परिश्रमसहित, आफ्नो पहिचानसहित लेखिएको कविता विक्री हुन्छ । लेखनमा क्षमता हुनुपर्यो, कविता मात्र होइन, जे पनि विक्री हुन्छ ।

सुन्दर कुरुप शान्त रहन रुचाउने कवि हुन् । सुन्दरका साथी प्रकाश आङदेम्बे सुनाउँछन्, ‘रक्सी खाएपछि सुन्दर ज्याद्रो हुन्छ ।’ अहिले पनि शान्तै छन् सुन्दर । चुपचाप रक्सीको ग्लास उठाउँछन्, रित्याउँछन् र कविताको सौन्दर्य र शक्तिमाथि बोल्न थाल्छन् ।

कविता माइक्रोस्कोप हो, जसले समाजका सबै विकृति देख्छ । कविता समाजलाई मिहिन ढंगले हेर्ने दृष्टि हो ।

काव्यशैलीको छाप परेको लेखनी नै कविताको शक्ति हो । हरेक लेखनीमा कविताको भाव आउनु नै कविताको सौन्दर्य पनि हो ।

पारिजातको ‘शिरीषको फूल’ उपन्यास मलाई आख्यान जस्तो लाग्दैन त हौ !

त्यो त मलाई कविताजस्तो लाग्छ । प्रत्येक पंक्तिमा ‘इन्टर’ हान्ने हो भने त्यो कविता बन्छ । यही हो कविताको शक्ति ।

आख्यान पनि शक्तिशाली हुन त्यसमा कविताको मिठास आउनैपर्छ । भूपिले, वैरागी काइँलाले उहिल्यै लेखेका कविता आज पनि विक्री हुन्छन् त । यही हो कविताको शक्ति ।

कम विक्री हुने कारण भनेको हामीले कमसल लेखेर हो । समाज नबुझेरै लेखेका कारण कम विक्री हुने हो ।

त्यसैले अबका कवि लेखकले समाज बुझ्नैपर्छ । कविता र लेखनीमा रोमान्टिसिज्म गरेर मात्र हुँदैन । हिजो हामीले पनि जनयुद्ध, पञ्चायत भोगेरै आएका हौं त । जसले समाज बुझेको छैन, उसले लेख्न सक्दैन ।

धाराप्रवाह बोलेका कविले अर्को एक प्याग थपे । छेउमा बसेर हाङयुग अज्ञात, नवीन प्यासी, विष्णु संन्यास सुन्दरका कुरा सुनिरहेका छन् । बेलाबेला जिब्रो पनि लरबरिन्छ । तैपनि सुन्दर आफ्नो बोली रोक्दैनन्–

गाउँमा बसेर कविता लेख्नु गाह्रो छ । कविता लेख्न बस्यो उता बाख्रो कराउँछ । यता कसैले ‘लुङ्गा’ भनेर बोलाउँछ । उता कुखुरा, हाँसको चल्ला कराउँछ । यता बारीमा पनि काम हुन्छ । त्यसैले कहिलेकाहीँ लाग्छ गाउँ फोटोमा मात्रै राम्रो देखिन्छ । एउटा घुमन्ते आउँछ फोटो खिच्छ अनि ‘आहा !’ भन्छ । तर, गाउँमा बस्न मात्र होइन, कविता लेख्न पनि सजिलो छैन ।

सुन्दरलाई रोक्दै मैले सोध्नुपर्यो । ‘दाजु अब राजनीतिक भाषा बोल्छु है ?’ भनेर मैले सुरू गरें, ‘तपाईंलाई मोफसलको साहित्यकार वा लेखक भन्छन् । तपाईंलाई आफू मोफसलको कवि हुँ भन्ने महसुस हुन्छ कि नाइँ ?’

मोफसल भनेको एउटा मानसिकता हो । जस्तो विष्णु सन्न्यास रोल्पाबाट कविता लेखेर आएको छ । तर, उसको कविता त इलाममा पनि उत्तिकै चर्चित भयो नि त । कामाडौंमा पनि उनको कविता उत्तिकै रूचाइयो नि त ।

त्यसैले यो मोफसल भनेको मानसिकता मात्र हो ।

हालै मात्र इलाममा साहित्य महोत्सव भयो । उहिले त काठमाडौंमा मात्र साहित्य महोत्सव हुनुपर्छ भनिन्थ्यो । अबको समयमा हाम्रो सोचको दायरा बढाउनुपर्छ । अब कोही मोफसलको होइन, कोही केन्द्रको कवि वा लेखक होइन । कवि र लेखकको कुनै सीमा दायरा हुँदैन ।

त्यसैले मलाई कहिल्यै लागेन म मोफसलको कवि हुँ भनेर ।

‘पृथ्वीको आविष्कार’ संग्रहमा लिम्बू मिथक, भाषा बग्रेल्ती भेटिन्छन् । तर, मलाई लाग्छ, स्थानीयता, मिथकसँग जोडेर साहित्य सिर्जना गर्दा अर्को भाषाको पाठकले नबुझ्ने पनि हुन सक्छ ।

त्यहाँका मिथक र सन्दर्भसँग आफूलाई सबै पाठकले एकाकार नगराउन पनि सक्छन् । भाषा, मिथक मात्रै होइन सन्दर्भ नै नबुझेर कतिपय पाठकले नपढिदिने खतरा पनि हुन्छ होला नि ? मेरो प्रश्न सकिएकै थिएन, सुन्दर र हाङयुग एकैसाथ बोल्न थालिहाले ।

अंग्रेजी किताब शब्दकोष राखी–राखी पढ्ने नेपालभित्रका भाषा र संस्कृति समेटेर नेपाली लेखकहरूले लेखेको पुस्तक बुझिएन भनेर पढ्न इन्कार गर्नु भनेको त सिंगो नेपाली संस्कृतिमाथिकै खतरा हो ।

नबुझेको कुरा त बुझन् इच्छा गर्नुपर्यो नि । नेपालभित्रको संस्कृति, जीवनशैली र मिथ त बुझ्नुपर्यो नि त । सबैले सबै भाषा, समुदाय, संस्कृतिका कुरा बुझेपछि मात्रै साझा नेपाली पहिचान बन्ने हो नि त ।

साझा पहिचानमा त देउडा पनि हुनुपर्यो, कौडा पनि हुनुपर्यो । पालम पनि हुनुपर्यो । धाननाच पनि हुनुपर्यो ।

साझा बुझाइको उदाहरण त यही हाम्रो कुराकानी हो नि, तिमी सुदूरपश्चिमको, म सुदुरपूर्वको, यसरी छलफल गरिरहेका छौं । यही हो साझा पहिचान खोज्ने प्रयास हगि !

अचानक, प्रसंग मोड्दै सुन्दर भन्न थाले–

साहित्य समाजको ऐना हो । तर, शासकीय पर्खालमा ठोक्किएर चकनाचुर भएको ऐना हो साहित्य । साहित्य र साहित्यकारलाई मोफसल भन्नु वा बुझिनँ भन्नु यस्तै शासकीय पर्खाल हो ।

सत्ता यस्तो पर्खाल हो जसले कवि लेखकहरूलाई निरंकुशतासँग लड्न सिकाउँछ । सत्ता नै रहेन भने त कवि लेखक कोसँग भिड्ने ?

सत्ताले निरकंशुता र एकल चिन्तनसँग लड्न ऊर्जा दिन्छ ।

सत्ता नै नभए त सिर्जनशील अराजकता कसरी जन्मिन्थ्यो होला त ?

सत्ता निरंकुशताको चिन्तन उत्पादन गर्ने थलो हो । जबसम्म यो चिन्तन उत्पादन भइरहन्छ तबसम्म कवि लेखकले सत्तासँग भिडिरहनुपर्छ ।

रक्सी थपिँदै गएपछि मेरो स्वर पनि ठूलो भयो । लरबरिन थाल्यो । बोली विस्तारै लरबरिन थालेसँगै शासकीय सोच पनि झुल्किन थाल्यो र, सोधें– समाज एउटा निश्चित सिस्टममा चलेको हुन्छ । सभ्यता, संस्कृति, नियम, कानुनमा चलेको हुन्छ । तर कवि, लेखक, चिन्तक र दार्शनिक आउँछन् अनि बिथोल्छन् । यो भएन, त्यो भएन भन्दै कराउँछन् ।

‘हा..हा..हा’ सुन्दर कुरुप आफ्नो नामजस्तै हाँसो हाँसे ।

खासमा शासकले कवि, लेखक र दर्शनको भाषा बुझ्दैनन् क्या !

जस्तो अहिलेको सञ्चारमन्त्री छन् नि, हो यस्तै हुन्छन् शासक, जसले साहित्यको भाषा बुझ्दैनन् । भाषा बुझ्दैनन् अनि कवि लेखकमाथि आफ्नो शक्ति प्रयोग गर्छन् ।

वैरागी काइँला लेख्छन् ‘गंगा नीलो बग्छु’ यो बग्छुको अर्थ के भनेर शासकले बुझ्दैनन् ।

कविले देख्ने र हेर्ने विम्ब सामान्य मान्छे र शासकको भन्दा फरक हुन्छ । खासमा कवि लेखक संसार सुन्दर बनाउन हिँडेका हुन् ।

सुन्दर कुरुपको खास नाम ‘सुन्दर कुमार लावती’ हो । यति सुन्दर नामको पछाडि कुरुप किन जोड्नुपर्यो होला ?

सागर भाइ, यो चाहिँ कस्तो भने नि, मैले साहित्य लेख्न थाल्दा साहित्यिक उपनाम राख्ने लहर थियो ।

म सुरूमा सुन्दर लावती मात्रै लेख्थें । तर, समस्या के भने मेरो माथिल्लो घरको काका । तल्लो घरको भाइलगायत १५ जना जति मेरा आफन्तको नाम सुन्दर थियो । अनि दमकमा एउटा सुन्दर ल फर्म थियो । मान्छेहरू त्यो मेरै ल फर्म ठान्दा रहेछन्, अनि मलाई फोन गर्न थाले ।

अब भएन बेग्लै नाम बनाउनुपर्यो भनेर म नाम खोज्न थालें । त्यही चक्करमा नामको पछाडि कुरुप थपें ।

हरेक वस्तुमा दुईवटा पक्ष हुन्छन् । जस्तो ः सजीव र निर्जीव । सुन्दर र कुरुप । यी दुवै एकअर्काकै कारण अस्तित्वमा छन् ।

प्लस र माइनस भन्याजस्तै हो । बिजुली बत्ती बल्न प्लस र माइनस चाहिन्छ । तर, यी दुवै सँगै जोडियो भने त आगो पो लाग्छ त । तर, उज्यालो बनाउन भने दुवै चाहिन्छ ।

करिब ५ अर्ब वर्षअगाडि नै पृथ्वी बनेको बताउँछन् वैज्ञानिकहरू । कतिपय वैज्ञानिक अझै पनि पृथ्वीको सुरूवात खोज्न लागिपरेका छन् । तर, यता हाम्रा कवि सुन्दर कुरुपले भने पृथ्वीको आविष्कार नै गरे । ए दाजु, यो पृथ्वीले पुगेन ? किन फेरि पृथ्वीको आविष्कार गरेको ? गर्न खोज्या के हो ?

हा..हा...हा भाइ । पृथ्वी एउटै भए पनि हरेक मान्छेको आफ्नै पृथ्वी छ । हरेक मान्छे जीवनभर आफ्नो पृथ्वी खोज्न लागिपरेको हुन्छ । मान्छे आफैंभित्र र बाहिर आफ्नो पृथ्वी खोज्न लागिपरेको हुन्छ । मान्छेभित्र हुने पृथ्वी केको होला ? कसैको प्रेमको होला, कसैको धन, सम्पत्तिको होला । मेरो कविताअनुसार त प्रेमको पृथ्वी छ ।

(अरू कुरा खोलिएन । कुरुपले कसरी सुन्दर पृथ्वीको आविष्कार गरेका छन् कविता संग्रह पढ्नुहोला ।) –सेवारो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २३, २०७६ १०:२५