जब जवाहरलाललाई कालो झण्डा देखाउने योजना बन्यो

A+ A A-

कलकत्तामा पढ्न बस्दा कलेजको होस्टलमा नबसेर ‘ओरियन्टल होम’ भन्ने होस्टलमा बसियो, मधुसूदन शर्मासित । हाम्रो कोठा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको केन्द्रीय प्रचार विभागको कार्यालयजस्तो भएको थियो ।

त्यो होस्टलको पनि लप्टनको होटेलकै सम्झना गराउने सानो चिया रेस्टुराँ थियो, जहाँ बंगाली मोशाइहरू अहोरात्र राजनीति र कला–संस्कृतिका बारेमा छलफल गरिरहन्थे ।

२००७ सालको क्रान्तिले हामी दुवैलाई काठमाडौंतर्फ र त्यसप्रकार फेरि लप्टनको होटेलको सदावहार गोष्ठी– छलफलतिर फर्कायो । मधु र लेखक त्रि–चन्द्र कलेजमा क्रमशः विज्ञान र कला विषयक दोस्रो वर्षमा भर्ना भयौं ।

यसबीच लप्टन साहेबले आफ्नो होटेललाई अलि माथि पद्मकन्या विद्यालय नगिचैको एउटा गतिलो घरको भुइँतलामा सारिसकेको रहेछ । अब चियाको भाउ पनि दश पैसा कप भइसकेको रहेछ ।

हामीजस्ता ग्राहकलाई यो भाउ मर्का पर्र्ने भएको थियो । लप्टन साहेबलाई मनाएर हामीले पाँच पैसामा हाफ कप चियाको सुविधा पायौं । यो चानचुने रियायत थिएन ।

लप्टनको होटेल डिल्लीबजार ओरालोको एउटा घरको तल्लो तलामा छँदा नै नेपाल सांस्कृतिक संघको संस्थापना गर्ने योजना बनाई त्यसलाई कार्यस्वरूप दिइसकिएको रहेछ । हामीले चाहिँ पद्मकन्या स्कूलतिर सरेको लप्टनको होटेलमा बसेर प्रगतिशील अध्ययन मण्डलको नामले संस्था खोली युवाहरूलाई प्रगतिशील पुस्तकहरूको अध्ययनद्वारा उनीहरूलाई क्रमिकरूपले कम्युनिस्ट आन्दोलनमा ल्याउने जमर्को ग¥यौं, जुन कार्यमा विद्वान् मित्र गोविन्दप्रसाद लोहनीका माक्र्सवादी प्रवचनहरूबाट ठूलो सफलता पाइयो ।

२००७ सालको क्रान्तिले खासगरी नेपाली युवा समुदायमा एउटा गहिरो मानसिक एवं राजनीतिक विभाजन ल्याइसकेको थियो । नेपालको आन्तरिक राजनीतिमा पनि विदेशी ‘शीतयुद्ध’को प्रवेश भइसकेकाले वैचारिक असहिष्णुता प्रचुर मात्रामा बढिसकेको थियो ।

नेपाली कांग्रेसको नीतिको विरोधी हुनाका साथसाथै कम्युनिस्टहरूप्रति विरोधभाव राख्नेहरूमा टंकप्रसाद आचार्यका ‘अली साबरीहरू’ भनिने अनौपचारिक सल्लाहकार रहेका बौद्धिक युवकहरू थिए, जबकि आचार्य स्वयम् कम्युनिस्टहरूप्रति पूर्वाग्रही थिएनन् ।

नेपाल र शोभियत संघका बीच २०१२ सालमा दौंत्य सम्बन्ध स्थापना भयो । कम्युनिस्ट युवकहरूले टोलका केही स्वतन्त्र युवकहरूसँग सल्लाह गरी नेपाल—शोभियत मैत्री संघ खडा गर्ने योजना लप्टनको होटेलमै बनाए । टंकप्रसाद आचार्यको सहमतिबाट रामहरि शर्मा त्यसका संस्थापक अध्यक्ष निर्वाचित भए ।

यता राजधानीमा कला, संस्कृति तथा खेलकुद कार्यक्रम बढ्न थाले,जसमा नेपाल सांस्कृतिक संघले उल्लेखनीय भूमिका खेल्न थाल्यो । यो संघको आफ्नो छुट्टै कार्यालय हुँदाहुँदै पनि लप्टनको होटेल नै त्यसको अगाडिका कार्य—योजनाहरू तयार गर्ने र कार्यान्वयन गर्ने उपयुक्त ठाउँ बन्न पुग्यो ।

यसबीच लप्टनको होटेल डिल्लीबजारबाट कालिकास्थान मार्गपट्टि मोडिने बाटोको देब्रे भागमा रहेको घरमा स¥यो, जसको नाम ‘लबजङ्गको टहरो’ थियो । त्यहाँ पुगेपछि होटेल लोअर हाउस र अपर हाउस बन्न पुगेको ठट्टाको त माथि नै चर्चा भइसकेको छ ।

भारतका प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरू २००८ साल असारमा र भारतीय संसदीय प्रतिनिधिमण्डल २०११ साल जेठमा काठमाडौं आउँदा अवैध गरिएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको खुला संगठन जनअधिकार सुरक्षा समितिको नामबाट हामीहरूले नै यही लवजङ्गको टहरोको लप्टनको होटेलमा बसेर विरोध कार्यक्रम बनाई लागू गरेका थियौं ।

नेहरू भ्रमण र उनको विरुद्ध कालो झण्डा प्रदर्शनबारे अलि विस्तारपूर्वक चर्चा गर्न चाहन्छु । दिल्ली सम्झौता भएको चार महिना पनि नबित्दै नेपालका प्रधानमन्त्री, गृहमन्त्रीलगायत अन्य मन्त्रीहरू दिल्ली गएर राजनीतिक सल्लाह माग्ने क्रम शुरू भएपछि भारतका प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरू नेपाल–भ्रमणमा आएका थिए ।

यस्ता विश्वविख्यात नेता एवं राजनीतिज्ञ, गुट–निरपेक्ष आन्दोलनका एक संस्थापक, शान्तिका पुजारीलाई आफ्नो निकटस्थ छिमेकी देश नेपालको भ्रमणमा आउँदा कालो झण्डाको विरोध–अभिव्यक्तिको सामना किन गर्नुप¥यो, उनलाई किन देखाइयो कालो झण्डा ? झट्ट हेर्दा यो आश्चर्यजनक र हुनै नपर्ने घटना देखिन्छ ।

आफू भर्खरमात्र अंग्रेज साम्राज्यवादको औपनिवेशिक बन्धनबाट मुक्त भएको स्वाधीन नव–भारतका नेताहरूले नेपालप्रति त झन् बढी भ्रातृत्वको सम्बन्ध राख्नुपर्ने थियो तर उनीहरूले नेपाललाई आफ्नो हैकमवादी स्वार्थद्वारा प्रेरित दृष्टिले हेरे । यता नेपालीहरूका लागि देशप्रेम र राष्ट्रभक्ति आफूमा अन्तर्निहित सर्वोत्तम गुण थियो ।

यस परिप्रेक्ष्यबाट नेपाल प्रजा परिषद् तथा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी नेपाली कांग्रेसको नीतिलाई गद्दारी ठान्थे । उनीहरू नेपालमा भारतको हस्तक्षेपको विरोध गर्न बेग्लाबेग्लै आमसभा गर्ने वा जुलुस झिक्ने गर्थे । विचारधाराको निकटता अनि जनताका अधिकारहरूको रक्षा एवं प्रवद्र्धनको सवालमा प्रायः एकसमान दृष्टिकोण भएकाले गर्दा पनि त्यस्तो भएको हो ।

भारतीय नीतिको विरोध गर्दा दुवै दलहरू भारतप्रति वैरत्व राख्न होइन कि स्वतन्त्र नेपाल राष्ट्रको मर्यादा नगुमोस् र नेपालको राष्ट्रिय हितको सम्बद्र्धन होस् भन्ने कुरामा सधैं सजग रहन्थे ।

अतः तिनीहरूबीच कुनै साझा कार्यक्रमका आधारमा संयुक्त मोर्चा गर्ने प्रश्नमा पनि बराबर उच्चस्तरीय कुराकानी भइरहन्थ्यो, जसमा प्रजा परिषद्बाट स्वयम् टंकप्रसाद आचार्य, रामहरि शर्मा, चूडाप्रसाद शर्मा तथा गोविन्दप्रसाद उपाध्याय आदि शीर्षस्थ नेताहरू र कम्युनिष्ट पार्टीको तर्फबाट जनरल सेक्रेटरी पुष्पलाल श्रेष्ठ, पोलिटब्यूरो सदस्य शैलेन्द्रकुमार शर्मा र केन्द्रीय समितिका सदस्य धनुषचन्द्र गौतम भाग लिन्थे ।

नेपाल प्रजा परिषद् र कम्युनिस्ट पार्टीका बीच राजनीतिकरूपमा संयुक्त मोर्चा स्थापना भइसक्दा पनि नेपाल सांस्कृतिक संघका युवा सक्रियतावादीहरू र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्य–समर्थकहरूका बीच वैमनस्यतापूर्ण त होइन तर गम्भीर मतमतान्तरका अभिव्यक्तिहरू यस होटेलका भित्ता र पर्खालहरूमा प्रतिध्वनित हुन छाडेनन् । तथापि सांस्कृतिक संघको फुटबल, टेबुल टेनिस र ब्याडमिन्टन टिमका विजयहरूमा हामी संयुक्त रूपले सहभागी हुन छोडेनौं ।

खेलकुदको विकासमा नेपाल सांस्कृतिक संघले उल्लेखनीय भूमिका निर्वाह गरेको त सर्वविदितै छ । फुटबल खेलमा पर्लजंग राणा, तारकशमशेर थापा, टेबुलटेनिसमा गुह्येश्वरीप्रसाद लोहनी ‘काहिँला’, यज्ञान्तराम जोशी ‘काजी’, वाईपी लोहनी, बिलियडरसमा कविकेशरी बस्नेत र पोषणराज जोशी ‘बाबुमन’ अनि ब्याडमिन्टन खेलमा उनै पोषणराज जोशी, ज्ञानबहादुर खड्का, रमेश जोशी, दिलेन्द्रवीर पाण्डे, सिंहबहादुर बस्नेत र अर्जुनबहादुर सिंह यस संघका मूर्धन्य खेलाडी थिए ।

यी खेलमा यिनका प्रशिक्षक कप्तान नरेन्द्रबहादुर बस्नेत, प्रो. सुरेन्द्रसिंह केसी तथा मदनराज सुवेदी थिए । यीमध्ये कुनै न कुनै खेलकुद समूहका सदस्यहरू कुनै न कुनै बेला लप्टनको होटेलमा पाँच पैसाको आधाकप चिया खाएर अनि आफ्नो टिमले जितेको बेलामा आफूसँग पैसा हुनेले १० पैसाको फुल कप चिया र एक मोहर (पचास पैसा)को आधाप्लेट कबाब मासु मगाएर मजा लिन्थे ।

फुटबल टिमको सम्झना गर्दा लप्टनको होटेललाई डिल्लीबजारका तीनवटा टिमहरूले गुलजार गर्ने गर्दथे । ती थिए, प्रसिद्ध महावीर टिम, कल्चरल एसोसिएसन टिम र विद्या व्यायाम टिम । १९९० को दशक र २००० सालको दशकको झण्डै अन्तिम अवधिसम्म फुटबल खेलमा महावीर टिमले कीर्तिमान राखेको थियो ।

पछि त्यसको कीर्तिलाई कल्चरको टिम अर्थात् नेपाल सांस्कृतिक संघको टिम र विद्या व्यायामको टिमले अघि बढाए । महाकवि देवकोटाज्यूबाट आफ्नो नामकरण गरेको विद्या व्यायाम टिम बाहिरबाट हेर्दा कल्चर टिमको प्रतिद्वन्द्वीजस्तो देखिए पनि त्यसका अधिकांश खेलाडीहरू डिल्लीबजार–ज्ञानेश्वर टोलका युवाहरू भएकाले स्वभावतः त्यो टिम कल्चरको सहायक टिम थियो भन्दा उपयुक्त हुन्छ ।

यस टिमका हर्ताकर्ता र ‘कुवेर’सुशीलशमशेर राणा थिए भने ‘रणनीतिज्ञ’द्वय शंकरनाथ पौड्याल र रामकृष्ण बर्मा थिए । त्यसै कारण पौड्याल र बर्मा आफ्ना सहायकहरू मोहनराज जोशी, नगेन्द्रराज पाण्डे, बालगोपाल केसी, नृपेन्द्रसिंह केसी‘कन्हैया’ आदि दलबलसहित चिया खान आउँदा बडो रोचक ख्यालठट्टा, ब्यंग्यविनोद र यदाकदा वादविवाद पनि हुने गर्दथ्यो । आफ्नो मित्रमण्डलीबाट सम्मानसूचक ‘जर्नेल’को उपाधि पाएका शंकर पौड्याल राम्रो ब्यंग्यकारमा गनिन्थे ।

फुटबलको खेलमा सधैं डिल्लीबजारेहरूले पनि मन पराएका ठमेल टोलका फुटबल र ब्याडमिन्टनका खेलाडीहरू शंकरबहादुर बस्नेत, शंकरराज पाठक, अक्रुर नरसिंह राणा आदि पनि आफ्नो अभ्यास खेलहरूपछि अक्सर लप्टनको होटेलमा डिल्लीबजारेहरूको सहायताको प्रत्युत्तरमा चिया खाँदै रमाइलो मानिरहेका देखिन्थे ।

ग्राहक बढेकोमा लप्टन काजी पनि प्रशन्न हुन्थे । तर यसमा सधैंजसो एउटा गुढ प्रश्न पनि लुकेको हुन्थ्योः नगद प्राप्त हुने हो कि उधारो खातामा रकम थपिँदै जाने हो ? डिल्लीबजारेहरू आफूले वा आफ्ना पाहुनाहरूले खाएको कुराको रकम धेरैजसो उधारो खातामै थप्ने गर्दथे ।

हो, उधारो पनि व्यापारको एउटा भाग हो । अनि, उधारो खाएको पैसा पनि भोलि वा पर्सि आउँदो हो । तर व्यापारका लागि त पैसा आज र अहिले नै चाहिने हुन्छ । वर्तमानको त्यस्तो स्थितिबाट लप्टन काजी दुःखी नभइरहन सक्तैनथे । त्यसैले होला, लप्टन काजीले अक्सर दुवै हतकेलालाई आफ्नो कुमसम्म आउने गरी फर्काउँदै अनुहारमा खिन्नताको भाव व्यक्त गरेको देखिन्थ्यो ।

यस्तो पाराले कति दिन चल्ला व्यापार ? भनेर मनमनै गमिरहेको हुन्थे, अवश्य नै । कठैबरा लप्टन काजी ! तर टंगाल–गैरीधाराका शाम्वदेव पन्त ‘भाइसाहेब’, कल्याणमणि दीक्षित र शंकरनाथ रिमाल आदि क्रिकेट खेलाडीहरू अक्सर लप्टनको होटेलमा आउँदा नगद पैसा तिरेर चिया खान्थे । यसबाट लप्टन साहेबको केही ढाडस बढेको पाइन्थ्यो । भाइसाहेब त यो होटेलको अन्तिम अवस्थासम्म पनि यसको नियमित ग्राहक भइरहे ।

एक महिनामा दुई पटक गरी चार रुपैयाँ पाकेट खर्च पाउँथें म, आफ्नो पिताजीको आयुर्वेद औषधि पसलबाट । आफ्नो बगली त्यसरी गह्रौं भएको समयमा आफ्ना पार्टी कमरेड लक्ष्मी हलवाई, वासुदेवप्रसाद ढुंगाना, पीएन राणा, निर्मल लामा, विजयलाल श्रेष्ठ, रामेश्वर प्रधान, शैयद मकबुल शाह आदि डिल्लीबजार मकहाँ आउँदा उनीहरूलाई लप्टनको होटेलमा १० पैसाको चिया उधारोमा होइन कि नगद तिरेर ख्वाउँदा पनि लप्टन साहेबको अनुहार उत्तिकै प्रसन्न भएको म सम्झन्छु ।

आफूसँग पैसा हुँदा यहीँ नेपाल स्टुडेन्ट्स युनियनका विजयप्रसभ प्रधान, रामबाबु देवकोटा, मोहम्मद मोहसिन, नेपाः छात्र संघका वासु रिसाललाई चिया खुवाउने गरेको पनि सम्झना हुन्छ ।

२००८ सालको थालनीको कुरा हो । सिंहदरबारभित्र हाल गृहमन्त्रालय रहेको ठाउँको चौरमा नेपाल सांस्कृतिक संघको फुटबल टिम र एनआरटी क्लबबीच रोमाञ्चकारी फुटबल म्याच भइरहेको थियो । रेफ्री कांग्रेसी नेता महेन्द्रविक्रम शाह थिए ।

उनको झेली निर्णयले गर्दा अनि गृहमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले नियुक्त गरेका नयाँ आईजीपी राणा नरशमशेरले रेफ्रीको गलत निर्णयको समर्थन गर्दा म्याच खलबलियो । उक्त निर्णयप्रति आफ्नो टिमको तर्फबाट विरोध जनाउन नेपाल सांस्कृतिक संघका प्रतिनिधि चन्द्रधर उप्रेतीले नेपाल फुटबल संघको बैठक बोलाई त्यसमा महेन्द्रविक्रम शाहको व्यवहारको आलोचना गर्दै आईजीपी नरशमशेर राणालाई सिंहदरबार बिलियर्ड घरबाट तल ओराली उनलाई जनतासमक्ष माफी माग्न लगाए ।

त्यत्तिकैमा फुटबल म्याचलाई बगावत सम्झेका गृहमन्त्री कोइरालाको आदेशमा पुलिसले सिंहदरबार फुटबल चौरलाई चारैतिरबाट घेरेर फुटबल दर्शकहरूमाथि लाठीचार्ज ग¥यो । यता अघि भर्खर माफी माग्ने आईजीपीले चन्द्रधर उप्रेतीलाई त्यहाँ पछारी अनेक पुलिसद्वारा हमला गर्न लगाए । बन्दुकमा संगीनसमेत भिरेका पुलिसले उनलाई मार्नै भनेर प्रहार गरे । भाग्यले उनी बाँचे ।

टंकप्रसाद आचार्य, ऋषिकेश शाह, काका शैलेन्द्रनाथ रिमाल, टोलका जेठा मित्र शंकरप्रसाद जोशी आदि पनि ‘शान्ति सुरक्षा खलबल्याएको’ आरोपमा त्यही रात समातेर थुनिए । त्यसको भोलिपल्ट चन्द्रधर र उनीहरूको रिहाइको माग गर्न प्रगतिशील अध्ययन मण्डलको तर्फबाट मसमेत सरस्वतीप्रसाद रिमाल, मधुसूदन शर्मा, करुणाकर अर्याल तथा हरिचरण श्रेष्ठ गरी अरू तीनजना गृहमन्त्री कोइरालाकहाँ जाँदा पहिला त उनले चन्द्रधर उप्रेतीलाई चिन्नै इन्कार गरे ।

(२००७ सालको जनक्रान्तिको पेरिफेरिमा लेखिएको पुस्तक ‘लप्टनको होटेल’का शृंखला शिलापत्र डटकममा धारावाहिक प्रकाशन भइरहेको छ ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक १६, २०७६ ०७:१३