मोदी ३.० : कमजाेर भाजपा र नेपालमा पर्ने सम्भावित साइड इफेक्ट

'अबका बार ४०० पार'को आक्रामक नाराका साथ चुनावी मैदानमा ओर्लिएको नरेन्द्र मोदी नेतृत्वको नेसनल डेमोक्र्याटिक एलायन्स (एनडीए) अन्ततः ३०० पनि पार गर्न सकेन । सन् २०१४ को आमनिर्वाचनमा २८२ र २०१९ मा ३०३ स्थानमा विजय हासिल गरी एकल बहुमत प्राप्त गरेको भारतीय जनता पार्टी यसपटक २४० स्थानमा थन्किएको छ भने एनडीएले २९३ स्थानमा चित्त बुझाएको छ । यो चुनावमा भाजपाका स्मृति इरानीजस्ता हस्तीहरूले समेत हात धुनुपरेको छ ।

प्रधानमन्त्रीको तीन कार्यकाल सम्हालेका स्वतन्त्र भारतका पहिलो प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूको विरासतलाई बराबरी गर्न मोदीलाई निकै सकस परिरहेको छ । एकल बहुमत प्राप्त गर्न असफल भएपछि गठबन्धनका नेताहरूलाई फकाउँदै तेस्रोपटक प्रधानमन्त्री बन्ने कसरतमा उनी छन् ।

यसमा सन्देह छैन कि मोदीको कार्यकालमा भारतले आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय छविलाई निकै माथि उठायो । सौम्य शक्ति र सैन्य शक्ति दुवैमा गुणात्मक फड्को मार्‍यो । अमेरिका, जापान, बेलायत, अस्ट्रेलियाजस्ता देशहरूलाई आफ्नो अनुकूल परिचालन गर्न सफल भयो भने रसियासँगको सम्बन्धलाई सन्तुलित राख्न सक्यो ।

मोदी लहरमा दबिएका अन्तरपार्टी असन्तुष्टि

भाजपाभित्र आन्तरिक झगडा चर्को थियो भन्ने समाचारहरू अखबारमा निरन्तर नै आइरहेका थिए । राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ र पार्टीका अन्य घटकहरूको बीचको अन्तरविरोधका कारण चुनावी परिणाममा उलटफेर भएको अनुमान पनि गरिँदै छ । स्वयंसेवक संघका नेता कार्यकर्ताहरू मात्र होइन, पार्टीका अन्य नेताहरूसमेत मोदी जसरी चुनावी प्रचारमा पुग्न सकेनन् ।

यसलाई नेपाल मामिलाका जानकार महेन्द्र पी. लामाले व्यक्त गरेको विचारले समेत पुष्टि गर्छ । मोदी लहरका कारण चुनाव स्वत: जितिन्छ भन्ने अधिक आकलनले पनि भाजपालाई नराम्रोसँग गाँजेको देखिन्छ । चुनावी माहौलसँगै स–साना प्राविधिक पक्षहरूलाई पनि उत्तिकै मिलाउन सक्नुपर्छ । यसमा भाजपा नराम्रोसँग चुक्यो ।

उत्तर प्रदेशमा असहिष्णुता र उग्रताको अवसान

यस चुनावमा अचम्म त यो भयो कि जहाँ राम मन्दिरको निर्माण गरेर चुनाव जित्ने रणनीति थियो, त्यही ठाउँमा भाजपाले चुनाव हार्‍यो । उत्तर प्रदेशको फैजावादस्थित अयोध्यामा उक्त विवादास्पद मन्दिरको निर्माण गरिएको छ ।

बीबीसी समाचार संस्थालाई आधार मान्दा सन् १९९२ मा ‘हिन्दुहरूको भिडले भत्काइदिएको १६औँ शताब्दीको मस्जिदलाई राम मन्दिरले विस्थापन गरेको छ । उक्त विध्वंसपश्चात् देशभरि दङ्गा फैलिँदा झन्डै २ हजार नागरिकको ज्यान गएको थियो’। फैजावादमा मात्र होइन, सबैभन्दा धेरै जनसंख्या र ८० निर्वाचन क्षेत्र भएको उत्तर प्रदेशमा भाजपाले नराम्रो हार बेहोर्नुपर्‍यो । २०१९ मा ६३ स्थानमा विजय हासिल गरेको भाजपाले यसपटक जम्मा ३३ स्थानमा चित्त बुझायो । हिन्दुभाषी र भाजपाका मुख्य किल्लामा नै सर्मनाक हार बेहोर्नुको पछाडि धार्मिक असहिष्णुतालाई प्रमुख मान्न सकिन्छ ।

बेरोजगारी, अशिक्षा र गरिबीले आक्रान्त जनसंख्यालाई मन्दिरभन्दा पहिले गाँस, बास र कपासको ग्यारेन्टी हुनुपर्छ । उत्तर प्रदेश यी समस्याबाट आक्रान्त छ । भाजपाले यी आधारभूत आवश्यकताभन्दा मन्दिर निर्माणलाई मुख्य प्राथमिकतामा राख्यो । मन्दिर निर्माणले हिन्दु धर्मावलम्बी खुसी भए पनि रोजगारी, शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता आधारभूत आवश्यकतालाई प्राथमिकतामा राखेन । जनतामा जागेको यस्तो उकुसमुकुसलाई भाजपाले बेवास्ता गर्‍यो ।

१९ प्रतिशत मुस्लिम मतादाता रहेको उत्तर प्रदेशमा दलित जनसंख्या पनि उत्तिकै निर्णायक थियो । यसलाई आफ्नो पक्षमा तान्न कंग्रेस र समाजवादी पार्टीले निकै मिहिनेत गरे । यसमा भाजपाको असहिष्णु र द्वेषपूर्ण राजनीति उत्तिकै जिम्मेवार रह्यो ।

विश्वकै ध्यान आकृष्ट गरेको चुनाव

मोदीले तेस्रोपटक अत्यधिक बहुमतका साथ विजय प्राप्त गरेको अवस्थामा उनले अख्तियार गर्ने आन्तरिक तथा विदेश नीतिबारे सबैमा चासो हुनु स्वाभाविक पनि हो । मोदीको दोस्रो कार्यकालमा भारतले अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा हासिल गरेको उचाइ र बहुध्रुवीय विश्वले तीव्र ध्रुवीकरणतर्फ धकेलिरहेको अवस्थामा भारतको भूमिका अरु बढी महत्त्वपूर्ण बन्दै गइरहेको थियो । चीनको आक्रामक उदय र प्रभावले विश्व राजनीति र एसियामा ठूलो तरङ्ग सिर्जना गरिरहेको छ । भारत त्यसको रोकावटका लागि निर्णायक शक्तिमा बदलिने आधार तय गरिरहेको थियो भने अमेरिका, जापान तथा अन्य देशहरूले पनि अत्यधिक प्राथमिकता दिइरहेका थिए ।

यस्तो अवस्थामा मोदीले अत्यधिक बहुमत (दुईतिहाइ) प्राप्त गरेको खण्डमा उनले आन्तरिक राजनीतिमा लिने नीतिहरूले विश्वव्यापी रूपमा सकारात्मक वा नकारात्मक तरङ्गहरू उत्पन्न भए पनि त्यसको प्रतिरोधमा बोल्ने काम कुनै शक्ति राष्ट्रले गर्ने थिएन । मानौँ, अल्पसंख्यक मुस्लिम वा क्रिश्चियनमाथिको धार्मिक असहिष्णुता, मणिपुरको जातीय हिंसा, उत्पीडन र दमन, कश्मिरको राजनीतिक अधिकारमाथि अंकुशजस्ता अहम् सवालहरूमा पनि अमेरिका वा अन्य पश्चिमा मानवअधिकार सम्बद्ध संघसंस्थाहरूले विश्वव्यापी आवाज बुलन्द गरेनन् । यस्तो अवस्थामा मोदीले चाल्ने कदमले प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा चीनलाई फाइदा पुग्न सक्थ्यो । चुनावी परिणामले अब लगभग मोदीले चाल्न सक्ने आक्रामक गतिविधिमाथि अंकुश लगाएको छ भने प्रतिपक्षको सशक्त पुनरागमनले संसदमा समेत हस्तक्षेपकारी भूमिका खेल्न सहयोग पुर्‍याउनेछ ।

साना मिडियाको कमाल

भारतीय मिडियालाई नरेन्द्र मोदी सरकारले पूर्णतः नियन्त्रणमा राखेको थियो । समाचारहरू एकोहोरो पस्किएका थिए । मतदाताहरूलाई यसरी प्रभाव पार्न कोसिस गरिएको थियो कि मोदीबाहेक अरुको भारतीय राजनीतिमा कुनै अस्तित्व छैन । विपक्षी दलहरूको अवस्था यति कमजोर देखाइएको थियो कि उनीहरू कहीँकतै प्रतिस्पर्धामा नै छैनन् ।

देशीविदेशी विभिन्न मत सर्वेक्षणहरूले समेत नरेन्द्र मोदीको पक्षमा युवाहरूको ७५ प्रतिशतमाथि समर्थन रहेको देखाएको थियो । मानिसलाई भारतीय मिडियाहरूले यति धेरै उल्लु बनाएका थिए कि त्यो चुनवापछिको एक्जिट पोलले समेत स्पष्ट पार्छ । प्रायः एक्जिट पोलहरू परिणामको नजिक हुने गर्छन् । भारतीय मिडियाका एक्जिट पोलहरूले मोदी नेतृत्वको एनडीएले ४०० पार गर्ने आँकडा पस्किरहेका थिए । यसैका आधारमा मत निर्माण गर्नेहरू नरम्रोसँग चिप्लिए ।

तर अनलाइन पोर्टल, युट्युब, ट्विटर, फेसबुक, इन्स्टाग्रामलगायत अन्य सामाजिक र सञ्चारमाध्यमहरूले विपक्षीहरूका मत र आवाजलाई आमजनतासमक्ष पुर्‍याउन सफल भए । ठूला सञ्चारमाध्यमहरू जति सक्रियतापूर्वक मोदीको पक्षमा लागे, त्यति नै साना सञ्चारमाध्यमहरूले त्यसको काउन्टरमा समाचार पस्किरहे । जस्तो; ध्रुव राठी यसका एउटा महत्त्वपूर्ण फ्याक्टर हुन् । उनले नरेन्द्र मोदी तथा ठूला सञ्चारमाध्यमकाे धज्जी मात्र उडाएनन्, यथार्थ, तथ्य र वस्तुपरक सन्देशहरू पनि निरन्तर पस्किरहे । जसले गर्दा आमजनमानसमा रहेका भ्रमहरू चिर्न र विपक्षी दलका नेता कार्यकर्ताहरूलाई विचार निर्माण गर्न सहयोग पुग्यो । ठूला मिडियाहरूले खास व्यक्तिको पक्षमा निर्माण गर्न सक्ने अफवाह र भ्रमलाई चिर्न साना मिडियाहरूले विश्वभरि नै भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन् भन्ने स्पष्ट सन्देश भारतीय चुनावमा साना मिडियाको भूमिकाले स्पष्ट पारेको छ ।

छिमेकमा पनि राहत

दक्षिणपन्थीहरू शिर ठड्याउने मौकाको खोजीमा निरन्तर रहन्छन् । भारतमा भाजपाले अत्यधिक बहुमत (दुईतिहाइ) प्राप्त गरेको अवस्थामा नेपालमा पनि चरम दक्षिणपन्थी राजनीतिक मुद्दालाई स्थापित गर्न उद्यत हुने एउटा गिरोह सक्रिय हुने र त्यसले तमामखाले असन्तुष्टिहरूलाई हतियार बनाएर जनतालाई भड्काउने खतरा आउन सक्थ्यो ।

नेपाल मात्र होइन, भारतकै कतिपय विश्लेषक र राजनीतिकर्मीले विश्लेषण गरिरहेका थिए कि मोदीको बलियो सरकार भएमा नेपाल र माल्दिभ्समा पहिलो असर देखिने टिप्पणी पनि भइरहेको थियो । नेपालमा भारतले निर्यात गर्न खोजेको हिन्दुत्वको प्रभाव एक हदसम्म रोकिने आकलन गर्न थालिएको छ । मोदीमार्फत धार्मिक हिन्दुभन्दा पनि राजनीतिक हिन्दुत्व निर्यात गर्न खोजेको छ । तत्कालका लागि त्यो अवस्थामा रोकावट सिर्जना भएको छ ।

सदनमा सशक्त प्रतिपक्ष र अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थिति पनि पहिलाजस्तो मोदीअनुकूल नरहन सक्छ । साथै, मोदी वा भाजपा नेतृत्वले चुनावमा नराम्रोसँग भोग्नुपरेको ठक्करलाई आत्मसात् गर्नेछ । अति उग्र र सामाजिक भड्काववादी मुद्दाहरूले अन्ततः आफैँलाई हानि गर्छ भन्ने भारतीय संस्थान पक्षले यसपटक झन् गहिरो गरी बुझेको छ ।

‘छमेक पहिलो’ भन्ने विदेश नीति अख्तियार गरिरहेको अवस्थामा अहिले खाएको धक्काले झन् संयमित र सन्तुलनकारी विदेश नीति अख्तियार गर्न सक्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन । एक्जिट पोल सार्वजनिक भएसँगै नेपालमा रहेका भाजपा समर्थकहरूले काठमाडौंमा विजयोत्सव मनाउने भन्दै सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गरिएका समाचारहरूले परिस्थितिको गाम्भीर्यतालाई स्पष्ट पार्छ ।

तर नेपालको राजनीतिले चरमपन्थी, दक्षिणपन्थी र उग्रपन्थीहरूलाई कहिल्यै पनि स्थान दिएको छैन । राजनीतिक मुद्दाभन्दा बाहिरबाट आउने शक्तिको अस्तित्व क्षणिक रहेको निरन्तरका घटनाले पुष्टि गरिरहेको छ । यसलाई भाजपा र यसको नेतृत्वले पनि गहिरो गरी आत्मसात् गरेको हुनुपर्छ । त्यसो त नेपाल र भारतबीच राजनीतिक हैसियतको सम्बन्ध पनि विस्तार हुने सम्भावना बढाएको छ ।

मोदीको उदयसँगै नेपाल–भारत सम्बन्ध खासमा राजनीतिक तहमा प्राविधिकजस्तो मात्रै भइरहेको थियो । नेपाललाई नजिकबाट बुझ्ने भाजपामा नेता नभइदिँदा कर्मचारीतन्त्र र नेताहरूको प्राविधिक सम्बन्धमा निर्भर थियो । नेपालसँग मूल रूपमा कांग्रेस आई र केही कम्युनिस्ट नेताहरूको चासो मात्र होइन, चिन्ता र ज्ञान पनि थियो । त्यसैले अहिले नेपालका लागि त्यसको बाटो पुनः खुलेको अर्थमा पनि विश्लेषण गर्न सकिन्छ ।

पुनरागमनको सम्भावना

भनिन्छ, युद्धमा हारेको सिपाहीले जितेको सिपाहीले भन्दा कैयौँ गुणा बढी अनुभव र ज्ञान हासिल गरेको हुन्छ । हुन त यो चुनावमा भाजपा नेतृत्वको एनडीएले बहुमत प्राप्त गरेको छ, तथापि मोदीले जे अपेक्षा गरेका थिए र जुन मुद्दा अगाडि सारेका थिए, त्यो बीचैमा तुहिने खतरा बढदो छ । भारतीय कंग्रेस पार्टी नेतृत्वको ‘इन्डिया’ गठबन्धनले पनि निर्णायक पुनरागमन गरेको छ । यस्तो अवस्थामा अर्कोपटकको चुनावसम्म भारतीय कंग्रेस निर्णायक शक्ति बन्ने सम्भावनाबारे पनि मतहरू सतहमा आउन थालेका छन् ।

यद्यपि मोदीको कुटिलता, चलाखी, गतिशीलता र भारतीय समाजमा निर्माण भएको छविले मोदी लहरमा संकट आइहाल्छ भन्न हतार हुन्छ । पाँच वर्ष सत्तामा रहेर ७/८ प्रतिशतको आर्थिक वृद्धि हासिल गर्दा भारत २०३० भित्रै विश्वको तेस्रो ठूलो अर्थतन्त्रमा दरिन्छ । जातीय, धार्मिक तथा असहिष्णु मुद्दालाई थाती राखेर रोजगारी, आर्थिक वृद्धि, शिक्षा तथा स्वास्थ्य, आक्रामक कूटनीतिजस्ता मुद्दालाई आक्रामक तरिकाले अगाडि बढाउने सम्भावना प्रवल देखिन्छ । भारतले भर्खर मात्र विकासको उडान भरिरहेको छ । तीव्र आर्थिक विकासका ढोकाहरू व्यापक मात्रामा खोलिएका छन् । यसलाई सही ढंगबाट उपयोग गर्न सकेमा मोदी चौथोपटक प्रधानमन्त्री बन्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन । अन्यथा मोदीको खस्कँदो प्रभावलाई यो चुनावले स्पष्ट उजागर गरिसकेको छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ २४, २०८१ ०७:२३