सहरमा कोदोको माग बढ्दै, बजार नपाउँदा किसान भने कोदो खेती छाड्दै

A+ A A-

सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लामा वर्षेनी कोदो खेती गर्ने क्रम घट्दै गइरहेको छ । केही समय पहिलेसम्म डडेल्धुरा, बैतडी, डोटी, बझाङ, अछाम, बाजुरा, दार्चुलालगायतका पहाडी जिल्लामा प्रशस्त कोदो खेती हुन्थ्यो । तर आजकल कोदो खेतीप्रति किसानहरुको मोह घट्दै गएको छ ।

सुदूरपश्चिमका ग्रामीण क्षेत्रका किसानहरुले लगाएको कोदो प्रशस्तै मात्रामा फल्ने गरेको थियो । उत्पादन धेरै भएपनि बिक्रि हुन छाडेपछि किसानहरु कोदो खेतीप्रति निरुत्साहित हुँदै गएका हुन् । कोदोका परिकारको विविधिकरण र बजारीकरणमा देखिएको समस्याले किसानहरु कोदो खेतीप्रति आकर्षित हुन छाडेका हुन् ।

पहाडी जिल्लाका पाखो जमिन कोदो खेतीका लागि निकै उपयुक्त मानिन्छ । तर त्यहाँका किसानले कोदो खेतीलाई भने उपयुक्त मान्न छाडेका छन् । त्यसैले अहिले कोदोका लागि योग्य जमीन त्यस्सै बाँझै छाडेका छन् ।

कोदोमा मानव स्वास्थ्यको लागि अत्यावश्यक पौष्टिक तत्व भरपुर मात्रामा पाइन्छ । जसकारण काठमाडौंलगायतका सहरी क्षेत्रमा कोदोको माग उल्लेखनिय छ । तर, उपयुक्त बजारसम्म पहुँच नभएपछि कोदोबारी बाँझै छाड्न किसान वाध्य भएका हुन् ।

कोदो खेती विस्तार र संरक्षणमा सम्बन्धित निकायले खासै ध्यान नदिएको किसानको आरोप छ । प्रदेश र स्थानीय सरकारले समेत स्थानीय उत्पादनको बजार व्यवस्थापन र व्यावसायिकरणका लागि कुनै योजना नै बनाएको छैनन् ।

बिक्रि नभएपछि मेहनत खेर जाँदा किसान आजित

डडेल्धुराका ७ वटै स्थानीय तहमा कोदोको राम्रो उत्पादन हुन्छ । थोरै बिउमा समेत धेरै उत्पादन गर्न सकिने कोदो पाखो जमिनमा लगाउने गरिन्छ । अहिलेसम्म व्यावसायीक रुपमा कोदो खेती गर्ने किसान छैनन् । खानका लागि मात्र उत्पादन गरिने गरेको छ ।

तर, उर्वर माटोका कारण थोरै बिउमा रोपिए पनि कोदो धेरै फल्छ । खाएर मात्रै सकिँदैन । बेच्ने बजार नै छैन । भएको बजारसम्म पुग्न र पु¥याउन यातायातको सुविधा पनि छैन ।

जसकारण किसानले दुःख गरेर फलाएको कोदो हरेक वर्ष खेर गइरहेको छ । किसानलाई अन्नको एकदमै माया हुन्छ । अन्न खेर फाल्नुभन्दा उत्पादन नगर्नु उनीहरुलाई स्विकार हुन्छ । त्यसैले, उपाय केही नभएपछि किसानहरुले कोदो रोप्नै छाडेका हुन् ।

लगाएको कोदो धेरै फल्छ तर बाँकी बसेको कोदो बिक्रिका लागि यातायताको पहुँच नभएकाले खेर फाल्नु पर्ने अवस्था आएपछि खेती गर्न छाडेको नवदुर्गा गाउँपालिका–२ की स्थानीय खगेस्वरी बिष्टले बताइन् । कोदो खेती र परिकारको बजारीकरण हुन नसक्नु नै यसको मुख्य कारण भएको उनको ठम्याइ छ ।

‘भैंसीपालन घटेसँगै यी बाली पनि लोप हुँदै गएका छन् । अर्कोतिर उत्पादन भएको कोदो बिक्रि गर्ने ठाउँ नै छैन,’ उनले भनिन्, ‘यातायातको समस्या र गाउँघरका किसानलाई सहरबजारमा कोदो बिक्रि हुन्छ भन्ने थाहा नभएको कारणले पनि कोदो खेती कम हुँदै गएको हो ।’

थोरै लगानीमा बढी उत्पादन हुने भएपनि कोदोलाई पछिल्लो समय खाद्यान्नको रूपमा कम प्रयोग हुन लागेकाले पनि कोदो खेती लोप हुने अवस्थामा पुगेको आलिताल गाउँपालिका–२ कनेडीका प्रेम थापाले बताए । आफूले पहिले दश मुरीसम्म कोदो उत्पादन गर्ने गरेका बताउँछन् उनी ।

‘धेरै दुःख नगर्दा पनि मनग्गे कोदो फल्थ्यो । खाएर सकिँदैन, बिक्रि गर्ने ठाउँ थिएन । जहिल्यै खेर जान्थ्यो । खेर फाल्नुभन्दा उत्पादन नगरेकै बेस भन्ने लाग्यो । अहिले त कोदो लगाउने जमीन वनमाराले भरिन थालेको छ,’ उनले भने ।

आधुनिक बिउबिजनको विस्तारसँगै कतिपय ठाउँमा खाद्यान्नको सहज उपलब्धता बढेपछि कोदो खेती लोप हुँदै गएको हो । पहाडबाट तराईतिर बढ्दो बसाइसराइ पनि कोदो खेती विस्तार हुनुको सट्टा घट्दै जानुको एक कारण मान्न सकिन्छ ।

पहाडी जिल्लामा ठुलो मात्रामा जमिन बाँझो रहँदा कोदो उत्पादनमा ह्रास आएको कृषि विज्ञान केन्द्र, डडेल्धुराले जनाएको छ ।

कोदोको बिउ पाउनै मुस्किल

पछिल्लो समय अधिकांश किसानले कोदो खेती गर्न छाडेपछि बिउ पाउन पनि मुस्किल हुन थालेको छ । कोदो बाली लोप हुने अवस्थामा पुग्न लागेको छ ।

पुराना बालीको महत्व नबुझेका कारण परम्परागत बाली लोप हुन थालेका हुन् । हिजोआज केहीकेहीले फाट्टफुट्ट रुपमा घरायसी प्रायोजनका लागि मात्र कोदो खेती गर्ने गरेको पाइन्छ ।

स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक

कोदोमा मानव स्वस्थ्यका लागि आवश्यक पर्ने पौष्टिक तत्व भरपुर मात्रामा पाइन्छ । स्वास्थ्यका लागि बहुउपयोगी भएकाले सहरी क्षेत्रमा यसको माग बढेको हो । स्वास्थ्य विज्ञका अनुसार मधुमेहजस्ता रोगका विरामीहरुका लागि कोदो निकै हितकर हुन्छ ।

आयातित खाद्यान्नमा पोषक तत्व कम पाइने भएकाले पछिल्लो समय बालबालिकामा कुपोषणलगायतका समस्या बढिरहेको स्वास्थ्यकर्मीहरु बताउँछन् । मानव स्वास्थ्यका लागि अत्यावश्यक आइरन र विभिन्न भिटामिन कोदोमा पाइन्छ ।

विशेषतः आइरन चक्की खाने गर्भवती महिलाका लागि कोदोका परिकार उपयोगी मानिन्छ । सर्वसाधारणलाई कोदोका परिकार बनाउन अभिप्रेरित गरी उत्पादकत्वमा वृद्धिसँगै पर्यटन प्रवद्र्धनमा जोड दिन सकिने कृषि विज्ञहरुको भनाइ छ ।

कोदोबाट विभिन्न परिकार बनाएर त्यसको उचित प्रवद्र्धन गर्नसके पर्यटक आकर्षित गर्न सकिन्छ । गाउँघरमा हेपिएको खाद्यान्न कोदो अहिले सहर बजारतिर भने खोजीखोजी खान थालिएको छ ।

तर, यो सबैबाट बेखबर किसान भने धमाधम कादो खेती छाडेर जमीन बाँझै राख्दैछन् । पहाड छाडेर गरिखान तराई झर्दैछन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक १४, २०७६ १९:५६