रसरंग र किनमेलको चाड

A+ A A-

तिहारलाई हिन्दु धर्मावलम्बी नेपालीको दोस्रो ठूलो चाड मानिन्छ । भातृत्व र सांस्कृतिक महत्त्वसँगै यस पर्वले अर्थ (धन) लाई पनि विशेष केन्द्रमा राख्छ । यसैले आधुनिक समयमा तिहारलाई अर्थतन्त्रसँग जोडेर हेरिएन भने अपुरो हुन्छ ।

तिहारको समयमा नेपाल र भारतका अधिकांश गाउँ सहर उत्सवमय हुन्छ । विभिन्न मेला लाग्नेदेखि लिएर बजारमा नयाँनयाँ सामानको आगमन हुन्छ । तिहारकै लागि भनेर हरेक परिवार किनमेलमा जुट्छ ।

समान्यतः तिहारका लागि रङ्ग, फूलमाला, दियोबत्ती, पूजासमाग्री, ओखर, नरिवल, केराजस्ता फलफूल र दुधबाट बनेका परिकारको किनमेल हुने गर्छ । यसबाहेक तामा भाँडा, चाँदिको सिक्का, माटो र धातुका मूर्ति, प्यालाहरू, विदेशबाट आयातित झिलिमिलि बत्तिहरू पनि किन्ने गरिन्छ ।

यसैगरी पञ्चाङ्ग बमोजिम प्रत्येक वर्ष कार्तिक कृष्ण पक्षको त्रयोदशीका अथवा काग तिहारका दिन धनवन्तरी त्रयोदशी अर्थात् धनतेरस मनाउने चलन पनि छ ।

धन त्रयोदशी र धनतेरस यसै दिनलाई भन्ने गरिन्छ । यो दिन मूलतः आयुर्वेदका प्रवर्तक धन्वन्तरि र धनका देवता कुबेरको जन्मोत्सव मनाउने पर्व हो । धनतेरसका दिन नेपालको तराइ क्षेत्रका साथै भारतमा नयाँनयाँ भाँडाकुडा र सुनचाँदीका गरगहना किनमेल गर्ने परम्परा छ ।

धनतेरसलाई विशेष उत्सव मान्ने क्षेत्रमा समाजका सबै वर्गका व्यक्तिहरूमा आफ्ना आवश्यकता र विलासिताका महत्त्वपूर्ण चिजबिजको किनमेलका लागि वर्षभरि यही दिनको प्रतीक्षा गर्ने गर्दछन् ।

तिहारमा यसरी नै किनमेल गर्नुपर्छ भन्ने सन्दर्भ कहिले र कसरी आरम्भ भयो भन्ने विषयमा कुनै निश्चित प्रमाण छैन तर धन्वन्तरीको उत्पत्ति समुद्र मन्थनबाट भएको र उत्पन्न हुँदा उनले हातमा अमृतले भरिएको कलश लिएर आएका हुनाले यस दिनलाई भाँडाकुडा किनमेलका लागि शुभ मान्न थालिएको हो ।

धनतेरस र तिहारमा सुनचाँदीका भाँडाकुडा, सिक्काहरू, आभूषण आदि किन्ने परम्परा छ । हिजोआज मोटरवाहन, मोबाइल, कम्प्युटर जस्ता विलासिताका वस्तुहरू खरीद गर्न पनि यसै दिनलाई पर्खने चलन चलेको छ ।

किनमेलको चाड

तिहारको किनमेलका लागि राजधानीको असन बजारलाई पुरानो गन्तव्य मानिन्छ । यसैगरी पाटनको मंगलबजार, न्युरोड र भक्तपुर बजार पनि पुराना गन्तव्यमा पर्छन् । पछिल्लो केही वर्षदेखि भने यी गन्तव्य फेरिँदै छन् ।

मानिसहरू भाटभटेनी सुपरमार्केट वा बिग मार्टजस्ता स्थानमा किनमेलका लागि पुग्ने गर्छन् । नुनदेखि सुनसम्म पाइने भनेर विज्ञापन गरिएका यस्ता स्थानमा प्रायः चाडपर्वका लागि चाहिने धेरै सरसामान पाइने गर्छन् ।

तर सबै मानिसको सुपर मार्केटमा गएर किनमेल गर्ने क्षमता नहुन सक्छ । यद्यपि अचेल देशका सबैजसो सहरमा सानादेखि ठूला सुपरमार्केट खुलेका छन् । यसकारण पनि ग्राहकको रोजाइमा सबै समान एकै ठाउँमा पाइने स्थान नै पर्ने गर्छ । ग्राहकको मनोवृत्ति बुझेर सपिङ मलहरूले पनि दसैँतिहारको अवसरमा ग्राहक तान्ने विभिन्न योजना ल्याउने गरेका छन् ।

सुपरमार्केटहरूमा अहिले छुट, सेल, उपहार, बम्पर उपहारलगायतका विभिन्न योजना सार्वजनिक भइरहेका छन् । राजधानीका विभिन्न स्थानमा रहेको भाटभटेनी सुपर मार्केट, गोंगबुस्थित बिजी मल, चाबहिलको केल टावर, पुल्चोकको लबिङ मल, कमलपोखरीको सिटी सेन्टर, सुन्धाराको सिभिल मल, बिग मार्ट लगायतका ठाउँमा तिहारका बेला भीड लाग्ने गर्छ ।

यसैगरी तिहारका बेला सीमावर्र्ती भारतीय बजारमा नेपालीको भीड लाग्ने गर्छ । तिहार र लगत्तै आउने छठ पर्वको लागि चाहिने काजु, किसमिस, पेस्ता, नरिवल, छोगडा, हाडे बदाम, ल्वाङ्ग, सुकुमेल, मरिच लगायतका मसलाका साथै, लत्ताकपडा र घरायसी समान किन्न नेपालीहरू सीमा नजिकै पर्ने भारतीय बजारमा जाने गर्छन् ।

पहिला नेपालीहरूले आफ्नै गाउँघरमा बनेका दियो, मैनबत्ती र ध्वजापतकाले तिहारका बेला घर सजाउने गर्थे । अहिले सहरी तथा ग्रामीण क्षेत्र सबैतिहार विद्युतीय सामाग्रीको माभ्यबाट घर सजाउने परम्परा बढेको छ ।

झिलीमिली बत्तीहरूको सबैभन्दा बढी व्यापार हुने समय पनि तिहार नै हो । राजधानीको महाबौद्ध र न्युरोड विद्युतीय समानको किनबेचका लागि प्रख्यात छ । राजधानी बाहिरका मानिसहरू पनि तिहारका लागि झिलीमिली बत्ती किन्न महाबौद्ध आइपुग्ने गर्छन् ।

बढ्दै उपहारको चलन

परम्परागत रुपमा तिहारमा दिदिबहिनीको हातबाट टिका लगाएपछि उनीहरू दक्षिणा र कपडा दिने चलन छ । अहिले यो चलनमा थोरै फेरबदल आएको छ ।

दिदिबहिनीलाई घडी, मोबाइल, गरगहना, पुस्तक, श्रृङ्गार प्रशाधनलगायत विभिन्न उपहार दिने चलन बढेको छ । यसले गर्दा तिहारको समयमा बजारमा उपहारका सामानको पनि माग बढ्ने गर्छ ।

यसबाहेक दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई पनि उपहार दिने गर्छन् । यसमा भने बढीजसो खानेकुरा नै पर्छ । चकलेट, केक, मिठाइ लगायतका सामाग्री सगुनसँगै दिने चलन बढेको छ ।

अचेल तिहारको समयमा परिवारलाई चाहिने फ्रिज, टिभी, पेन्टिङ, पनि सामुहिक रुपमा किन्ने चलन बढेको छ । घर सजावटका अस्थायी तथा स्थायी दुवै प्रकारका सरसामान किन्ने उपयुक्त समय तिहार नै हो ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, कात्तिक ११, २०७६ ११:०६