नेपाली साहित्यमा आञ्चलिकताः अभ्यास र स्थिति

A+ A A-

शिलापत्रडटकमको नियमित साहित्यिक शृङ्खला स्रष्टासँग शिलापत्रको चौथो अंकमा ‘नेपाली साहित्यमा आञ्चलिकता’बारे गहन बहस भयो । अघिल्लो शनिबार सम्पन्न बहसमा स्रष्टात्रयः राजन मुकारुङ, अमर न्यौपाने र कुमारी लामाले आञ्चलिकताबारे आफ्नो–आफ्नो मत व्यक्त गरे । प्रस्तुत छ, नेपाली साहित्यमा आञ्चलिकताको इतिहास, अभ्यास र आवश्यकताबारे स्रष्टाले राखेका विचारको सम्पादित अंशः

आञ्चलिकता भन्ने शब्दसँगै विमति छः राजन मुकारुङ

आञ्चलिकता भन्ने शब्दसँगै मेरो ‘पोलिटिकल विमति’ छ । राजा महेन्द्रले प्रशासनिक सहजता र राज्य गर्न सजिलो होस् भनेर अञ्चल बनाए । यसैको अवशेषमा टेकेको आञ्चलिकता शब्दसँग मेरो केही असहमति छ ।

वास्तवमा आञ्चलिकता स्थानीयताकै कुरा हो । हामीले परिवर्तनका लागि लड्यौं । गणतान्त्रिक परिवेश छ आज । धार्मिक सांस्कृतिक रूपमा केही सघनता छ भने हिजोको भाषामा आञ्चलिकता भने पनि स्थानीयता भने पनि एउटै हो । फेरि मेरो विचारमा आजसम्म आञ्चलिकतामाथि खुलेर बहस भएको छैन । बहस अझै हुन बाँकी छ । केही मानिसहरू सीमान्तको कुरा गर्नै डराउँछन् ।

आञ्चलिकतामा अहिलेसम्म हामीले आमरूपमा सुन्न नपाएको तर आममानिसहरूले बाँचिरहेको कुरा नै आउँछ । हामी स्रष्टाहरूले गर्नुपर्ने काम भनेको तल्लो तहको जनताको कुरा लेख्ने नै हो र त्यसमाथि बहस गर्ने हो । आञ्चलिकताबारे हाम्रा विश्वविद्यालयमा पढाइ भइरहेकै होला । तर, त्यसको प्रभाव भने कहीँ कतै देखिँदैन ।

मलाई के लाग्छ भने हिजोको एउटै भाषा एउटै जातको मानसिकता बोकेर हामी हिँडिरहेका छौं । तर, आञ्चलिकताले नेपाली जाति र जीवनको विशिष्टता बोक्छ । नेपाली साहित्यलाई झन् फराकिलो, झन् सबल र झन् नयाँ आयाम उजागर गर्छ ।

०००

जब मानिसले ऐश आराम र विलासिलता अँगाल्छ, तब उसले भुइँ बिर्सिन्छ । तर भुइँ बिर्सिने कुरा आञ्चलिकता होइन, जसलाई तल्लो तहका मानिसको कथा मन पर्दैन । किनकि सबै कुराको निर्माण शक्तिको आडमा भइरहेको छ ।

चिन्तकहरू सिसाको महलमा बसेर नेपाली समाजको विश्लेषण गरिहेका छन् । तर, उनीहरूले नेपाली समाज कति टेकेका छन् ? नेपाली माटो कसरी चिनेका छन् ? यो प्रमुख कुरा हो । तर, विडम्बना ‘दलाल पुँजीवाद’ भन्ने शब्द ल्याएर बहस रोकिने गर्छ ।
जीवन सामान्य प्रक्रियाबाटै चलिरहन्छ । तर, आम तामाङ समुदायमा जाने हो भने आमाबुबा वा बाजेलाई पनि तिमी भनिन्छ । जनजाति समुदायमा तपाईं भन्ने शब्द ज्यादै कम प्रयोग हुन्छ । हामी जब केन्द्रमा जान्छौं, तब हजुर, ज्यू, आइस्यो गइस्यो भन्ने सिक्छौं ।

हाम्रो प्रयोगले शब्दहरूमाथि दबाब पुगेको छ । हाम्रो समाजमा चलेका पात्रले भोगेको जीवन मात्र होइन, त्यहाँको राजनीति, समाज, संस्कृति, अर्थतन्त्र सबैले त्यसमा टेवा पुर्याएको छ । आज चलेको ‘ग्लोबल भिलेज’का कुरा भुइँमान्छे र आदिवासीले पत्याउँदैनन् ।

यसैले समाज सबैभन्दा ठूलो विश्वविद्यालय हो । समाज पढ्यो भने न ज्ञानको क्षितिज फराकिलो हुन्छ । पुस्तकालय गएर दुई÷चार थान पुस्तक पढेर सारा जीवनशैली र देश थाहा हुँदैन । यसको मतलब नपढ्ने भन्ने होइन तर आफ्नै जीवन र समाज पढ्न सक्नुपर्छ ।

हामीले लेख्न बाँकी छ । प्रयत्न जारी छ । तपाईंहामीले नलेखे कसैले लेख्दैन । तर, सम्पन्न वर्गको आञ्चलिकता हुन्छ भन्ने कुराचाहिँ म मान्दिनँ ।

एउटा प्रतिनिधिलाई तपाईं कोट–पाइन्ट लगाइदिनुहोला कथामा । तर, सबै पात्रले लगाउन पाएका छन् त ? सबैको धरातल एउटै छ त ? यो नभएकाले नै इतिहासले कुनै समयमा कुनै वर्गलाई निकै ठगेको छ भन्ने प्रमाणित हुन्छ । उत्पीडनमा पारिएको छ । स्थानीय लेखनले त्यसलाई भत्काउने हो ।

तपाईंलाई आञ्चलिकता सजिलो लाग्छ त्यही भन्नुस् । मचाहिँ स्थानीयता भन्न रूचाउँछु । इतिहासको कठघरामा सीमान्तकृत भएका र उत्पीडनमा परेका कुरा नै लेख्ने रुचाउँछु ।

हाम्रो राई समुदायमा तीनवटा चुला हुन्छन् । ती समान उचाइमा राखिएका हुन्छन् । ती तीन चुलालाई एउटा महिला, अर्को वंश र अर्कोलाई समाज मान्निछ । यही चुलामा हाम्रो सारा कर्मकाण्ड हुन्छ ।

सबैभन्दा पहिले महिलाको चुलालाई पूजा गरिन्छ । ती सबै चुला समान छन् । कसरी सिक्यो होला त राई समुदायले यस्तो कुरा ? यसैले समानताको सबैभदा ठूलो प्रतीक हामीसँग परापूर्वकालदेखि नै थियो । यो कुरा समाजशास्त्रले बुझ्न सकेन ।

हामीले लेख्ने यिनै कुरा उजागर गर्न हो । केन्द्र भत्काउन यिनै कुरा आवश्यक छन् । मैले खोजेको कुरा नेपाली साहित्यमा हामीले भाषा मात्र आञ्चलिकता प्रयोग गर्यौं । समस्त पात्रको जीवनदर्शन, बाँचेका कुरा मूल्य–मान्यता र सवालहरू आञ्चलिकतामा लेख्न सकेनौं । अबचाहिँ पात्रको सारा जीवन लेख्न सक्नुपर्छ ।

सम्भ्रान्त वर्गको कथा पनि आञ्चलिकता नै होः अमर न्यौपाने

आञ्चलिकता जति लेख्दिनँ भने पनि हामी लेखिरहेका हुन्छौं । किनकि हामी कुनै न कुनै भूगोलसँग जोडिएका हुन्छौं, जन्मेका हुन्छौं । त्यहाँको रहनसहन, भेषभूषा, चाडपर्व र संस्कृति सँगसँगै आउँछ ।

हामी खाना मात्र खाएर होइन, परम्परा र संस्कृति पनि खाएर हुर्केका हुन्छौं । यसर्थ लेखकले लेख्दिनँ भने पनि आञ्चलिकता आइहाल्छ । नचाहेर पनि यसको प्रयोग लेखनमा गरिन्छ । तर, गहन ढंगले सोचेर म यही गर्छु यसरी गर्छु भनेर लेख्न पनि सकिन्छ ।

हामीले आञ्चलिकता कति सघन रूपमा लेख्ने भन्ने मात्र फरक हो । मैले ‘सेतो धरती’ लेख्दा एकदम पुरानो कुरा लेख्नु थियो । तत्कालीन कास्की जिल्ला र त्यहाँको रुग्ण समाजको चित्रण गर्नुपर्यो ।

मैले त्यसमा आञ्चलिकता होस्, त्यहाँको माटोको सुगन्ध आओस् भनेर निकै प्रयास गरेको थिएँ । एउटा लेखकको रूपमा मैलै आञ्चलिकता अभ्यास गरेकै हो । जसलाई मैले नकार्न मिल्दैन ।

नेपाली साहित्य हेर्ने हो भने गुरुप्रसाद मैनालीका कथामा आञ्चलिकता छ । ‘चामे र गौंथली’को कथामा भएको ‘नासो’ कथामा पनि आञ्चलिकता छ । विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका उपन्यासमा छ स्थानीय स्वाद । कोइरालाले कोशी नदीवरपरको जीवन र मधेशको जीवन कथामा ल्याएका छन् आञ्चलिकता ।

यसबाहेक पछिल्लो उपन्यास ‘नथिया’ देखि ‘ऐलानी’सम्म आउँदा आञ्चलिकता प्रगाढ हुँदै आएको मैले महसुस गरेको छु । यसर्थ आञ्चलिकता स्वतः आउँछ भन्ने मेरो मत हो ।

सम्भ्रान्त मान्छेको कथा लेख्नु पनि आञ्चलिकता नै हो । उनीहरूको पनि वर्ग छ र आफ्नै जीवन छ । उनीहरूको मात्र होइन, जुनसुकै मान्छेको आञ्चलिकता हुन्छ । उसको भाषा, खानपिन र जीवनशैली मौलिक हुन्छ । पृथकता सबैमा भेटिन्छ । त्यसलाई कसरी सम्बोधन गर्ने भन्नेचाहिँ महत्त्वपूर्ण कुरा हो ।

पछिल्लो समय आञ्चलिकताले ‘भाषा बिगार्यो’ भन्ने तर्क छ । तर, त्यसो होइन । किनभने पात्रले बोल्दा जुन स्थानको पात्र हो, उसको टोन साहित्यमा आउँछ । यसले त साहित्य झन् समृद्ध बनाउँछ । शब्द बढ्दै जान्छन् र पर्यायवाची शब्द बढ्छन् । यही उदाहरणले प्रष्ट हुन्छ कि आञ्चलिकताले भाषालाई झनै समृद्ध बनाउँछ ।

हामीले आञ्चलिकता सुदूरमा मात्र छ भन्ने सोच्यौं तर यहीँ काठमाडौंको पनि आञ्चलिकता हुन्छ । कीर्तिपुरमा गयौं भने त्यहाँको बोलीचाली फरक छ । भक्तपुर र पाटनबीच धेरै कुरा फरक छ । काठमाडौंकै काँठ र बजारबीच निकै पृथकता छ ।

यसर्थ हामी केन्द्रमा पनि आञ्चलिकता खोज्न सक्छौं । तर, यो खोज्दै जाँदा नयाँ कुरा आउनुपर्छ । आखिर लेख्नेहरूले सदैव प्रयत्न गरिरहने हो । हामीसँग कति धेरै कुरा छन् । सयभन्दा धेरै भाषा छन् । त्यत्तिकै संख्यामा परम्परा, रितिरीवाज छन् । चालचलन छ । यी सारा कुरा साहित्यमा आउन बाँकी छ । लेख्दै जाने न हो ।

साहित्यमा आञ्चलिकताको अभ्यास भइरहेकै छः कुमारी लामा

आञ्चलिकता भनेको कुनै स्थान विशेषको भूगोल र परिवेशलाई सचित्र वर्णन गरेर त्यहाँको पात्र, भाषा र जीवन्त भोगाइ साहित्यमा ल्याउनु हो । जीवनका विभिन्न आयामलाई एकै ठाउँमा सिर्जना गरेर स्थानीय स्वाद भरिएको कथाचाहिँ आञ्चलिक आख्यान हो । यसलाई रिजनल राइटिङ वा लोकल कलर पनि भन्न सकिन्छ । आञ्चलिकतालाई स्थानीयता भन्दा नै म बढी सहज महसुस गर्छु ।

स्थानीय भन्नेबित्तिकै कुनै पनि स्थानको माटो, धूलो र त्यहाँको मौलिक स्थानीय स्वाद आउँछ भने मूलतः आख्यानलाई आञ्चलिक आख्यान भन्निछ भन्ने मेरो मत छ । जस्तो राजन मुकारुङको उपन्यास दमिनी भीर, ईन्द्रबहादुर राईको कथा ‘हामीजस्तै मैनाकी आमा’ आञ्चलिक लेखनको प्रष्ट उदाहरण हो ।

‘मैनाकी आमा’ कथामा दार्जिलिङको जीवन भोगाइ र सोचाइ पाइन्छ । अनि त्यहीँको भाषाले त्यस कथालाई सिँगारिएको छ । ध.च गोतामेको ‘घामका पाइला’मा पनि हामी आञ्चलिकता पाउँछौं ।
यस्तै, २०६० पछि आएका कविता, आख्यान, नाटक सबैमा आञ्चलिकता आइरहेको पाउँछौं । उपेन्द्र सुब्बाको ‘लाटो पहाड’ कथासंग्रह आञ्चलिकताकै उदाहरण हो । लाटो पहाडमा एउटा ‘ससुराली’ भन्ने कथा छ । त्यसले लिम्बू समुदायको समस्त जनजीवन उतारेको छ ।

उसो त २०१८ सालमा लेखिएको शंकर कोइरालाको उपन्यास ‘खैरेनी घाट’लाई स्थानीयताको अभ्यास भएको कथा मानिएको छ । यसर्थ आजको साहित्यमा आञ्चलिकताको सुन्दर अभ्यास भइरहेकै छ ।

अचेल आञ्चलिकतालाई लिटल न्यारेटिभ भन्ने चलन पनि आएको छ । यो अन्तर्राष्ट्रियस्तरमै चलेको छ । यसैले आञ्चलिकता अन्तर्राष्ट्रिय बहसको विषय बनेको छ । जसबाट हेजिमोनाइज्ड भएको समाज अगाडि बढेको छ । सबाल्र्टनका कुरा आएका छन्, जसमा स्थानीय सुवास आउँछ । नेपालमा त्यो अभ्यास भइरहेको छ । तर, पर्याप्त छैन ।

नेपाल मात्र होइन, अन्य देशमा हेर्दा पनि आञ्चलिकता के हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । जस्तो अमृता प्रितम रिजनल राइटर नै हुन् । उनले पञ्जाबीमा लेखेका कुरा हिन्दीमा आएका छन् । त्यति धेरै चर्चित लेखक पनि आञ्चलिकतामा लेख्न रूचाउँछन् ।

विहारको खगेश्वरनाथ रेणुले बिहारका कुरा भारतको साहित्यको मूलधारमा ल्याएका छन् । यसैले मूलधार नै सीमान्त र सीमान्त नै मूलधार भन्ने कुरा बलियो भएर आएको छ । यद्यपि सयौं वर्षका इतिहास लुकाइएका छन् साहित्यमा । अनि आज विभेद छ, असमानता छ ।

अर्को कुरा के छ भने स्थानीयताले साहित्यलाई कहिल्यै खुम्च्याउँदैन । यसको उदाहरणका लागि तपाईं ग्राबियल ग्रासिया मार्खेज, मार्लोन जेम्स, चिदिमाण्डा अदिची पढ्नुस् । उनीहरूले लेखेको जरा नै हो ।

लोकजीवन नै लेखेर उनीहरू विश्वका सशक्त लेखक भएका छन् । उनीहरूले सानासाना कुरा र ओझेलमा परेको स्वर लेखेर विश्वलाई पस्केका हुन् । जुन कुरा संसराभरि रूचाइएका छन् ।

कविताको आयामले आञ्चलिकता अलिक कम समेट्छ तर कथा र उपन्यासले ठूलो दायरामा आञ्चलिकता समेट्न सक्छ । यसो त साहित्यका सबै विधाले आञ्चलिकतालाई सम्बोधन गर्न सक्छन् । विधा ठूलो कुरा होइन ।

मेरो विचारमा स्थानीय सुवाससहितका कुरा अबको मूलधार हो । आञ्चलिकताको भाषाले मानक भाषा बिगार्दैन । मानक भन्ने कुरा अत्यन्त खतरनाक कुरा हो । मानक स्थापना कसरी भयो ? सोचनीय विषय हो । अन्य सयौं भाषा कहाँ गए ? अनि एउटै धर्म स्थापना भयो ? किन टाउको दुःखाइ छ यसमा ? यो मेरो प्रश्न हो सबै साहित्यिक वर्गसँग ।

अहिले बहुल विचार, बहुल संस्कृति हामीले खोजेको कुरा हो । वास्तवमा इतिहासलाई यसले समेट्छ । तर, महिलाको इतिहासको कुरालाई कसरी ओझेल पारियो ? यो सोचनीय कुरा छ ।

आज कविता, गीत, कथाको माध्यमबाट इतिहास पुनर्लेखन भइरहेको छ । आजको आवश्यकता माथिबाट तल हेरेर इतिहास लेख्ने होइन, तलबाट माथि हेरेर साँचो इतिहास लेखिनुपर्छ । यो कोणमा हेर्दा आज पनि आञ्चलिकताको बहस कमै भएको छ ।
म किनाराको कुरा लेख्ने विषयलाई आञ्चलिकता, स्थानीयता, रिजलन राइटिङ जे भने पनि हुन्छ भन्ने मान्यता राख्छु ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ९, २०७६ ०८:११