साम्राज्यवादी मारमा स्यार्पुतालका माछा

A+ A A-

रूकुम पश्चिमको बाँफिकोटमा तीनतिरबाट डाँडाले घेरिएको डाँडैको नाकमुन्तिर छ, स्यार्पुताल । भीमसेनले पाइला टेकेको आकृतिमा भएको भनिएको स्यार्पुतालको सौन्दर्य अवर्णनीय छ । तर, भीमसेन कहाँबाट आए, कसरी पाइला टेके, गतिलो आख्यान छैन ।

कामको सिलसिलामा धेरै वर्ष अर्थात् २०७५ चैतमा रूकुम पश्चिम पुगेको थिएँ । पहिलो दिन अन्यत्रै वास बसियो । मनमा लागिरहेथ्यो, यस्तो भूगोलमा कस्तो ताल होला ? यात्राको दोस्रो दिन मैले मुख फोरें, आजको साँझ तालमा जाऔं, त्यतै बसौं ।’

यात्राका क्रममा पहलसिंले स्यार्पुतालबारे बताइसकेका थिए, निकै रोमाञ्चकारी ढंगले । समुद्र सतहदेखि १३१० मिटर उचाइमा पर्छ भन्ने तथ्यसहित तालको रमणीय पक्षको वर्णन गरेका थिए ।

दोस्रो दिनको बास बस्न स्यार्पुताल गइयो । अँध्यारो हुनै लागेको उज्यालोको बेला स्यार्पु पुगेपछि देखियो, एउटा अव्यवस्थित बजार । यतिसम्म कि टिनले बारेर बनाइएको घरमा ‘स्यार्पुताल कटेज’को साइनबोर्ड झुण्डिरहेका थियो ।

प्रकृतिको त्यति रमणीय र रूकुमजस्तो कम शहरीकरण भएको ठाउँमा टिनले बारेको घरमा कटेजको आनन्द लिएर बस्नुपर्ने र खानुपर्ने परिस्थिति आइलाग्यो । तालवरिपरि मोटरबाटो खनिएको छ । मोटरको बाटो खन्दा माटो झरेर ताल विचलित छ । खै ? पहलसिंह घर्तीले व्याख्या गरेको स्यार्पु र आफ्नै अगाडि देखिएको स्यार्पुतालबीच तालमेल नै देखिनँ ।

तालको सुन्दरता कम छैन, भीमसेनको पाइला आकृतिअनुसारको ताल भन्ने थेगो छँदैछ । तर त्यति उच्च भागमा त्यति राम्रो ताल हुनु चानचुने कुरा होइन । प्रकृतिको अनुपम उपहार नै हो । तर मानव क्रियाकलापले तालको अनुहारलाई प्राकृतिक रूपमा राख्नै दिइएन, कुरुप बनाइयो ।

नेपालको अरू क्षेत्रमा झैं डोजर आतंकबाट यो ताल पनि अछुतो थिएन । डोजर आतंक र विकासको बिगबिगीका अगाडि यो तालको अनुहार कोतरिएको छ । स्यार्पुतालले महत्त्वहीन र अस्तित्वहीन भएर आफ्नो जीवन चलाइरहेको थियो । विकासका अगाडि स्पार्पुतालको के जोड चलोस् ? आखिर विकास न हो ।

समृद्धिको यत्रो बेगवान् हावा चलेको बेला, समृद्धिको मुख्य अंग मोटरबाटो भएको बेला त्यो नाथे तालले कसरी आफ्नो अस्तित्व जोगाओस् र प्रतिरोध गरोस् । विकासका अगाडि सबै प्रतिरोधात्मक क्षमताहरू नष्ट भइसकेका छन् । कृषियोग्य जमिन, तालतलैया, वनजंगल, पोखरीहरूको प्रतिरोधात्मक क्षमता विकासले कप्लक्कै खाइदिएको छ ।

हामी बसेका होटल मालिक शिक्षक रहेछन् । तालबाट दश हातनजिक उनको टिनले बारिएको कटेज छ, स्यार्पु कटेज । उनले कुरा शुरू गरे, ‘ताल बिगारियो ।’ २०६९ सालमा एउटा अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था पुगेर नयाँ माछा हाल्ने प्रस्ताव गरेछ । गाउँलेहरूले मानेछन् ।

तर, अहिले नयाँ माछाका कारण पुराना, मीठा र स्वादिला माछा नष्ट भए । तालभित्र रहेका वनस्पति नाश भए । ताल र चराहरूको सम्बन्धमा गडबडी आयो । चराहरू भागे । पुराना माछा, जो परम्परागत थिए, ती चरालाई मीठो लाग्ने रहेछ । नयाँ माछा राखेपछि चरा घटे । उनले हामीलाई भातसँग माछा दिँदा बेजोड हसाए ‘साम्राज्यवादी माछा र भात’ भनेर ।

साम्राज्यवाद अरू धेरै कुरामा धेरै पहिलादेखि सुनिएको शब्द हो । तर, माछामा साम्राज्यवाद ? मैले उनलाई प्रश्न गरें । ‘हो नि हाम्रो रैथाने माछा विस्थापित भए, विदेशी संस्थाले बाहिरको जातको माछा राखेपछि साम्राज्यवादी भएन त ? माछाको वासस्थानलाई नवनिर्मित सडकले धेरै ठूलो अप्ठ्यारो पार्यो ।’

उनी निकै गहन र तार्किक ढंगले कुरा गर्दै थिए । मैले यही प्रसंगमा भोलिपल्ट गाउँपालिका अध्यक्ष धर्मबहादुर केसीलाई सोधें, ‘माछा खतम भए भन्ने छ के हो ?’ उनले बडो शालीनतापूर्वक भने, ‘मत्स्य विकास केन्द्रले अनुसन्धान गरें भन्छ, हामीले त्यही बेला पनि भनेका हौं, पुरानो जातको माछा मासिन्छ भने नयाँ नहालौं । तर, मत्स्य विकास केन्द्रले ग्यारेन्टी गर्यो पुराना मासिदैनन् भनेर । अहिले पुराना माछा मासिए भन्ने कुरा आइरहेको छ ।’ उनी आफैं अचम्मित भए ।

उनीभन्दा म धेरै अचम्मित भएँ । नयाँको कति लोभ हो हामीलाई ? पुराना माछा मीठा थिए भन्ने थाहा पनि छ, तर नयाँ हाल्न पनि छोड्दैनन् । शायद माछाको उत्पादन बढाएर धनी हुने लोभमा होला । हाम्रो लोभले कहीं छाडेन । माछामा पनि साम्राज्यवादको गन्ध आउन थाल्यो । मैले शिक्षकको भनाइ सम्झिएँ ।

‘मलाई तालले निराश बनाएको छ,’ गाउँपालिकाको एक छलफल कार्यक्रममा आफ्नो निराशालाई अलिकति सैद्धान्तिक लेप लगाएर भनें, ‘तालको वरिपरिको बस्तीको व्यवस्थापनको हालत चारैतिर मोटरबाटो खनिनुको औचित्य के हो ? एउटा पर्यटक आउँछ, सरर मोटरमा घुम्छ जान्छ, गाउँलेलाई के फाइदा ? हामीले कस्तो खालको पर्यटन गर्ने हो ? केवल बाहिरका मान्छे हेर्नका लागि मात्रै पर्यटन हो कि स्थानीय समुदायको जीविकाको स्रोत पनि बढाउन पर्यटन हो ?’ मैले प्रश्नको बाढी लगाएँ । किनभने मैले ताल देखेपछि मेरो निराशा बढेको छ ।

फेवा तालकै ढाँचामा सानो फेवा हुन लागेको छ यो ताल । मान्छेले किचकाच, पेलपाल र ठेलठाल बनाएको यो ताल । मानिसले प्रकृतिको अस्तित्व नै अस्वीकार गरेको मेरो मनमा आजभन्दा १३ वर्षअगाडि पहिलो पटक कर्णालीमा जाँदा नै प्रश्न उब्जेको थियो ।

‘नेपालको ताल व्यवस्थापनमा फेवाको बाटोमा होइन, राराको बाटो हिँडौं ।’ कर्णालीमा मैले गफ दिएको थिएँ, ‘रारालाई फेवा नबनाऔं । तर रारा आफैं फेवातिर उन्मुख गराइँदै छ ।’ म स्यार्पुतालको डिलमा उभिएर रारा सम्झिएँ, फेवा सम्झिएँ र स्यार्पुताल फेवाकै बाटोमा मज्जासँग कस्सिएर हिँडेको देख्दा कताकता मन अमिलो भयो ।

गाउँपालिकामा भएको छलफलले एकाएक नयाँ मोड लियो । धनबहादुर खत्री, जो तालभन्दा धेरै टाढाका वडाअध्यक्ष हुन् । उनले प्रस्ताव गरे, ‘तालको वरिपरि मोटर चल्न दिनु हुँदैन । घोडा या साइकल मात्रै चलाउने नियम बनाइनुपर्छ ।’ ‘संघीयताको सन्दर्भमा गाउँपालिकाले यस्तो नियम बनाउन सक्छ,’ मैले थपें । गाउँपालिकाका अध्यक्ष धर्मबहादुर केसीले थपे, ‘वरिपरि विभिन्न प्रकारका फलफूल रोप्नुपर्दछ बाटोमा । फलफुल टिप्दै खाँदै, पैदल यात्रा, साइकल यात्रा वा घोडा यात्रा गरोस् पर्यटकले ।’

विभिन्न थरीका फलफूल रोप्ने कुरालाई जोड दिँदै उनले थपे, ‘फलफूल स्टेसन बनाऔं । कहीँ ऐंसेलुको स्टेशन, कहीँ नास्पाताी ।’ मेरो निराशा अलिकति आशामा फेरिँदैछ र उत्साहित छु । ताल व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष खिमप्रसाद पुरीले थपे, ‘बाटोभन्दा मुनि अब नयाँ घर बनाउन पाइँदैन ।’

बहस चल्यो बस्ती व्यवस्थापनमा ।

तालको चारैतिर घर बनाउन नपाइने ठाउँ तोकिए ।

म अझ उत्साहित हुँदैछु ।

अर्का वडाअध्यक्षले थपे, ‘तालको वरिपरि होटल बनाउने नै होइन । तालका नजिकका तीन गाउँ छन्, त्यहाँ होमस्टे बनाउने हो ।’

ख्यालख्यालमा छलफल गर्दागर्दै गजब कुरा निस्कियो । साम्राज्यवादी माछाको कुरामा भने छलफल मौन रह्यो । विदेशी अन्तर्राष्ट्रिय गैसस र मत्स्य विकास केन्द्रले गरेको खेलबारे स्थानीय जानकारै छैनन् ।

तालभन्दा माथि ३ सय ३५ घरधुरी छन् । ती घरधुरीले पानीको मुहान संरक्षण गरेनन् भने ताल कसरी बच्ला ? छलफल अन्यत्रै पुग्यो । तालको आम्दानीको २० प्रतिशत माथिका घरधुरीलाई दिनुपर्ने ।

माथिल्ला घरधुरीमा फलफूल र पानीको स्रोत बढाउने रूखहरू रोप्ने गजब योजनासहित छोटो छलफल टुंगियो । साँच्चै नै यही छलफललाई व्यवस्थापन गर्ने हो भने नेपालको ताल व्यवस्थापनमा नमुना हुन सक्छ भन्ने विचार गर्दै शुरूको निराशालाई छलफलले उत्साहित बनायो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ९, २०७६ ०७:४५